http://scta.info/resoure/Bhy7bd/cod-u8jv3d/transcription

INCIPIT [TRACTATUS] TERTIUS: DE ANIMA VEGETABILI

Determinato processu variationis circa liberam anime et differentiarum distinctionem via generali incedente sicut sermones speciales circa singulas ipsius differentias sunt assignandi. Et quoniam vegetabilis alias precedit de ipsa prior sermo ordinetur in presenti [fol. 12v, col.1] tertio tractatu qui quinque continet capitula (14). In primo igitur de ea prout est vite principium. In secundo de distinctione differentiarum eius. In tertio de virtute nutritiva. In quarto de augmentativa. In quinto de generativa.

CAPITULUM PRIMUM: DE ANIMA VEGETABILI PROUT EST PRINCIPIUM VITE

Ratio naturalis anime vegetative propter operationes vitam concomitantes est necessaria; ipsa enim est principium primum vite, et ab ipsa nutrimenti emanat potestas, per quam viventia in se ipsis per dissolutorum restaurationem conservantur, ac augmentandi, per quam ad perfectam perveniunt quantitatem, et generandi, per quam secundum speciei constitutionem in suius similibus restituuntur.

Hec autem differentie participatio omnibus universalis est communitus, per quam omnia vitam participant et operationes communes vitam consequentes. Set hec in quibusdam solam perfectionem tribuit, sicut in plantis; in quibusdam sensibili superaddita perfectionem inducit, ut in brutis; in homine autem rationalem. Vite autem causa per suam unionem.

Est autem operaionum principium per virtutes ab ipsa emanantes et hoc omni anime differentie congruit. Cum autem omnes anime differentie ordinem optineant naturalem, hec omnes alias precedit.

Nam hec aliquibus viventibus inest, aliis non concurrentibus, sicut plantis. Set ad aliarum existentiam in corporibus corruptibilibus hec necessario preexigitur quippe cum omnia sensum ac intellectum participantia vitam participent ac nutrimento ad sui conservationem et augmento ad sui perfectionecm indigeant et opere generativo ad propagationis speciei integritatem. Hec autem ex vegetabili procedunt.

Est autem ipsa corporis viventis forma, cum ei det vivendi actum. set vivere viventibus est esse quod a forma productiva procedit; est enim ipsa corporis in potentia ad hunc actum existentis perfectio, perfectionis autem ratio forme competit, cause autem locum optinet efficientis, cum ad corporis productionem, nutritiomen et eius augmentationem operetur et in augmento secundum omnes positionis differentias motum dirigat. Set causa finalis dicitur eo quod corpus et omnia eius organa ad ipsam et ad virtutes et ad operationes eius finaliter ordinantur; corpus enim et omnia eius menbra eius sunt instrumenta. Harum autem causarum rationes omnibus anime differentiis congruunt; etenim sensitiva et intellectiva corpus perficientes in actu essentiali forme habent rationem, movendi autem et operandi virtutem ei tribuentes efficientis optinent locum et cum omnes eius partes ad ipsarum operationum (15) ordinentur finis habent intentionem.

CAPITULUM SECUNDUM: DE DISTINCTIONE VIRTUTUM ANIME VEGETABILIS

Differentie autem huius tres sunt virtutes principales: Prima est nutritiva. Secunda augmentativa. Tertia generativa. Nutritiva igitur est est illa que per nutrimenrum receptum dissoluta a corpore restaurat ipsum in sue integritatis conservatione conservat.

Vivens enim habet oartes in debili coagulatione constitutas; hec debilitas materialibus sanguineis et maxime in homine est manifesta propter spermatis utriusque et sanguinis mesntrui naturam que est fluida liquida, et tamen cum ad coagulationem plenam pervenit, ut in fixa ac debita constitutione fundetur non attingit terminum duritiei, sicut lapis et alia mineralia compac- [fol. 12v, col.2] ta; propter hanc ergo dispositionem dissolutioni ac passibilitati subiacet continue. Set cum calor naturalis qui est vite radix in substantiali humiditatr radicetur cum sit forma resolvendo agens ipsam continue depascit qua consumpta ipse expirat et vita cessat. Set et calor exterior aeris continentis corporis humiditates comsunit et ad hanc consumptionem et caloris naturalis exstinctionem multe cause accidentales concurrunt intrinsece et extrinsece onter quas est anime et virtutum eius excellentia et contrarietas in operibus et motibus que corporis fragilitas sustinere non valens in dissolutionem continuam indicit et languorem.

Necesse est igitur ad hoc ut vita conservatur dissoluta restaurari, ut corpus secundum naturalis cursus possibilitatem in sua integritate valeat conservari et ut materia humiditati quam naturalis calor dissipat, ei proportionalis presentatur, ut ipsam convertens a sue radicalis dissipatione desistat. Hec autem est materia nutrimentalis que a calore naturali conversa eius actionem recipit et radicalem a consumptione preservat; et menbris assimilata dissoluta ad integritatem restaurat. Hoc autem provenit ex nutritione virtutis opere que calorem naturalem et spiritum ac menbra conservat nutrimentum convertens menbris assimilans et eius applicatione desperdita restituens. cum autem vivens huic resolutioni in totius vite sue spatio subiaceat. hec virtus a prima vite eius origine usque ad vite terminum a sua operatione non desistit.

Augmentativa aitem est illa que corpus corporisque partes secundum omnes distendens dyametros ad perfectionem magnitudinis totum perducit. Vivens enim in sua origine quantitatem optinet parvam, quippe cum planta ex semine parvo et animal ex spermatis utriusque concursu generetur que quantitatem sufficientem non afferunt et que absque semine et abdque similium operatione ortum contrahunt idem patiuntur (?). Sed corpus eiusque partes ad officia virtutum anime deputantur que complere absque magnitudinis sue perfectione nequeunt. Nam virtutes motoris ac mobilis et agentis ac instrumenti proportionem ut ad debita opera ordinentur, necesse est corpus partesque corporis ad perfectam magnitudinem pervenire, et hoc fit per viam augmenti cuius opus ex virtute augmentativa emanat que per adventum quantitatis nutrimenti menbrorum quantitati additamentum inducit, ac menbra secundum omnes dimensiones distendit. Hec autem virtus a principio vite simul cum nutritiva incipiens non extenditur usque ad finem vite a naturali ordine constitutum. Set cum corpus ad perfectionem magnitidinis perducit et menbra etiam solliditatem inextensibilem patiuntur et calor naturalis extendens statum attingit ac declinat, eius operatio terminatur.

Generativa vero est illa que as viventium productionem operatur ac multiplicationem speciei inducens quod individuis de continentia speciei deperditum est, per generationem similis restaurat specie statum ad integritatem reducens.

Cum enim viventia constitute subiaceant corruptioni, in se ipsis secundum virtutem nature conservationem non optinent et ideo per generationem multiplicata in suis similibus conservantur. Sicut igitur nutritiva per nutritionem deperditum individuo restaurat, similiter generativa speciei deperditionem per lapsum individuorum inductam ad integritatem perducit.

Virtutes vero hee ordinem habent naturalem, nam nutritiva et augmentativa in eodem generativam precedunt secundum complementum. Namque vivens per virtutem factoris primi procedens ad cuius actionem oporteret naturalis [fol. 13r, col.1]operatio terminari (?) ab ipsa ducens originem prius esse ad vitam participat er conservationem per nutrimentum et ad magnitudinis perfectionem perducitur quam ad similis generationem ordinetur et ens prius per nutrimentum conservatur quam perfectam magnitudinem attingat. Opus naturale augmentative precedit opus. Cum autem ad invicem naturali ordine consequantur prior posteriori operationem et speciem subministrat. Nam quod ex prioris actione relinquitur ad alteriud cedit opus. Cum igitur nutrimentum per opus nutritive menbrorum deperditionem restaurat, quod ex eius quantitate residuum augmentative committitur, menbris exibet augmentum. Quod autem ex nutrimento ultimo ex nutritive officio relinquitur, operi generative commendatur. Hee autem tres virtutes principales et omnes eiusdem annexe in anime substantia radicantur et omnes operationes vite actum primum consequuntur.

CAPITULUM TERTIUM: DE VIRTUTE NUTRITIVA

Virtus autem nutritiva est corpus conservans deperditum per nutrimenti appositionem restaurans ipsum ad menbrorum similitudinem convertens in eorum substantiam transformat. Ei autem quatuor deserviunt virtutes ab anima vegetabili per ipsum tanquam ab origine emanantes: attractiva, retentiva, digestiva, expulsiva.

Attractiva est illa que nutrimentum per similitudinem attrahit ad menbri substantiam convertendum. Nam cum a menbris oer resolutionem deperditio generetur, unumquodque inanitum per huius virtutis opus nutrimenti sibi proportionalis ad se attrahit porportionem.

Digestiva vero est illa que nutrimentum attractum transformat ei in corporis similitudinem convertit.

Nutrimentum namque cum ex rebus a viventis corpore natura distantibus affirmatur, non habet actualem similitudinem cum eius substantia et idea transmutatione indiget et suarum dispositionum spoliatione ut ad perfectam similitudinem transformatum menbris ut restauret, uniatur.

Retentiva vero est illa que nutrimentum ad menbrum attractum quod menbrum sibi allicit continet ut super ipsum conversive virtutis operatio cum fixione excerceatur. Menbra enim singula viventis nutrimentum receptum ac (sic) virtute continent, ne ab eis recedens lubricetur et ipsa pereant restauratiobe destituta.

Expulsiva autem est illa que nutrimenti superfluitates ne men- bris nocumentum inferant per vias determinatas educit. cum enim nutrimentum non omnimodam habeat puritatem, nec corpori in ultima assimilatione proportionetur, ex ipsa aliqua superfluitas remanet que ne ipsum gravet per huius virtutis opus expellitur. Attractive vero actio ex duplici officio completur; ex appetitu et attractione, et ideo ad eius opus due virtutes concurrunt, scilicet appetitiva et attractiva que in eadem radice fundantur. Vivens enim ex deperditione dissolutorum inanitionem patiens nutrimento simili appetit restaurari et ideo per appetitive opus ipsum desideratum appetit et appetitum per opus attrahit attractive. Processu aytem harum virtutum ordinem habet naturalem; appetitiva enim precedit attractivam eo quod desiderium corporis indigentis ipsum ad rem desideratam consequi compellit, quam per attractionem sibi acquisitam unit.

Attractiva contentivam precedit, quippe cum nichil nisi attractum valeat contineri. Set hec digestivam naturaliter antecedit, cum ipsam ex operis eius officio fixionem optinet eius opus consequitur quamvis hac operatione eodem tempore illam operari contingit. [fol. 13r, col.2]. Quoniam vero omni virtuti substantie a corporali nexu dependenti organum respondet corporeum, a quo sua operatio emant et per quod excercetur, nutritive virtuti organum corporeum adaptatur. Sua autem origo prima sibi et alii communis a corde emant, set eius ortus proximus ab epate procedit, cui alia menbra deserviunt preparatoria et dilatoria servitute.

Ipsa autem cum omnibus suis differentiis in onmi menvro operatur ipsum conservans ac regens et per nutrimenti assimilationem ei deperdita restaurans. Appetitus igitur et attractiva incipit ab ore stomachi, in quo sensibilis adiuvat naturalem, et secundum eandem habitudinem in omnibus procedit menbris. Similiter autem et contentiva et expulsiva. Set digestiva triplex distinguitur: prima convertit terre nascens (sic) in chilum et fundatur in stomacho, quamvis ab ore ninitium sumat. Secunda autem chikum in humiditatem menbris proximiorem convertens in omnibus menbris consumatur. In unoquoque atem menbro virtus propria existit eidem propor- tionalis, eidem a natura accommodata secundum quod sua natura ac complemento meretur. quod nutrimentum disponit et in eius similitudinem transmutat.

Virtutes autem particulares immutative sunt inverse operationes inversas excercentes ad unam tamen reducte originem radicalem. In huius autem virtutis noticia de nutrimento dicere oportet.

Cum igitur omne quod in animali recipitur corpore, impressionem in eo agendo efficit et ab eo impressionem patiendo suscipit, non omnia secundum eandem virtutem ad ipsum rerefuntur. Omne igitur corpus ingrediens inter quod et corpus permutatio procedit, trifariam distinguitur. Quoddam enim a corpore permutationem recipit et non permutat ipsum, aliud permutationem ab ipso recipiens mutuo ab ipso permutatur. Aliud agendo corporis mutationem inducit et ab eo permitationem non recipit. set aliud quod mutationem recipit, nullam inducit corporis, duplicis existit genris; quoddam enim est quod post transmutationem in similitudinem corporis transformatur et hoc nutrimentum simpliciter vocatur, ipsum enum cum corporis transmutatione que sit reputanda non permutet, ab ipso transmutatum ad eius similitudinem convertitur. Alius est quod cum ab ipso transmutetur absque transmutatione mutua in eius similitudinem non transducitur et hoc temperata dicitur medicina que cum menbris proportionelem similitudinem no optinet quanvis eorum impressionem recipiat.

Illus auten quod sub secundo cadit genere quod corpus immutat er ab ipsi mutuo permuattur duplicis existit modi: quoddam enim est inter quod et corpus mutua procedit permutatio, set in fine eius actione subcumbente et virtutis corporis actione dominante et mutatione destructa a virtute corporis vincente permutatur. Aliud est quod in fine transmutationis mutue virtute corporis subcumbente ipsum secundum suum dominium permutat. Quod autem primo horum duorum modorum procedit, bifariam distinguitur:quoddam enim est quod infine ad corporis similitudinem deducitur et hoc est medicinale nutrimentum quod per naturam medicine corpus permutat per naturam nutrimenti medicine dispositione exute permutatur et ad similitudinem corporis transducitur, aliud est quod ad eius similitudinem non transfertur et hoc est simpliciter medicina que cum corpus alterius et ab ipso mutuam recipiat alterationem [fol.13v, col.1] cum eius natura proportionalis ad conversionem ultimam non existat, ad eius similitudinem non transformatur, set illud quod cum corpore mutuam transmutationem excercens virtute corporis iuxta (?) ipsum in fine transmutatur.

Medicina dicitur venenosa que ratione medicinalis virtutis mutuam transmutationem suscipiens per veneni virtutem corpus in fine transmutans ipsum dissipat ac corrumpit.

Hoc autem quod mutuo contentum corpus mutat nullam permutationem recipiens, est purum venenum quod nature corporis omnino adversatur et quod quamvis a calore corporis medicam impressionem ac quandam excitationem quandoque recipiat non tamen permutationem recipit reputandam, nec a sua specie et natura resolvitur, set non cessat virtutis eius naturalis operatio, quousque corpus dissipet ac corrumpat.

Unumquoque aytem permuattionem excercet agendo aur patiendo per operationem a sua naturali virtute emanantem. Virtus autem in principiis rei ac dispositionibus eius fundatur.

In rebus autem naturaliter (15 bis) que ad usum corporis offeruntur, tria ad ipsarum constitutionem concurrunt: materia, qualitas complexionalis ac species, ac ez parte eorum trium ipsorum egreditur actio aut passio. omne igitur susceptum in corpore tribus motivis operatur: primo, sua qualitate complexionali; secundo, sua materia; tertio, sua tota specifice forme natura.

Operatio vero a qualitate procedens ex quatuor qualitatum virtutibus elicitur vel ex ipsarum combinationibus que corpus calefaciendo aut infrigidando permuttat; que autem ex parte materie debetur, rei passive competit, qua a virtute corporis transmutationem recipiens a suis transpositionibus ac natura exuitur et ad menbrorum similitufinem transformatur. Operatio vero ex natura speciei emanans debetur rei que per qua est id quod est operatur, que tota species dicitur, in qua tota essentia rei constitutionis consistit; hec autem species est res que non materia nec complexio nec aliqua qualitatum complexionem constituentium set est res per constitutionem rei ex principiis elementaribus resultanssecundum acquisitionem transpositionum materie et est res que non cadit in sensum secundo se, set secundim suam operationem.

Set huic rei duplex debetur virtus: una est cuis perfectio estactio; altera cuius perfectio est passio. Set virtus activa est duplex: una est que as corporis operatur corruptionem per sui contrarietatem ad ipsum, et hec debetur veneno a tota specie operanti. Nam quedam venena operantur a tota specie, sicut napellus,quedam a complexione calida sicut tytus, quedam autem frigida, sicut aranea. Alia est virtus activa imprimens operationem corpori convenientem et hec debetur medicine salvative, ut pionie epilepsiam curanti. Virtus autem speciei cuius perfectio est passio, convenit tyto et multis aliis.

Set operantium ad speciem quedam habent complementum virtutis extra (?) a mundo (?), sicut adamas virtutem activam hsbet in attractione ferri et ferrum virtutem passivam consequentem speciem.

Aliarum autem rerum virtutibus pretermissis de cibi virtute disserendum est.

In cibo igitur concurrunt omnes modi operationum. Nam a materia dicitur operari eo quod est substantia passiva que a natura corporis permutantur ac sua specie et suis qualitatibus complexionalibus spoliatur et induit formam [fol. 13v, col.2] corporis secundum perfectam assimilationem, ad quam secundum potentiam ordinatur.

Operatur auten a qualitate dupliciter. Primo per qualitatum contrariarum (sic) calori in principio repugnando, quibus contrariis adiectis similibus qualitatibus in ipsi potentia preexistentibus ad similitudinem corporis proportionaliter ordinatis post transmutationem ad actum reductis. Secundo operatur, cum per ipsarum actualem similitudinem ad naturam substantie corporis transformatur; sua autem specie operatur eo quod habet in potentia speciem secunde corporis et menbrorum que restaurat; hec autem non est illa que ei extra esse terminat secundum quod est res in naturali ordine constituta, set secundum quod est nutrimentum ac ipsa est in eo potentia, set illa que dat esse, est actu et cum a natura corporis transmutatur, actuali exuitur et complexio ei respondens migrat in actum et in fine assimilationis fir corpus speciei actu conformis.

Omne autem quod ad corpus vivens habet aspectum secundum permutationem, secundum potentiam denominatur. Nam nature potentiali dicitur operari. Set potentia est triplex: prima est distans ab actu et est in re que multis eget transmutationibus ad hoc ut ducatur ad actum, et hec est in cibo qui per varias conversiones dispositionibus contrariis spoliatus in fine assimilationis ad actualem speciem deducityr. Nutritiva alia est actui proxima, transmutatione non egens, set sola obiecti obviatione et ad opus excitatione et hoc veneno mortifero attribuitur sola obviatione ac virtutis excitatione naturam corporis corrumprntis. Alis est media que actui proximior quam prima, remotior quam secunda existit et hoc medicine competir que a natura corporis aliquantulum permutata ad actum operationis reducitur. Set prima duibud modis diversatur: primo secundum maiorem distantiam ab actu que omnino est passiva et hoc cibo competit; alia secundum minorem que activa est et hec medicine competit absolute temperate; terria vero similiter dupliciter diversatur: primo secundum maiorem accessum ad actum que omnino est activa sicut est in medicina venenosa; secundo per minorem que actu a corporis natura recipit, sicut est in medicina venenosa. Ea autem que secundum potentiam participant secundum maiorem virtutis fortitudinem ac minorem differentiam magis vel minus actui appropinquant. Cibus igitur in potentia remota existens per naturam corporis ad actum reducitur et perfectam assimilationem acquirens actualem effectum participat nutriendi. Quoniam autem hec virtus et eius annexe organis corporeis operantur eis in organis naturale medium adaptatur, quo suas operationes excdercent; hoc autem est calor naturalis, ipse enim est nature instrumentum quo virtutes naturales operanur ad suas actiones peragentibus, quarum opera secundum eius vigorem ac debilitatem perfectiora vel imperfectiora redduntur.

Verum complexio est dispositio qua corpus ad harum virtutum opera ordinatur et in unoquoque menbro est complexio propria suis virtutibus deserviens, per quam virtutes eius suas actiones complent.

Cum autem omnis actio corporum elementarium quatuor debeatur qualitatibus, ex quibus complexio integratur que ad menbrorum constitutionem concurrunt, hee virtutes illis in suis actionibus utuntur. Single igitur earum combinationes singulis earum adaptantur [fol. 14r, col.1]. Humidum igitur, calidum et siccum deserviunt, set cum calido attractio debeatur, sicco vero fixio, calidum in eius actione dominatur, siccum autem reprimitur.

Retentive sicci famulatur dominium; eius enim est fixionem ac continentie exibere; calidum autem in eius actione remittitur.

Digestive vero calidum et humidum adaptatur; nam calido conversio debetur et ex recto humkido concurrente secundum proportionem.

Expulsiva vero per humidum viget dominium, eius est menbrum relaxare et contenta lubricatio ad expulsionem reddere prona; calidum autem in eius remittitur actione. Frigidum autem operibus naturalibus non est ydoneum, eo quod cum calori naturali sit contrarium ipsa defecta menbra mortificat et ad suos effectus reddit inepta; in quibusdam tamen operibus via accidentali adiuvat ipsam.

Calidum autem omnibus operibus naturalibus est iuvamentum ac meritum commune.

Nutrimentum autem omne ex rebus exterioribhus assumptum a natura viventis corporis suscipiens distat, quippe cum nichil in universo cum altero ultimatam similitudinem in substantia specie in complexione nec in aliis dispositionibus participet; omne igitur nutrimentum fit potentia simile, est actu dissimile. Ea autem inter que incidit actio et passio naturam contrarietatis participant, nam natura transmutans a dissimilitudine incipiens ad similitudinem completam rem transmutatam perducit. Nutrimentum igitur actu dissimile existens, potentia autem simile per transmutationem dissimilitudine contrarietatis exuta ad actualem nature similitudinem transmutat.

Ipsum igitur etiam in principio dissimile, potentia tamen simile, in fine autem actu simile. Set cum ipsum ad corporis similitudinem transmutari natum sit, ab eius nature (sic) impressionem et transmutationem recipiens substantia potentiam passivam habens dicitur, licet quasdam dispositiones in principio participet contrarias actioni corporis quodamodo repugnantes, quam abici necesse est, ut ad perfectam similitudinem perducatur.

Hec autem nutrimenti ciscunstantia non est in omnibus eius speciebus uniformis secundum collationem ad viventia, set multiformiter gradus recipit diversitates.

Nam natura rerum, ex quibus nutrimentum accipitur a natura humana magis distat, quippe cum hec in ultimo contemperamenti puncto consistat et secundum gradus ordinid in aliis omnibus animalibus et plantis multas optinet differentias, set et nutrimentum idem ac diversum non omnia pernutrit virtute sed viventia in hoc multam diversitatem participant in appetitu, conservatione et assimilatione et hoc provenit ex proportione et improportione maiori vel minori nutrimenti et corporis suscipientis, in dispositione complexionis et conditionum accidentalium et virtutis constituentis speciem consistente.

Nutritiva igitur virtus nutrimentum transmutat et ipsum contrariis dispositionibus exuit et per multas transmutationes producit similitudinem, transponens menbris similem ac totam speciem in eo potentia existentem ad actum perducens perfectum.

In hac vero operatione tria concurrunt. videlicet, nutritiva,nutribile et nutriens, set res nutritiva est duplex: prima est que movet et hec est anima per virtutem operans nutritivam; secunda est res movens sicut instrumentum et hec est calor naturalis. Set nutribile est corpus vivens; quod autem nutrit, est nutrimentum.

In hoc igitur motu anima est res movens, non mota; calor mota ab anima movens nutrimentum; sed hoc est motum, non autem movens.

Est autem similitudo in rectore, temone, et navi. Set inter virtute, [fol. 14r, col.2] anime et calorem est virtus menbri speciem consequens et hoc ipsum attrahit et ultimam speciei exibet similitudinem cui complexio instrumentaliter famulatur. Nutrimenti autem transmutatio in tribus motibus completus. In motu locali secundum quem ad menbra attrahitur et per competentem regionem ad menbra tranfertur. In motu alterationis secundum quem dispositionibus corporis dissimilibus spoliatur ac similibus informatur. Et in mutatione generationis secundum quam nova substantie speciei corporis in ipso in ultima assimilatione suscipitur.

Perfectio autem actionis virtutis nutritive in tribus operibus consistit. Prima est nutrimenti comprehensio ac permutatio ad corporis similitudinem, per quam corpus nutrit et auget et hec deficit in atrophia et in omni reiectione cybi ante perfectam transmutationem. Secunda est adhrentia nutrimenti cum menbris, secundum quam nutrimentum conversum cum eorum substantia consolidatione perfecta adheret quod deficit in ydiope carnosa, in qua nutrimentum sub carne absque consolidatione vagatur. Tertium est assimilatio, in qua nutrimentum menbris in substantia et in omnibus transpositionibus assimilitur, quod deficit in morphea, in qua nutrimentum conversum et adherens colore menbrorum privatur variis ipsam macilis depingens. Huius autem virtutis opera ex quattour differentiarum operibus dependet.

Appetitiva igitur nutrimrntum desiderat, eius autem desiderum ex menbrorum mutatione procedit, ipsa vero per resolutionem manca appetit restaurari.

Attractiva vero nutrimentum desideratum attrahit, ut ad nature corporis similitudinem convertatur.

Attractio bero in tribus rebus perficitur; fit enim a calore sicut cum oleum ab ignis calore in lampade attahitur.

Fit a a vacui sicut in fistula vacua aquam trahente; fit a virtute totam speciem consequente, sicut ferrum a virtute attrahitur adamantis. Vacuitas igitur menbri est tantum ad attractionem compellens; calor autem attractionem operans; tota autem eius species ipsum sua vitrute attrahit, set anime virtus hec tria perficit et hec ipsi naturali ordine famulantur.

Retentiva vero nutrimentum attractum retinet partem menbrorum corrigans ac meatus claudem, nec ante digestionem elabitur.

Digestiva vero nutrimentum excoquit et menbris adaptat ex ipso in primo tres producens materias: chilosam. chimosam que est sanguinea, et tertiam humiditatem.

Hec autem quatuor continet species: prima est illa que est humiditas materialis communis in parvarum venarum capitibus contenta menbra imbibens et est in potentia ad eorum nutrimentum proximeum. Secunda dura (16) res est illa que menbra humectat desiccata et irrorat et est propinquior ad ultimum nutrimentum;tertia dura est illa que in substantiam menbrorum in magna parte conversa acquirendam coagulationem recipiens primitus est nutrimentum nata deperdita reataurare. Tria dura glutinum menbrorum partes ligat menbra simplicia convertens et hec ex primis spermatis contrahit ortum.

Expulsiva vero nutrimenti superfluitates ex tribus digestionibus relictas per propria regiones expellit.

CAPITULUM QUARTUM: DE VIRTUTE AUGMENTATIVA

Augmentativa vero est virtus viventi accomodata, ut ipsum eiusque partes ad perfectam magnitudinem perducat, ipsam igitur nutrimenti quantitatem omnibus menbris distribuit ex cuius additione fit distensio [fol. 14v, col. 1] secundum omnes dimensiones.

Quis (?) autem actioni nutritiva famulatur que ei preparat nutrimentum et ad similitudinem corporis transformat, ex cuius quantitate superadditaipsa menbra complete magnificat.

Nutritiva vero deperdita restaurat, omnibus menbris nutrimentum mandat secundum mensuram proportionalem singulis, ut corpus in suo statu permaneat mensure dissolutionis equalem quantitatem restaurationis apponens secundum nutrimenti proportionalem exibitionem.

Augmentativa ultra dissolutionis restaurationem nutrimenti exhuberantem exhibet quantitatem et singulis partibus secundum sui exigentie plenitudinem tribuens augmenti. Nam nutrimentum tripliciter offertur: aut enim equaliter restaurat et tunc corpus in statu consimili conservatur, aut dissolutioni in diminutione respondet et tunc corpus detrimento tabescit, aut ultra restaurationis mensuram exuberat et tunc corpus ad magnitudinem pervenit augmenti.

Origo autem huius virtutis ab eodem menbro procedit, a quo est ortus nutritive. Hoc autem principium virtutum naturalium, set cum ipsa in omnibus menbris per indifferentiam operetur nullum organum determinatum suis actionibus adaptatur, sicut nutritive multa deserviunt ad eius opera deputata; hoc autem post opus nutritive in complemento actinis digestive tertie in omnibus menbris consummate in singulis suum actum exercet. In augmenti autem perfectione tria concurrunt: illud quod augetur, quod auget et quo augmentum effcitur.

Quod autem augetur est corpus vivens, cuius caro communi nomine omnes partium diversitates comprehendens per quantitatis nutrimenti adventum distenditur. Omne enim quod augetur ac nutritur vitam ab anima procedentem participat et quod augetur per se nutrimentum participat et in ipso est calor naturalis nutrimentum transformans ac augmentum inducens et in ipso est virtus activa per calorem operans nutrimenti et augmenti actum perficiens et ex primo post actum vite advenit nutrimentum ad quod sequitur naturaliter augmentum. Hoc autem est caro prima radicalis in qua primordialiter corporis machina consistit; ei enim predicte conditiones competunt, ei igitur augmenti competit ratio. In omni enim transmutatione concurrit, subiectum rerum introducendarum recipiens, et sustinens adventum. Set in quibusdam transmutationis refert ratio; in quibusdam enim est processus per abiectionem contrarii preiacentis et adventum contrarii subsequentis, sicut in alteratione; in quibusdam rei preiacenti per alterius adventum procedit additio, sicut in augmento quod est preexistentis magnitudinis additamentum quamvis in ipso procedat transmutatio a contrario in contrarium, secundum quod ab imperfecta ad perfectam magnitudinem fit progressus.

In augmentum igitur preiacere necesse est subiectum quantitatem subiectam participans extrinsece quantitatis adventum natum recipere, per cuius additamentum sua quantitas suscipit incrementum. Habet autem augmenti et nutrimenti transmutatio ad alias transmjutationes indifferentiam.

Nam in allis alliud quod ab extrinseco advenit est activum subiectum et recipiens est passivum. Set in augmento via conraria fir processus [fol. 14v, col.2] nam in ipso res augens est passiva eo quod nutrimentum, quod ex sua quantitate augmentum inducit, est passivum; quod autem augetur, virtutem habet activam nutrimentum transmutatem et ipsum in eius similitudinem convertentem.

Illud igitur quod augetur, est substantia preiacens, quantitatem participans, per adventum extrinsece quantitatis, additamenti receptiva, advenientis quantitatis potentia susceptiva, in qua iudicatur virtus activa per calorem innatum nutrimentum convertens et sibi assimilans ex eius quantitatis additamento subiecti quantitas augetur. Hoc autem est prima caro radicalis in qua predicta concurrunt que fixa et caro secundum speciem dicitur, quippe cum ipsa semper permaneat nutrimentali carne fluente ac refluente, et in ipsa specie viventis consitentia fundatur et ipsi virtus activa speciem sequens attribuitur. Hec igitur ex primorum spermatum concursu resultat et parte quadam sanguinis menstrui que in fetus cedit constitutionem; reliqua enim eius pars ad fetus nutrimentum ordinatur.

Ad hanc igitur carnem conservandam ordinatur nutrimentum quod in primo orto eius adveniens per eius virtutem calore naturali media ad eius convertitur similitudinem, substantia in ipsa primo vita consistit et virtutes anime et calor innatus et in ipsa menbrorum tota machina fundatur.

Hec autem in suo ortu perfectam magnitudinem non contrahit, ut menbra ex ipsa procreata ad anime actiones sufficiant, adventu eget per quod ad perfectionem magnitudinis perducatur. ipsa igitur sua virtute ex additamento quantitatis nutrimenti sue perfecte magnificat quantitatem.

Illud autem quod auget, set substantia corpori ab extrinseco adveniens, ex cuius quantitatis additamento in toto resistat (17) augmentum.

Hec autem est nutrimentum quod in se naturam substantie et quantitatis optinens ratione substantie conservat corpus nutritum per cuius unam partem ipsam in sua consistentia salvat, ne omnino resolvatur ac pereat, per aliam post nutrimentalem residuam conservate in simili per generationem; ratione autem quantitatis augmentum conficit; ipsum igitur menbris omnibus delegatum et eos perfecta cpnversione assimilitum ea sua substantia nutriendo conservat et omnia imniumque partes sua quantitate augmentat.

Cum autem nutrimentum ad terminum perfecte conversionis perducitur corporis secundum omnes transpositiones similitudinem recipiens completam, carnis prime radicalis communis speciem induit et in completo termino ad carnis formam transdicutur, ex opso igitur fit caro omnibus menbris similis que multas diversitates recipit secundum ipsorum variatines. Hec autem caro materialis dicitur fluens ac refluens eo quod non est de constitutione speciei, set eidem advenit et patitur a virtute carnis secundum materiam; fluit autem ac refluit secundum adventum nutrimenti et recessum et secundum processum conversionis eius. Hec igitur per suam substantiam nutriens corpus conservat, sua autem quantitate auget que cum exuberat augmentum inducitur, cum defluit sequitur detrimentum; cum in suo statu continuatur corpus in equali consistentia perseverat; cum enim nutrimenti sit augere, hec caro nutrimentalis sua quantitate auget post completam similitudinem, nam nutrimentum ex quo preocreatur, in principio est dissimile, in fine autem simile. Nam ipsa tria opera sua substantia efficit suis quantitatibus concurrentibus: primo deperditum restaurat, secundo naturalem calorem auget ac confortat, tertio si qua qualitas ei remansit que a natura [fol. 15r, col.1] corporis non potuit permutari menbra per ipsam alterat, sua autem quantitate menbra magnificat. Caro vero materilais deficit et excrescit, non tamen augeri et diminui dicitur, nisi sicut materia augmentationi obiecta et ei exuberatio per inculcationem ac diminutio per dissolutionem competit; set caro prima augeri recte dicitur sicut subiectum per eius adventum excrescens et per eius lapsum discrscens. Hec autem rei declaratio in exemplis patet; nam lucerna in lampade et [l]ichino adherens oleo nutritur ac augetur, calor ergo naturalis lucerne comparatur. caro radicalis cui ipse adheret lichino; caro vero nutrimenralis ad lucernam comparatur. Lucerna igitur in lichino oleum convertens ipso pascitur ac nutritur et ipso converso proportionaliter excrescente ipsa excrescit; similiter caro prima per calorem naturalem nutrimentum convertens ex eo carnem materialem per similitudinem completam efficiens ex eius nutritur substantia et ex eius quantitate augetur et sicut oleo excrescente lucerna excresceit et decrescent decrescit, similiter ad carnis nutrimentalis exuberantiam caro prima excrescit et ad eius decrementum patitur decrementum; et sicut oleum non dicitur [augeri] vel minui sed lucerna, similiter nec caro materialis sed caro prima. alterum autem est exemplum in utre per adventum et recessum aque vel aeris augmentum et decrementum suscipiente; alterum est in igne ex lignorum appostione ac remotione crescens ac decrescens; alterum est in vino aquam advenientem convertente set eius quantitatem crescente ac decrescente; set caro secundum speciem secundum motum primum est caro prima, omnia menbra consimilia et organica comprehendens et caro materialis et respondens est secunda nutrimentalis secundum modum set dicitur caro menbrorum organicorum que secundum speciem dicuntur propter manifestam operationem et caro materialis ei respondens est caro secundum spetiem ipsa contituens, set prima acceptio est recta.

Virtus igitur carnis propie radicabilis in omni menbro per calorem nutrimentum convertens carnem materialem ex ipso generat, ex eius substantia nutritur et ex eius quantitate augetur. Principium autem quod fit augementum, est duplex: primum movens ac dirigens operationem et est virtus anime augmentativa cuilibet menbro insita. Secundum est movens ab hac virtute rectificationem recipiens et est calor naturalis menbra magnificans ac distendens. Sermo autem opinantum principium nutrimenti et augmenti esse naturam ignis est erroneus. Nam ignis virtus rem in eius naturam convertens operatur ut ignis nutriat et augeat, et non aliud et eius operatio in convertendo, nutriendi et augendo materia convertibili continue sibi presentata in infinitum procedit, et cum eius motus sit sursum in suo augmento, semper utrum extenditur, natura autem que nutrimentum ac augmentum operatr non se sed corpus quod regit, nutrit et auget et statum in augmenti intendit ac secundum omnis positionis differentiam corpus augmentat.

Hec igitur natura est (sic) non est ignis virtus set est virtus super elementa disposita et super complexionem et super formam specificam consequentem mutationem.

Est igitur virtus anime; eius autem instrumentum est calor naturalis igneus qui viventibus potius constitutionem quam conservationem inducens, [fol. 15, col.2] sed est naturalis ex miscibilium proportione ac temperamento resultans actionem anime obedit et corpus custodit; sicut igitur ars fabrilis calore ignis utitur ad ferri preparationem set tamen species ac perfectio ac finis et status termini ab artis virtute procedunt, similiter hec virtus hoc calore utitur ut instrumento, complementum autem necessarium ac status perfectio ab ipsa amanant.

Quoniam autem augmentum fit per additionem dimensionis advenientis ad preiacentem, necesse est corpus per appositionem extrinsece augeri et per eius recessum diminui. Sed cum augens sit magnitudinem per sui appositionem addens ipsum corporeum esse et non incorporeum cui non competit magnitudo, non igitur est res simplex nec forma nec materia forma carens, set est corpus compositum trinam dimensionem habens, ipsum autem est mixtum, nam solam mixtum, ad corporis misti conversum similitudinem, dissoluta in quo restaurat et eius quantitatem per sue quantitatis additionem ad integritatem perducit.

Cum autem nichil nutriatur nec augeatur nisi per unionem nutrimenti ac quantitatis eius cum partibus suis, nutrimentum ab extrinseco adveniat, necesse est ipsum ad singulas partes corporis pertransire et consequenter in fine assimilationis eisdem unione uniformi coherere, ipsum autem corpus est quod cum alio corpore in pleno non patitur simultatem, sed vacuum in corpore non contingit esse; transitui igitur nutrimenti vie adaptantur, per quas ad menbra discurrit quorum quedam manifeste sicut vene et meatus reliqui, quedam occulte sicut pori corporis longitudinales et latitudinales; nutrimentum igitur per vias patentes ad occultas pertransit, quousque in poros circumfunditur, ipsos inbibendo.

Vie auteme non sunt vacue set quandoque maiori, quandoque minori exuberant plenitudine, set nutrimento posteriori adveniente condensando tumescunt et recedente attenuantur. Nutrimentalis igitur humiditas in omnibus parcium poris recepta est nutrimenti ipsotum materia et augmenti.

Transitus autem predictus in ex[ofag]o (?) patet; pannus enim ex suo contextu poros contrahit humiditatum receptivus ad quos cum liquor penetrat, ipsos replet ac pannum ad maiorem perducit spisitudinem sic et per poros nutrimentum transiens totum corpus inbibendo distendit.

Quoniam autem nochil nutrimentum participat nisi habens animam cum augmentum nutrimentum consequatur, augmentum rei habenti animam convenit. Cum igitur corpus vivens augeatur secundum partem quamlibet, necesse in qualibet eius parte virtutem esse anime que est augmenti principium, caro igitur nutrimentalis cum careat anima, non augetur sed augmenti est materia. Hec igitur virtus anime nutritiva nutrimentalem humiditatem in poris omnium partium contentam convertit et assimiliat omnibus menbris in ipsa specificas diversitates reducens secundum exigentie differentiam menbrorum et ex hiis ultima assimilatione producit carnem materialem radicali conformem, ex qua cum illa unum constituitur; ex eius igitur quantitatis additione augmentativa menbrorum augmentat magnitudinem secundum omnes dimensiones, et ex eius dimensionibus, et ex menbrorum dimensionibus unum fit continuum.

Ita transmutans post [fol. 15v, col. 1] transmutationem transmutatum conversum assimilat et sibi unit, ut ex illis unum fiat totum, sicut ignis ligna combusta ad suam convertit speciem et iam ex illis constituitur unum et non sunt post constitutionem plures dimensiones sed una, non tamen in viventibus tanta est conversio.

Calor autem innatus, qui est virtutis anime instrumentum adiuvans nutritive nutrimentalem humiditatem in menbra transformat, et, eius quantitatem ipsorum dimensionibus addens, ipsam destendit et non solum in hac operatione, set quantitatis additio, set partium secundum imnes dimensiones augentur; set augmentum minimis partibus divisis non competit, quippe cum in virtute deficiant, set eis ab actu totius et virtute perfectis ab ipso non separatis exibetur.

Augmentum igitur est ,agnitudinid preiacentis per appositionem advenientis additamentum. Hoc autem omnibus rebis in quibus quantitates superadiecte exuberantie inducunt, est commune. Sic enim aqua adveniens aquam auget. Set in viventibus augmenti est unio magis propria. Est igitur in eis augmentum corporis viventis singularumque partium eius secundum omnes diametros naturalis extensio ex nutrimenti ultima assimilatione in eius substantiam transformam (sic) quantitate superaddita proveniens calore naturali ad augmentative imperium extensionem totius ac partium inducente.

In rebus igitur virtutes activas non habentibus advenientis ac preiacentis rei quantitas augmentatur, sicut patet in frumenti cumulo. Sed in viventibus corpus vivens secundum primam virtutem habens conversiam ex adventu quantitas carnis nutrimentalis augetur; et adveniens augens est.

Calor autem innatus non solum per nutrimenti quantitatem menbra magnificans augmenum inducit, set ipsam ad nutum augmentative distendit et maxime secundum longitudinem distensionem intendit inducere; unde in etate consistentie complere est magnitudinis additio, non autem iudicatur augmentum, set impregnatio quod non sit distensio secundum longitudinem; nam ad longitudinis distensionem necesse est ossa ac menbra radicalia in longum extendi.

Menbra igitur que in prima origine parva sunt, ad augmentum magnitudinid perduncuntur; quedam autem prius magna ad parvitatem rediguntur; nam nutritiva augmentative obedit, et licet equaliter ex industria sua nutrimentum effundat, secundum singulorum exigentiam menbrorum ad nutum augmentative plus aut minus nutrimenti effundit partibus singulis, quibus maior aut minor necessitas se ingerit augmentandi; sed virtus augmentative fine regitur a virtute rei ordinate necessitatem reci- piens; omnes autem motus ad augmentum concurrunt. Nam alterationis opere nutrimentum disponitur ac dispositionibus contrariis exuitur, menbris conforme reducitur, per viam corruptionis sua specie spoliatur, per generationem in substantiam corporis transformatur, cum ex ipso nova carnis species generatur; loci autem mutatio in eo concurrit in nutrimenti transitu et menbrorum locali extensione, in qua, tota quiescente, partes excrescentes ac maiorem locum occupantes localiter transmutatur.

Cum autem omnis transmutationis [fol. 15v, col.2] a contrario in contrarium sit processus, additio quantitatis advenientis ad preiacentem non procedit per contrarium, set motus ab imperfectione magnitudinis ad perfectionem eius ad contraria versatur. Cum igitur omni transmutationi concurrant subiectum et duo contraria, subiectum in augmento est corpus vivens secundum carnem primam secundum speciem. Contrarium abiectum (?) est magnitudinis imperfectio, eius autem perfectio est contrarium introductum. Horum autem processus ex additamento carnis materialis ac recessu creatur; set in augmento et nutrimenti virtus activa subiecto est insita; passiva vero rei recepte. Via vero decrementi secundum contrarium vie augmenti incedit; rei autem omnis status a quatuor causarum generibus necessitatem contrahit; in augmento igitur est status ultimatus propter complementum concursus causarum.

Cum igitur causa efficiens eius sit augmentativa virtus, cuius instrumentum est calor innatus, ipsa eius dispositinem sequente, necesse est statum in augmenti provenire secundum cursum caloris innati; ipse autem in prima origine magne est virtutis propter accessum ad prima principia quamvis multa corporis humiditate sopita eius virtus obcumbatur, continue autem ascendendo procedit et ideo continue corporis machinam ac menbrorum distendit ad ipsam distensionem additamento quantitatis nutrimenti per eius operationem conversi concurrente. Hic autem calor non elevatur gardibus infimis, set attingit terminum sui cursus, in quo sua eminentia ultimum gradum attingit et hic est terminus consistentie,in quo ipse et omnes corporis naturales virtutes summum optinent complementum; quoniam si transgrediantur, iam in diminutionem corruunt ac destructionem. Cum igitur virtutes nutritiva ac augmentativa in illo termino perfectionem recipiant ultimatam et calor naturalis in eo ultimum sui ascensus gradum perfecte attingat, cum augmentum has virtutes et hunc calorem sequatur, necesse est ipsam in predicto termino ultimam consistentiam consequi ac post ipsum ultra non progredi. Hic autem processus incessui solis a primo puncto usque as punctum ultimate elevationis, cum medium equat celi procedentis, comparatur; nam sicut virtus ignea ac calor solis a primo puncto usque ad medii status punctum ascendendo procedunt, et, cum ab alio sol declinat, minorem effecttum optinet, similiter virtutes ac calor in iuventute a prima origine usque ad terminum consistentie continue ascendendo in vigore procedunt, post quem usque ad finem vite diminutionem incurrunt, et ideo augmentum a prima origine ortum contrahens ascendendo procedit et in termino consistentie ultimatur, ultra quem, ipso non progrediente, succedit decrementum.

Augmenti autem materialis causa est illa super quam augmentativa per innatum calorem suam operationem exercet. Hec autem est duplex: prima est que augetur et hec est caro prima corporis viventis machinam comprehendens; secunda est que auget et hec est caro nutrimentalis primam augens sua quantitate, set ex utraque exigentia status provenit in augmento. Menbra enim ex carne prima constituta tunc sunt ad augmentum habilia, cum molliciem optinet, que ipsa ad extensionem apta reddit per caloris operationem et nutrimentalis quantitatis appositionem et hec dispositio accidit ei ipsa origine usque ad terminum consistentie, in qua secundum perfectan coagulationem attingit duritiem ultimatam. Cum igitur propter duritiem in hoc termino [fol. 16r, col. 1] distendi nequeant, necesse est augmentum comsummationis attingere finem, et ideo pueri quanto magis ad primam originem accedunt, tanto magis augentur propter menbrorum molliciem distensionem apparatam, et quanto plus ab ea distant ad consistentiam accedentes, tanto minus augentur, licet propter accessum ad terminum perfectionis augmenti secundum sensum contrarium videatur. Caro autem nutrimentalis a prima origine incipiens continue exuberat nec a menbris dissolvitur usque ad terminum consistentie in quo sua additio ultimatur, post quam ingluere incipit ac resolvi, unde augmentum ex eius processu terminum consequi est necesse.

Causa vero formalis augmenti est totius ac partium magnitudinis perfectio; hec autem in termino consistentie complementum consequitur, in quo totius et partium dimensiones, figure, protractiones ac omnes transpositiones que ad organizationis integritatem exiguntur, perfectionem consummatam attingaunt, post quam non ultra fit progressus. Causa igitur formalis statum imponit augmento, augmenti autem finis est ordinatio ad operationum perfectionem; nam anima que est actus corporis eo et partibus eius tamquam instrumentalis utitur et omnia organa et ipsorum diversitas propter operationes ac virtutes eius producta sunt, set necesse est mobilis ac instruemnti et motoris proportionem esse in magnitudine et virtute et in omnibus dispositionibus consequentibus; aliter enim virtus motoris non esset sufficiens super mobile, unde videmus quod cum menbra ultra nature excrescunt plenitudinem, virtutes anime ipsa movere nequeunt et ad ipsam opera inepta reddunt; necesse est igitur propter virtutum anime proportionem corpora partes eius non excedi augmento infinito set in trmino complementi consequi statum. Omnes autem virtutes corporales finis limitem optinent, ultra quem non procedunt, et maxime ille que secundum ordinem procedunt, sicut virtutes anime; augmentum autem virtuti anime attribuitur sicut forme efficienti ac complenti et calori sicut instrumento, et tamen ille calor on est sicut igneus in substantiam materiam transmutans continue et in suo augemtno terminum non attingens sed est terminum ac finem intendens; opus igitur augmenti a virtute finitam inducente actionem procedens calore finito mediante terminum consequi necesse est; unde corpus et eius partes ad infinitam extensionem nequeunt pervenire, omnia enim naturalem constantiam participantia finis rationis ac magnitudinis et augmenti terminum consequuntur.

Ad hoc enim virtus anime finem ac terminum intendens debitum operatur, cum hec virtus exigentiam sequatur, secun- dum ipsius diversitatem suam actionem excercet, instrumenti diversitate in ipsa vigorem aut debilitatem inducendo cooperante; quedam igitur materia carnis prime maiorem, quedam minorem in suo ortu contrahit quantitatem, quedam ad extensionem est magis apta, quedam minus et in nutrimentali similitudo aut diversitas et in calore naturali multa consistit differentia in fortitudine et debilitate, et ideo virtus augmentativa iuxta diversitates predictas diversa inducit opera; quedam igitur corpora ad maiorem perveniunt quantitatem, quedam ad monorem, quedam citius, quedam tardius augmenti terminum consequuntur, et ad has diversitates concurrit multarum causarum interiorum et exteriorum uncursus; secundum ergo omnium causarum necessitatem augmentativa finis ac [fol. 16r, col.2] termini consequitur complementum. Huic autem termino tempus determinatum respondet et est tempus consistentie quod est ultimus iuventutis finis; et hic animalibus et plantis est communis, quamvis plante magis continue augeri videantur propter nutrimenti affluentiam, cui semper affixas radices ahbent et propter virtutis vegetabilis libertatem, que cum aliis non famuletur nec in eis alie sunt nobilioribus operibus deputate semper nutrimento et augemento (sic totum).

Quoniam autem decrementum augmento opponitur, est magnitudinis preexistentis diminutio. Hec autem ratio omnibus quantitatis minoramentum recipientibus est communis, set magis proprie viventibus decrementum est corporis viventis omniumque partium eius secundum omnes dimensiones ad diminutionem redactio ex carnis prime ac nutrimentalis lapsu proveniens ex caloris naturalis debilitate inducta.

Sicut igitur omne augmentum ex alterius rei secundum quantitatem additione causatur, similiter omne decrementum ex ipsius recessu, et sicut omne quod augetur secundum quamlibet partem ac secundum omenm dimensionem excresit, similiter quod decrescit secundum totum diminuit, ut semper in eisdem conditoinibus decrementum via augemento contraria procedat; cause autem decrementi per privationem ac defectum sunt redende. Nam ipsum magnitudinis perfecte in viventibus est defectus.

Processus igitur decrementi secundum inicium ac statum a causarum necessitate comprehenditur. Cum igitur perfectionis augmenti sit caloris fortitudo efficiens causa, cum ipse ascendendo procedat gradibus ordinatis quoadusque terminum sue elevationis consequitur, post hunc terminum incipit continue declinare usque ad terminum vite. cum igitur secundum elevationem eius ac declinationem corporis magnitudo elevatur ac declinet, necesse est ipsam usque ad hunc terminum continue ascendentem post ipsum continuum incurrere decrementum; caloris autem defectus naturalis ex duplici rei dispositione originem ducit: primo ex sue virtutis incessu secundum vigorem ac debilitatem, nam de sui natura est res nata finiri ad defectum; secundo ex sui subievti consumptione.

Nam ipse continue resolvit humiditatem que est fundamentum machine corporis, ad cuius consummationem mors sequitur naturaliter; ipse igitur secundum etatum processum eam despacit et post ter,inum consitentie consumptio incipit augmentari et ipse continue resolvitur quousque exspiret, et sic, cum deficiat, corporis machinam nequit extendere et corpus incurrit continuum decrementum. caro autem prima radicalis que est augmenti ac decrementi materia subiecta post hunc terminum continue resolvitur ac tabescit quousque consumptionis attingat terminum cum quo advenit finis vite, set et sua duritie extensioni repugnat; post igitur terminum continuum decrementum incurrit.

Nutrimentum autem corporis applicatum multo magis fluit, ut eo corpus destitutum valescat, set cum calor naturalis qui ipsum convertit, tunc sit defectum patiens ac virtutes debilitatem incurrant, nutrimentum ad perfectam conversionem redigere nequit. set ipsum menbris ineptum fit ac in frigidas convertitur humiditates, per quas corpori verum augmentum non exibent et ipsum sua multitudine ac sue qualitatis contrarietate calori obvians ipsum ebetat ac extinguit.

Unde accidit ut ex eius defectu in eius malitia fiat additio ad quam ulterius caloris defectus consequitur et corporis decrementum.

Sed cum formalis dispositio corporis in magnitudine completa [fol. 16v, col.1] consistens machinam corporis materialem ac tenorem caloris et virtutis sequatur hiis lapsu continuo deficientibus, necesse est ipsum deficere; finis autem decrementi est perfectionis corporis defectus et virtutum operationum est naturalis caloris, ad hunc autem sequitur vite defectus ad quem mors succedit.

Processus autem hic lucerne lampadis dispositioni assimilatur que lichino adheret et oleo pascitur et augetur ert humido aquoso sibi obviam extinguitur; similiter et calor naturalis humiditati prime coherens nutrimentali sustentatur, et cum in lampade procedit resolutio continue calor deficit ac diminuitur et similiter accidit in vivente in incessu caloris et corporis perfectionis usque ad terminum decrementi. Omne igitur vivens terminum augmenti participans continue decremeuntum incurrit quousque ad finem vite pervenit et cum ipso corporis adest diminutio, caloris declinatio et virtutum corporalium imbecillitas set in principio eius decrementum occulte procedit, in fine autem fit evidens.

Cum autem augmentum in longitudinis corporis extensionem procedat, decrementum via incedit opposita. In ipso igitur corporis contrahitur longitudo, quippe cum calor declinet et menbra ac ligamenta desiccentur et contrahantur et corporis machina incurvetur et accidit propter hoc ut magnitudo corporis, qua in iuventute decora est, in senectute fiet indecens cum, quanto magis in vigore suo fuerit exaltata, tanto magis in debilitate fiat turpius depressa; nam fit totius machine contractio et virtutibus anime debilibus fit corpus ineptum difficile portabile, set parvitas in iuventute ascribitur vilitati, in senectute minus est vilis.

Cum autem duo carnis genera in corpore concurrant, utrumque in decremento fluit ac tabescit; etenim caro prima resolvitur a calore innato ac deperiit et per eius resolutionem ad quam caloris sequitur extinctio, mors inducitur naturalis; caro autem nutrimentalis in anime estuis (sic) deperditur, set carnis prime deperditio restaurationem non habet, quippe cum esse primis principiis corporis contrahitur, super quorum productionem virtus corporis operari nequit, cum nichil se ipsum ad esse perducat, set se produc tum conservet. Igitur propter huius carnis nutrimentabilem resolutionem etates via irregressibili procedunt ac decrementum magnitudinis et virtutum ac caloris imbecillitas absque reditu procedunt.

Nutrimentalis autem carnis deperditio restaurari valet, quippe cum ex corporis generatur ex materia nutrimenti; accidit autem quandoque, ut diminuta postea nutrimentalis exhuberet, sicut in quibusdam contingit senibus, et quandoque contrarium accidit, sicut in pueris, in quibus augmento carnis in longitudinem protenso nutrimentlais fluit vel in usum menbrorum comsumitur et secundum latitudinem corpus marcesit.

Propter causam vero dictam menbra radicalia, que sub carne prima continentur, non regenerantur, quippe cum ex primis principiis ad quorum generationem ac regenerationem virtus corporis non extenditur, producantur; sed reliqua ex nutrimentali materia producta restaurantur, cum ad materie ipsorum generationem ac restaurationem virtus corporis operetur. Set in plantis non apparet decrementum, propterea quod per partium renovationem inventutem reiterare videntur; nam in ipsis in qualibet parte est natura conformis cum toto [fol. 16v. col. 2] et cuilibet est virtus insita que ad partium diversarum regenerationem operatur, et tamen per operis processum ipsarum virtutes debilitantur et partes ultimo desiccantur, et tunc decrementum abdque restauratione incurrunt quousque mortis terminum consequantur; partium autem multiplicatio in ipsis ex virtutis vegetabilis fortitudine ac lebertate et ex nutrimentalis materie affluentia et ex materie sue contitutionis interminatio fluxu adversarum partium generationem ordinatio procedit; causa autem productionis in singulis partibus ex naturarum et virtutum ipsarum provenit conformitate.

Sed cum partes principalis in animalibus ex primis principiis contracte no regenerentur, in plantis tamen ipsarum contingit regeneratio, propterea quod in eis ex nutrimentali procedit materia, cum ex solo semine planta procedens omnes partes ex nutrimentali materia producat.

Decrementi autem accidentales sunt cause contra cursum na ture procedentes que corpus attenuant apparatum ad ipsarum impressionem et quedam sunt interiores, quedam autem rebus exterioribus ortum contrahunt et in hiis corpora multan optinent diversitatem, ut quedam velocius, quedam tardius nata sunt incurrere decrementum.

CAPITULUM QUINTUM: DE VIRTUTE GENERATIVA

Quoniam vero corpora corruptibilia continuo lapsu sunt subiecta, ut status fixi non possunt permanentiam retinere, quippe cum et interius causam sue corruptionis innatam optineant, et a contrariis lesionibus extrinsecis infestentur, in se ipsis sub incorruptela virtute sue nature nequeunt conservari, igitur per continuam eorum deperditionem absque restaurationis ope universa machine integritas depereat, eis virtus est insita ad earum continuationem ordinata, et cum ipsa in se ipsis vi sue nature nequeant conservari, in suis similibus continuari laborant.

Habent igitur omnia appetitum innatum ad suam permanentiam acquirendam, et omnia propter hoc operantur, ut suam salvent existentiam, secundum quod ordo competit naturalis; ex divina enim providentia emant appetitus permanentie in omenm rem; omnia igitur ex hoc appetitu mota ad hoc intendunt, ut sui esse existentia sempiternam consequantur permanentiam quam cum in se ipsis non possit acquirere, in similinis per generationem continuam ipsam complere intendunt. Unde eis est insita virtus generativa, ut per eius opus continuum esse permansivum atque in quolibet divinum ac appetibile continuationem acquirat, divine enim providentie cura solicita circa universi reginem attentionem adhibens rebus corruptibilibus sue miserationis largitate compatiens quas in se ipsis secundum singularia non permanere disposuit, eis virtutem contulit, per quam secundum generationis continuam propaginem secundum speciem in renovationem similium per maneant. Nam per hanc continuationem esse sempiternum communicant cuius permanemtiam desiderant sempiternam, cuius causa operantur ut ipsum desiderant, acquirant secundum exigentiam nature ipsorum; per hoc autem corpori assimilantur sempiterno quod inse ipso conservatur, et finis operationis eorum est hec permanentia, set est duplex finis: unus cum causa fit actio ipsorum et hec est continuatio; alius, in quo est hec similitudo quam consequi ipsa intendunt. Ad hanc igitur necessitatem ordinatur virtus genrativa ab anima vegetabili emanans; hec enim segregans partem a corpore habentem cum eo potentialem similitudinem, sicut sperma animale et semen plante eam preparat ad forme consimilis receptionem, et sic ex simili simile producens multiplicationem speciei [fol. 17r, col. 1] inducit.

Nutritiva autem cum suis annexis huic deservit officio: primo preparatione, nam eis spermaticam matriam et sanguinem menstruum preparat et semen in plantis; ex materia igitur ex eius opere dereclita hunc suum format effectum, nam nature sagax providentia disposuit ut cum ex opere nutritive dissolutonis corporis restauratione facta sufficienter corpus in sui integritate conservatur, ex reliquiis materie eius portio segregatur ex qua fit integritatis speciei restauratio.

Unde quod ex opere nutritive relinquitur, generative commendatur, ut ex eo simile generetur, ut post conservationem in se ipso conservatio in simili subsequatur, set post operationem eius ei nutritiva deservit, fetum per nutrimentum conservando.

Augmentativa vero concurrit ad eius operationem materiam et partes secundum omnes dyametros distendendo. Huius autem virtutis integritas in duarum perfectione consistit; quarum prima est immutativa, altera informativa.

Immutativa vero duplex: prima et secunda; prima est illa que ultimam humiditatem in substantiam spermatis transformat quod in fetus constitutionem transducitur. Secunda est que sanguinem preparat er ad usum spermatis et fetus disponit, ne pereat singulis partibus secundum sue nature exigentiam debitas exigens portiones, ut ad actum perfectionis perducantur.

Informativa vero est que menbra ad ipsorum dispositionem ordinat et distinguit set quod singulorum natura ac officia expetunt et ipsa cum divine sit gubernationi subiecta eius regimine ordinatur.

Eius autem processus in quatuor operibus, in quibus menbrorum officialium consistit perfectio, completur in mensure quantitatis exbitione, in numeri partium assignatione, in figure dispositione et in situs ordinatione.

Exibet eigitur quantitatem magnam, parvam ac mediocrem secundum quod exigit singulorum ordo et materie possibilitas; assignat secundum quod nature requirit necessitatis ordo; figuras autem disponit assimilando menbra menbris parentum concavando menbra spatiositatibus egentia, perforando meatus, exasperando ea que per asperitatem ad retinendum sunt apta sicut stomachum, leniendo alia sicut arteriam tracheam, ut sine offendiculo aer discurrat. Sicut ordinat menbra secundum omnem positionis differentiam prout nature ordo requirit disponendo.

Sed omnibus virtutis generative operibus quatuor deserviunt virtutes, scilicet, appetitiva, attrahens, retentiva digestiva, expulsiva; nam desiderium adest animalibus cum magna delectatione ad generationis officium adimplendum, et hoc desiderium ex naturali et voluntario cum ymaginatione procedente componitur appetitu; post quem concurrit attractio spermatis, spiritus et caloris et ventositatis elevantis ad menbra generativa; deinde materia generationis suo loco retinetur et tunc digeritur ac propagatur generationi; deinde a masculo ad matricem expellitur et in ipsa omnes hee virtutes complentur manifeste et ad ultimum operatur expulsiva fetum completum expellens.

Cum autem ad cuiusque rei prodictionem duo concurrant principia, agens et materiale, in horum duorum productionis animalium consistit perfectio; duo igitur ad generationem ordinantur, scilicet, agens et materia. MAsculus [fol. 17r, col.2] igitur est loco agentis et femina loco materie, et uterque ad generationem ordinatur; distinctio igitur sextus propter generationem in animalibus necessaria est; set in plantis non est eius distinctio quem- admodum in animalibus; habent enim plante ipsum permixtum propter nature ordinem que ipsas ad continuum nutrimentum et augmentum ac generationem et productionem continuam absque aliarum operationum interventu deputavit. Set in animalibus ipsum distinxit propter nobiliorum operationum intentionem, quippe cum ipsa ad sensibilium virtutum operationes ordinentur et homo ad excellentissimas intellectus operationes.

Quia virtuti a corpore dependenti organum respondet, generative adaptantur organa ut testiculi, vasa seminaria, ac virga in maribus, matrix et testiculi affixi in feminis.

In hiis vero generationis materia preparatur et per eorum opus fit fetus productio; hiis autem menbrorum insita est naturalis delectatio et eius sensibilis perceptio ipsa ad opus productinis stimulans, ne huius operis necessitas oblivioni traderetur, eo quod ad individui vitam et conservationem non sit ordinata set ad speciei multiplicationem.

Illis autem constitutio data est ex nervosa materia, ut fortitudo sensus qui per nervum operatur in eis vegret et delectatio consequens sensum vehemens efficeretur.

Virtus autem hec ex subiecta materia effectum producit, cum sit sua actio posterior a materie conditione dependens, eius autem materia est sperma cum sanguine menstruo. Sperma autem est substantia ex residuitate nutrimenti in ultima digestione collecta, qua animal non eget ad sui contitutionem, sed ad similis productionem et speciei multiplicationem. Nam postquam ex nutrimentali humiditate corpus ad sue deperditionis restaurationem sufficientier, prout eis exigit capacitas acceperit, residuum nature industria ad opus generationis colligit; nam de natura nutrimenti per suam substantiam conservat, per suam quantitatem auget,set per substantie sue partem unam in naturam ac necessitatem corporis transformata nutriendo conservat ipsum in se ipso, quia nihil seipsum generat, set salvat, per partem aliam virtute generatio alteri attribuitur producendo. Cum autem simile ex materia corporis generantis conformi producatur, sperma quod est fetus materia ex humiditate ultimam assimilationem recipiente generatur, set cum mas ac femina sint generationis principium ex utroque spermatis emant origo, set tamen propter caloris ac virtutis debilitatem sperma femine imperfecte est digestionis ac coagulationis per comparationem ad sperma maris quod in omnibus dispositionibus est perfectum. In femina vero concurrit sanguis menstruus propter necessitatem qui in tres dividitur partes et prima ad matricem delegatur que bifariam dividitur et una eius pars ad quorumdam menbrirum replentium cedit constitutionem per interiorem digestem ad transformationem ad spermatis naturam;altera ad fetus ordinatur nutrimentum. Secunda ad mamillas transmittitur que ex opere virtutis earum ad lactis substantiam transformatur et ad fetus nutrimentum in sui exitus noviatte deputatur, ut primo nutrimento ei quod in utero recepit conformi sustentetur, quousque ad maiorem ciborum diversitatem transferatur. Tertia, sicut superfluitas a matrice per proprias expellitur [fol. 17v, col. 1] regiones. Pars prima vero ex qualibet corporis parte delegatur, cum quelibet sibi simile intendat procreare, set maior pars a menbris oritur pricipalibus et maxime a cerebro, eius autem complementum in testiculis consummatur, set tam viri quam femine sperma in materialem fetus cedit constitutionem, set tamen virtus activa virili, passiva ac materilais femineo potius appropriatur, et ex utriusque commixtione, sanguinis menstrui intercidente concursu, fetus totius machina constat.

Modi autem generationis in viventibus multiplices distinguuntur: primus vero est ex simili nomine et spetie productione procedit qui eis qui virtutem propagativam habent debetur. Secundus ex viventium generatione ortum a similibus factoribus non contrahentibus procedit qui rebus ex terrestribus humiditatem, non abaliis consimilibus, producuntur, appropriatur. Primus autem secundum quod plantis adaptatur, tres continet modos: per seminis decisionem, per partium plantationem, per partium incisionem procedentes; secundum vero quod animalibus competit, per solam viam decisionis spermatis procedit.

Planta igitur perfecta ex ultimo digestionis opere partem hu- miditatis a nutritiva segregatam in seminis substantiam convertit.

In semine vero existunt calor vivificus naturalis a planta procedens, et virtutes nutritiva, augmentativa et generativa, et omnes ipsarum famule annexe a planta emanantes quas secundum productionis conformitatem natura ad similem productionem semini deputavit, anima vero que plante generande est futura perfectio,in ipso potentia existit; eget autem hec generatio loco seminis recpetivo et hic est terra que est sicut mater et matrix plantarum et ei semen, sicut matrici sperma, commendatur, et oportet ut ipsa sit in qualitatibus complexionalibus temperata, et nature seminis et plante proportionalis ac conformis, et ad hunc effectum concurrit calor celestid vivificus ac generationis effectivus et maxime solaris eo quod sol pater plantarum dicitur et terra mater. Cum igitur semen terre mandatur, per temporis processum terrestribus infunditur humiditatibus, dilatatur ac diffunditur et virtutes in ipso exarantur et materiales humiditates a terra attrahunt er ipsas convertunt et tunc radices ac ramos partesque reliquas procreant, quousque planta ad suum pervenit complementum.

Ramos vero cum a planta seiungitur qui toti plante virtute ac opere est conformis, in ipso sunt virtutes ad generationem operantes er calor naturalis.

Cum igitur terre per plantationem committitur, adaptationibus concurrentibus virtutes superterrestres, humiditates (?) attractionem efficiunt ac vias in ramo disponunt et radices producunt et partes reliquas et ex huius operis processu planta ad perfectionem deducitur; similiter autem et cum ramus a planta segregatus per incisionem plante alteri copulatur virtutes cum ipso emanantes ad eius vegetationem operantur et plante humiditates attrahunt, ex quibus coniunctione consummata ramo et reliqua germina procurant et earum effectibus virtutes plante incisionis receptive conformiter famulatur.

In animalibus vero perfectis ex ultime digestionis officio [fol. 17v, col.2] rmanet humiditas ab omnibus emanans menbris, precipue a principalibus in utroque sexu in menbris generativis ad spermatis essentiam transformatur. Cum igitur a prentibus egre- dientibus matrici commendatur, et cum eo calor naturalis et spiritus et virtutes ad generatoinem et fetus conservationem deputate emanant et anima in ipso existit in potentia.

Utrumque igitur sperma et sanguis menstruus commiscentur et virtutes iste concursu virtutum matricis operante fetum intendunt producere ex spermate menbra radicalia, ex menstruo reliqua formantes, quousque fetus comlementum attingat.

Eodem autem modo hominis procedit generatio; nam sperma ex ultima humiditate in menbris generativis factum matrici commendatur, cum quo virtutes ei annexe et calor naturalis ac spiritus deflunnt et virtutes excitate ad fetus productionem et menbrorum perfectam formationem, quousque fiat habile ad sue perfectionis susceptionem.

In viventibus vero animalibus ac plantis que non ex similibus contrahunt ortum, humiditates terrestres, sicut ex putredine concepte, loco cedunt materie, que ad ipsorum partiumque eorum constitutionem adaptatur. Agens autem concurrit duplex universale et est virtus celestis ad rerum generationem et regimen ordinata et calor celestis vivificus ad viventium vitam er consertionem (?) conveniens, et agens particulare et est virtus inferior seminaria corporibus inferioribus commissa diversarum rerum generationi deputata, cuius instrumentum est calor vite et generationi proportionalis in materia existens. Hee autem virtutes divine virtutis imperiosun subiecte.

Anima vero est nulla materia in potentia et ex harum virtutum opere ducitur ad effectum. Cum igitur hee virtutes cum calore vivifico ad materiam aptam concurrunt horum viventium machinam ad completam formationem producunt.

Cum vero in plantis seminis corporalis fiat regeneratis corpore decisio, virtutes anime decisionem non recipiunt, set solan influentiam substanite, integritate mandancium permanente, set anime plante generate ab anima generantis emanant, non per substantie decisionem, set per solam productionem absque decisione anime producentis integritate substantie permanente. Cum igitur anima sit in semine in potentia oer virtutum operationem ad existentiam ducitur actualem.

In brutis vero similiter materia corporis fetus ex parentum corpore procedit per dicisionem et similiter calor et spiritus eo quod corporalis substantie passibilis multiplicatio per dicisionem procedit.

Sed virtutes ex parte anime emanantes per influentiam absque decisionis opere procedunt; anima vero ab anime substantia emanat absque substantie deperditione secundum viam multiplicationis ut candela lumen multiplicat et multas candelas illuminans in sue substantie permanet integritate; aliqua igitur natura spiritualis proportionalis emanat ab anima que ad essentiam anime ordinatur et ex spermatica materia habente potentiam ad omnium menbrorum contitutionem corporis omniumqur partium machina procreatur et ex illa natura anima effcitur. Ille igitur virtutes corporis contitutionem procurantes animam ex hac natura procreandam ad actuale esse perducunt.

Anima vero humana a materia nulla originem ducens extrinsecum ac nobilem contrahit ortum a factore primo [fol. 18r, col. 1] prime creationis ex nichilo preiacenti libere producta, ac corpori perficiendo infusa.

Virtutes vero a generantibus cum spermate emanantes per calorem naturalem ac spiritum ad fetus procreationem optinentes disponunt materiam ad anime ab extrinseco advenientis et date divinitus susceptionem.

In omnibus autem hiis actibus divine virtutis concurrit lex que omnes operationes complet, dirigit, ordinat ac disponit.

In eis vero que absque generantium similitudine producuntur virtutes inferiores et superiores materiam ad anime perfectionem disponuny; anima vero ex materia in qua secundum potentiam existit per virtutem a superioribus emanantem ad actum procedit. Hec autem est virtus celestibus corporibus insita super corporales collocata et est multas habens operationes, sicut ais, sub qua multa operum officia continentur et hec virtus diversa diversis materiis secundum quod singulorum natura exigit, diversas exhibet perfectiones et est subiecta gubernationi et imperio vitrutis divine, quam omne regimen spectat.

Cum vero anima vegatbilis generationis sit principium, ipsa secundum diversitatem specierum viventium diversos generabilium producit effectus. Singulis speciebus vegetabilium differentium diverse erunt perfectiones specie differentes, set anima communid non sufficit per naturam communem perfectiones proprias exhibere, et ideo propria anima per proprie anima per proprie perfectionis existit principium; quapropter anima non solum vegetabilis, scilicet, olive propria, producit olivam et ficus propria ficum.

In unoquoque vero animali anima vegetabilis non est sufficiens ad similem productionem nisi sensibilis actus ac regimen concurrat et ideo in singulis sunt proprie anime vegetabiles, quibus proprie sensibiles necessitatem imponunt, propriarum specierum productioni adaptantur (?).

In homine vero generativa anima nutu intellective regitur ad eius generationem. Nam semoer forma prior in suo opere sequitur necessitatem forme ultime completive, nec igitur vegetabilis nec sensibilis hominis generationis est causa, sed anima humana, procedit igitur generatio in viventibus secundum similitudinem causarum et illa que ansque similitudine fit aliquam similitudinis perfectionem participat.

In animalibus est assimilatio duplex: quedam est secundum formam speciei, altera secundum dispositiones individui. Eius vero que est secundum speciem, causa est ordo nature singulis proprias et conformes causas adaptans que primi conditoris providentia gubernatur et secundum hunc ordinem natura operatur que est virtus insita rebus ex similibus similia producens.

Illa vero que individui dispositiones sequitur in figura corporis er menbrorum effigie attenditur et a tribus provenit causis: prima est excessus alterius spermatum et virtutum eius. Unde cum sperma masculi excedit sperma femine, et virtutes eius informative plasmantes fetum virtutes alterius exuperant, tunc fetus constitutio patri similis efficitur et si contrarium contigat, matris effigiem imitatur, et ex concursu sequitur mixtio equalis similitudi- nis. Secunda causa est fortitudo ymaginationis generantis et maxime femine. Nam ymaginationis vigor spiritum et calorem commovet, in eis sue intentionis impressionem informans; substantie enim spirituales super statum corporalium elevate virtutem optinent imprimendi suos effectus in eis et ipse earum [fol. 18r, col. 2] impressiones recipientes earum nutibus et actibus ibediunt et ideo anima maxime in suo minore mundo quem regit, suas efficit impressiones et corpus ei obediens secundum eius exigentiam diversis motibus adaptatur, et ideo ymaginatio ad actum coitus cum diligenti sollicitudine devoluta menbra generativa ad eius preparat exercitium et ad eius nutum calor, spiritus, ventositas et sperma ad virgam et testiculos concurrunt et tota corporis machina ex eius imperio ad hoc opus cum preparatur. non est igitur mirum sit ymaginatio ad fetus diversas plasmationes operetur. Cum igitur in hora cohytus in ymagine fortis alicuius individue forme impressio concipitur ipsa secundum eius exigentiam spiritus calorem et sperma commovet et virtutes informativas sibi subiectas concitat ac compellit as consimilem forme effigiem spermati imprimendam et per earum opus hec forma spermati commendatur et ideo fetus similitudinem contrahit effigie infividui in ymagine representanti ut narratus de femina nani depicti effigiem in cohytu diligenter consideranti que nanum produxit. Tertia causa est superiorum corporum aspectus, nam quandoque illa in inferiora influentia ad assimilationem operantur et quia in continua motus sunt revolutione diversos aspectus semper ostendenstes ad figurarum individuorum representationem operantur set hec causa est fallax, secus vero in utero continuatur in sua assimilatione in nutrimento et augmento.

Plante vero ex humiditatibus commixtis a terra per virtutem radicum que oris similitudinem gerit nutriuntur, ipsum in suam naturam et substantiam convertentes et ex eis augentur et ramos et folia ceterasque procreant productiones; animalia vero perfecta ex sanguine menstruo nutriuntur et ivantium fetus in testa nutritur ex vitelllo quod ex sanguine menstruo ad nutrimenti usum producit; animalis vero perfecti fetus sicut hominis nutritur in utero ex san- guine menstruo in matrice contento quem attrahit per umbilicum quo matrici alligatur ex venarum multitudine compositum. Via vero oris est clausa ac quieta. Sed cum prime digestionis grossam materiam non recipiat nec per os cybum prime digestionis grossam materiam non recipiat nec per os cybum recipiat in stomacho digerendum, egestionem ei repondentem non enutrit, sed urinam que sanguinis est ex secunda digestione formati expellit per viam in secundinam dispositam. Similiter aytem et sudorem qui est tertie digestionis superfluitas emittit per viam in secundina deputatam.

Omnes igitur operationes naturales exercet et similiter animales, nam sentit et movetur; vitalis vero in ipso viget in solo pulso, nam arterie fetus arteriis secundine coniuncte aerem attrahunt ad caloris regimen naturalis. Set respiratione non utitur eo quia respirationis clausa et quieta existit.

Cum autem fetus in utero completur ac magnificatur, exitum intendit, nam nutrimenti copiam requirit ad quam sanguinis non suffcit penuria, locum latum et spatiosum desiderat quem matricis angustia exibere non valet; lumen appetit quod obscura continentua non ministrar; aeris lassitatem satagit qua suum domicilium privatur [fol. 18, col. 1]; in suis operibus ac motibus liberum querit statum quem in eo non optinet. Igitur nin amplius has anxietates volens sustinere exitum parat et cum quadam indignantis commotione incipit rennacula ex quibus umbilicum constat et secundinam qua sicut pallio involvitur, dissicat et egreditur partem umbilici ferens et in exitu partium matis inferiorum compagines dislocantur que pst exitum ad situm redeunt naturalem.

Virtus autem matricicis expulsiva fetum emittendo ad hunc exitum adiuvando concurrit.

EXPLICIT TRACTATUS TERTIUS

TRACTATUS SECUNDUS: DE DIFFERENTIIS ANIMAE ET VIRTUTUM

Incipit [tractatus] secundus de distinctione differentiarum anime et virtutum.Expleto negotio circa substantiam anime circa distinctionem differenciarum ac virtutum eius procedendum est secundum viam generalem. Nam processus spiritualis ad singula deputatus in sequentibas perfectionem integre tradetur.

Continet autem hic tractatus duodecim capitula: In primo agitur de distinctione trium primarum differentiarum anime: vegetabilis, sensibilis et intellective. in secundo de generalibus virtutum distinctionibus. In tertio de distinctionibus specialibus virtutum differentie vegetabilis. In quarto de distinctionibus virtutum exteriorum apprehensivarum anime sensibilis. Un quinto de distinctione virtutum apprehensivarum sensibilium interiorum. In sexto de distinctione virtutum sensibilium motivarum. In septimo de distinctione virtutum intellectivarum apprehensivarum. In octavo de distinctione virtutum intellectivarum motivarum. In nono de distinctione virtutum anime in naturalem, vitalem et animalem. In decimo de distinctio operationum. In undecimo de distinctione obiectorum. In duodecimo de distinctione habituum et maxime anime intellective et virtutum eius.

CAPITULUM PRIMUM [DE DISTINCTIONE IN ANIMAN VEGETABILEM ET SENSIBILEM ET INTELLECTIVAM]

Omnes anime singulares different et ad tres capitales differentias reducuntur. Prima est vegetabilis. Secunda sensibilis. Tertia intellectiva. Prima est corporis perfectio ei vitam et opera vitam concomitantia tribuens. Secunda est corporis perfectio cum vita et eius operibus formarum corporalium notitiam atque discretionem conferens. Tertia vero corpori perfectionem dans cum vita et eius operibus et omnium rerum tam corporalium quam incorporalium noticiam atque discretionem exhibens. Vegetabili vero vite actus debetur et ab ipsa cognitionis proprietas seiungitur eo quod vita emanat a substantia incorporeacorpori unita a corpulentie materie et contrarietatis iugo semota, cui inest motus intrinsecus continuus absque ocii interventu et delectatio in se ipsa post aspectum ad res extrinsecas et hec ei conveniunt et ideo vite et operum vitam consequentium est origo. Set cognitio emanat a substantia spirituali magis distans a materia corporali, in qua non est hebetudo, set perspicacitas et delectatio in se ipsa et in aspectu ad res extrinsecas, quas investigat et non solum ad se dirigatur, set ad alia sui aspectus acie extendatur, et hoc vegetabili non convenit et ideo a cognitione privatur. Set cum vite dispositiones et cognitionis sensibili et intellective insint, ambe utroque actu decorantur. Set quia sensibilis corporali materie multum vicina partibus inheret corporalibus, sui aspectus perspicacitas ad solas formas extenditur corporales; quia vero intellectiva a (fol. 8v, col.1) materia non dependens a partium corpo- ralium nexibus est libera omnium rerum capax, ad omnes naturas sui aspectus extendit aciem perspicacem. Est autem hec diversitas similis diffusioni luminis ad materias secundum obscuritatem et claritatem differentes et luci ignis in carbone inherenti et in flamma et in suo puro fulgore manenti. Vegetabilis enim luci que corpus decorat et ad alia non irradiat, ut ipsa actum manifestationis deducat, comparatur. Sensibilis luci que subiecto inherens corporeo ipsum illuminat et ad alia illuminanda progreditur ipsa ad discretionis manifestionem deducens. Intellectiva luci corporali materie feci non innixa sibi lucens et ad exteriora cuncta perlustranda irradians et vegetabilis luci corporali materie impresse comparatur ei solum calorem absque rerum manifestatione tribuens. Sic enim ipsa vite absque cognitione est causa. Sensibilis vero luci confertur, materie calorem et manifestationem rerum in serenitatis splendore clarescentium exhibenti. Sic enim ipsa est vite et cognitionis rerum corporalium origo. Intellectiva vero lucis gerens similitudinem in suo calore et lumine materialis oppacitatis contactu immunis. A qualibet vero differentia vita emanat. Nam singule specificam perfectionem subiecto conferunt et actum primum proprium subiectis singulis. Et ideo singulis vite propriam tribuunt participationem. Vegetabilis igitur est vite principium in plantis. Sensibilis in animalibus, intellectiva in homine.

Anima igitur vegetabilis est prima perfectio corporis naturalis organici potentia vitalem habentis et actum vite primum tribuens opus conservationis per nutrimentum, opus perfectionis per augmentum, opus multiplicationis per generationem conferens. Anima vero sensibilis prima perfectio corporis naturalis organici potentia vitam habentis ei actum primum vite conferens ei formarum corporali materie particulari subiacentium apprehensione discretionem et iudicium exhibens ac voluntarium motum. Anima vero intellectiva est prima perfectio corporis naturalis organici potentia vitam habentis ei vitam exhibens et omnium formarum apprehensionem et universalium rerum speculationen et meditationum inventionem est tribuens ac motum voluntarium cum discretione et electione et arbitrii libertate. Est autem inter ipsas ordo natu- ralis. Nam vegetabilis omnes precedit. Sensibilis vero intellectivam et ideo vegetabilis inest plantis duabus non concurrentibus. Sed sensibilis absque vegetabili non inest animalibus nec intelectiva homini absque utriusque concursu. Habent autem ad invicem necessitatem ordinis. Nam vegetabilis utrique in corporis regimine ac conservatione famulatur. Sensibilis vero [et vegetabilis] intellective in suis actioni-[fol. 8v, col.2] bus servitutem primam amministrant.

CAPITULUM SECUNDUM [DE GENERALIBUS VIRTUTUM DISTINCTIONIBUS]

Multiformes diversitates in virtutibus anime cadunt. Primo autem diversitur ratione differentie anime proprie, a qua sumunt originem. Secundo ratione suarum essentiarum. Tertio ratione organorum. Quarto ratione operationum. Quinto ratione obiectorum. Sexto ratione ordinis. Septimo ratione conditionum suarum operationum que in fortitudine et debilitate, veçlocitate ac tarditate, subtilitate et ebeditudine attenduntur. Sed ipsarum distinctio non secundum accidentales set secundum essentiales differentias procedere debet. Si enim opratione conditiones considerentur eadem virtus infinitam multiplicationem reciperet quippe cum eadem quandoque in suis operibus multam variationem recipiat propter organi ac medii at aliarum rerum concurrentium dispositionem.

Omnes autem virtutes ab anime substantia emanantes ab ipsius essentia differentia essentiali differunt, quamvis in eius fundentur substantia. Ipse autem ad invicem differunt differentiis essentialibus secundum quod ipsas nature distinxit dispositor et ad diversa opera destinavit. Virtutes autem que organis sunt annexe non ab organis primo distinctionem recipiunt nisi secundum naturalem existentiam. organa vero que ad earum officia finaliter ordinantur ab ipsarum necessitate formalem recipiunt distinctionem.

Omnes autem virtutes ab anime substantia emanantes ab ipsius essentia differentia essentiali differunt, quamvis in eius fundentur substantia. Ipse autem ad invicem differunt differentiis essentialibus secundum quod ipsas nature distinxit dispositor et ad diversa opera destinavit. Virtutes autem que organis sunt annexe non ab organis primo distinctionem recipiunt nisi secundum naturalem existentiam. organa vero que ad earum officia finaliter ordinantur ab ipsarum necessitate formalem recipiunt distinctionem.

A vegetabilis vero differentia tres virtutes emanant. Nutritiva. Augmentativa et Generativa. Nutritiva veto est que ad corporis conservationem ordinata per conversionem nutrimenti in corporis similitudinem ad restaurationem deperditi operatur ut vivens in perfecta integritate permaneat. Augmentativa est virtus ad perfectionem corporis deputata ipsum per nutrimentalis quantitatis additionem corpus secundum omnes distendit dimensiones et ad perfectam perducit magnitudinem ut ad anime opera perfectum atque sufficiens efficiatur instrumentum. Generativa vero ad conservationem viventis in simili per speciei multiplicationem humiditatem a corpore emananetm ad constitutionem similis corporis transducens, ut speciei integritas in perfectione permaneat.

Nutritiva vero quatuor continet differentias opere et offitio differentes: preparativam nutrimenti, comprehensivam, applicativam et assimilativam. Preparativa est virtus nutrimentum transmutans ac disponens ut menbris habile effici mereatur. Comprehensiva est virtus nutrimentum alliciens et menbris coniungens. Applicativa est virtus nutrimentum menbris uniens ac singulis partibus connectens. Assimilativa est virtus nutrimentum menbris perfecta similitudine conformans ipsum ad substantiales atque accidentales dispositiones adducens [fol. 9r, col.1] ut menbrorum restaurans deperditum singulorum nature ac proprietatibus efficiatur conforme. Preparativa vero quinque continet differentias, appetitivam, attractivam, retentivam, digestivam et expulsivam. Appetitiva vero est virtus nutrimentum naturali aut animali desi- derio concupiscens ut menbrorum deperditionem patentium satisfaciat detrimento. Attractiva est virtus nutrimentum desideratum ad menbrorum attrahens ut in eius similitudinem convertatusr. Retentiva vero est virtus nutrimentum stabiliter retinens ut conversionis actio in eo fixa permaneat quousque completam preparationem suscipiat ac menbrorum substantie conformetur. Digestiva vero est virtus nutrimentum susceptum alterans et convertens ut in menbrorum similitudinem transducatur. Expulsiva vero est virtus superfluitates nocivas que menbra infestant per proprias regiones educens. Digestiva vero tres continet partes, primam, secundam, et tertiam disgestivam. Prima vero est digestiva virtus nutrimentum extrinsecum in chilosam massam convertens, ut ad sanguinem transmittatur. Secunda vero est virtus massam chilosam in chimosam ac sanguineam transducens ut ad humiditatem ultimam perveniat. Tertia vero est sanguineam massam in humiditatem tertiam convertens ut ad singulorum menbrorum substantiam secundum completam assimulationem transducatur. Operatio vero secunda secundum quatuor humorum differentias: sanguinis, colere ac melancholie et flegmatis diversatur. Tertie vero operationis diversitas in distinctione prime humiditatis: roris, cerabii ac glutini consistit. Augmentativa vero duo opera completitur menbrorum distensionem et ipsorum secundum omnes demensiones additionem. Generativa vero duas virtutes continet seminativam et formativam. Seminativa vero est virtus in viventibus vim propagativam participantibus corporis humiditates in utroque sexu in menbris generativis ad spermatis essentiam commutans. Formativa vero est virtus ex spermate menbrorum machinam procreans ac distinguens singulis proprias ac decentes dispositiones attribuens. Seminativa vero duo opera continet. Primum est spermatis generatio et efficit ipsa seminaria virtus. Secundum est spermatis commixtio ac virtutum et complexionum secundum temperamentum concursus in loco conceptionis et hoc immutative prime debetur. Nam formative due differentie assignantur: immutativa prima que est secunda pars seminarie, et secunda que est principalis in formativa. Prima autem est virtus sperma ad locum generationis de- . ductum praeparans et partes eius menbrorum diversis complexioneibus adaptans, ut ex ipso menbra dispositiones recipiant cpm+etentes. In for- [fol. 9r, col.2] mativa vero immutiva secunda dicta quinque complectitur differentias opere et officio differentes: assimulativam, distinctivam, situativam, figurativam. Assimulativa vero est virtus singulis menbris effigiem conformem speciei aut generantibus exhibens in substantia et lineationibus et reliquis conditionibus consistentem. Distinctiva est virtus singulis menbris partes secundum certum numerum debitas sub naturali distinctione disponens. Dimensiva vero est virtus singulis menbris competentes exhibens quantitates secundum quod singulorum natura requirit. Situativa est virtus membra singula in naturali situ disponens secundum quod singulorum natura ac officium promeretur. Figurativa est virtus singulis menbris revctas ac competentes conferens lineationes singulis proprias et convenientes figuras adaptans.

Hec autem quatuor complecitur differentias opere distinctas, concavativam, perforativam, asperativan et lenitivam. Concativa est virtus in menbris concavitates conformans, ut ad continendum, deferendum, apta reddantur; perforativa est virtus menbris orificia disponens, ut ad trahendum, et expellendum ydoneam optineant libertatem. Asperativa est virtus in menbris asperitatem inducens ut ad retentionem ydonea fiant. Lenitiva est virtus in menbris planitiem faciens ut ad rei transeuntis discursum liberum fiant apta.

CAPITULUM QUARTUM [DE VIRTUTIBUS EXTERIORIBUS APPREHENSIVIS ANIIMAE SENSIBILIS]

Sensibilis vero differentia duas principales complecitur: apprehensivam et motivam. Apprehensiva vero est virtus qualitatum corporalium formas cognoscens, iudicans ac discernens. Motiva vero est virtus ad res delectabiles qut horribiles adquirendas aut fugiendas ordinata. Apprehensiva autem duas continet differentias, scilicet, exteriorem manifestam et interiorem occultam. Apprehensiva exterior est virtus organis exterioribus insita formas corporales materie corporali presenti innitentes cognoscens. Interior est virtus in interioribus collata formas corporales in materie absentia aspectu intimo comprehendens. Exterior vero ex quinque sensibus, tactu, gustu, olphatu, visu et auditu integratur. Tactus vero est sensus qualitatum corporis machinam permutantium in omni parte comprehensivus. Gustus est sensus sapores eorumque differentias comprehendens. Olphatus est odorum apprehensura que in fumis ex corporibus nutritivis resolutis presentat. Visus est sensus luminis, perspicui ac coloris aprehensivus. Auditus est [fol. 9v, col.1] sensus soni differentiarumque eius cognoscitivus.

>Sensibilis vero differentia duas principales complecitur: apprehensivam et motivam. Apprehensiva vero est virtus qualitatum corporalium formas cognoscens, iudicans ac discernens. Motiva vero est virtus ad res delectabiles qut horribiles adquirendas aut fugiendas ordinata. Apprehensiva autem duas continet differentias, scilicet, exteriorem manifestam et interiorem occultam. Apprehensiva exterior est virtus organis exterioribus insita formas corporales materie corporali presenti innitentes cognoscens. Interior est virtus in interioribus collata formas corporales in materie absentia aspectu intimo comprehendens. Exterior vero ex quinque sensibus, tactu, gustu, olphatu, visu et auditu integratur. Tactus vero est sensus qualitatum corporis machinam permutantium in omni parte comprehensivus. Gustus est sensus sapores eorumque differentias comprehendens. Olphatus est odorum apprehensura que in fumis ex corporibus nutritivis resolutis presentat. Visus est sensus luminis, perspicui ac coloris aprehensivus. Auditus est [fol. 9v, col.1] sensus soni differentiarumque eius cognoscitivus.

Interiores vero virtutes apprensive sunt quinque: sensus communis, ymaginatio, ymaginativa, estimatio et memoria. Virtutum enim interiorum quedam suam exercent a aprehensionem circa formas sensibilis que per se cadunt in sensum. sicut sunt color, odor, et relique. Quedam vero circa intentiones per se in sensum non cadentes set cum formis sensibilibus concurrentes, ut sunt amicitia, inimicitia, et cetere virtutum. Item interiorum quedam apprehendunt primo et principaliter; que in sua apprehensione adquirunt notitiam formarum que rei sensibili per se accidunt, ut per se aspectu intimo recipiant cognitionem rerum per se sensibus particularibus obiectarum. Quedam vero apprehendunt secundario; que in sua apprehensione adquirunt noticiam formarum que non per se sensui sunt obiecte set cum per se sensibilibus aliquando inquisitionis modo inducuntur, ut sunt intentiones formas sensibiles consequentes sicut bonum, malum, amicitia, inimicitia. Virtutum item harum quedam apprehensionem absolutam exercent absque operis interventu que formas primo sensibiles recipiunt et intentiones insensibiles eas consequentes que eis presentatur et ad ipsarum noticiam, discretionem ac iudicium earum officium terminatur. Set ad ipsarum collationem, compositionem ac divisionem earum actio non precessit. Alie vero apprehensionem exercent cum operis interventu; que formas sensibiles vel intentiones comprehendentes, discernentes ac iudicantes circa ipsas compositionem ac divisionem et collationem inducunt. Harum item virtutum quedam sunt apprehensive que ad cognitionem ordinatur. Alie conservative que ad receptorum obiectorum retentionem deputantur. Apprehensivarum vero quedan ad formas per se sensibiles habent aspectum que obiecta per sensibilia apprehendunt. Alie ad intentiones insensibiles extenduntur ea que in sensum non cadunt set cum sensibilibus formis concurrunt, apprehendentes; apprehensivarum formarum et intentionum quedam apprehendunt absque opere que nec compositionem nec divisionem nec divisionem circa formas et intentiones exercent. Alie comprehendunt formas et intentiones circa ipsas compositionis ac divisionis opus exercentes. Conservativarum vero quedam ad formarum sensibilium retemtionem ordinantur; quedam ad intentionum consequentium consercationem deputantur. Sensus igitur communis, ymaginatio et ymaginativa sunt virtutes solarum formarum per se sensibilium receptive; estimatio et memoria ad intentionum receptionem extenduntur. Sensus communis, ymaginatio et ymaginativa secundum primum ac [fol. 9v, col. 2] principale officium sunt apprehensive; estimatio et memoria officio secundario ac consequenti procedunt. Sensus communis, ymaginatio et memoria ad apprehensionis actum absolutum absque opere deputantur; ymaginativa et estimativa cum apprehensionis actu compositionis ac divisionis opus exercent. Ymaginativa vero circa formas per se sensibiles actualiter sibi presentatas opus compositionis ac divisionis inducit. Estimatio vero ad intentiones elevata circa ipsas compositionis ac divisionis opus exercet. Sensus vero communis, ymaginativa ac estimatio apprehensionis officio deputantur; ymaginatio ac memoria conservationis officio destinantur. Sensus vero communis absque compositionis ac divisionis opere apprehendit. ymaginativa vero cum apprehensione compositionis ac divisionis opus exercet. Set ymaginativa compositionis ac divisionis opus circa formas sensibiles tractat. Estimativa circa intentiones ipsum deducit. Ymaginatio vero ad formarum per se sensibilium que in sensum communi recipiuntur et eius iuditio presentatur, conservationem ordinatur. Memoria vero ad intentionum, que estimationi presentantur et eius iuditio ac opera pertrac- tantur, retentionem (9) deputantur. Est igitur sensus communis virtus omnes formas per se sensibiles circa obiecta propria et communia consequentes omnibus sensibus particularibus exterioribus prima impressione presentatas secundum indifferentiam comprehendens. Hec atem virtus sensus communis, fantasia, formativa et ymaginatio quedam secundum diversa officia nominatur. Sensus vero communis dicitur, eo quod ab ipso omnes particulares sensus emanant et ad ipsum reducuntur, quia in omnibus et cum omnibus et per omnes operatur, quia omnia sensibilia forme in exterioribus impresse ad ipsum concurrunt et eius iudicio presentatur et ipse omnium operationes apprehendit, et quia obiecta communia in eius cadunt apprehensionem. Vocatur autem fantasia eo quod ad interiora cum comitatur formas sibi relictas in sensibilium absentia tanquam presentes diiudicat et quia hec virtus erroneas efficit acceptiones interius apparentes, que quia fantasmata iudicantur hoc ei convenit sub officio fantasie. Dicitur autem formativa eo quod fantasmata et ydola sensibilia tanquam res sibi presentes ad proprias transformat effigies. Vocatur autem quedam ymaginatio eo quod rerum ymagines anime aspectui representat. Ymaginatio vero est virtus formas sensibiles sensui communi presentatas et ei impressas conservans et aspectui anime sub permanentia commendat. Ymaginativa vero est virtus formas sensibiles interiorum virtutum aspectibus presentatas sub actu compositionis [fol. 10r, col. 1] ac divisionis conferens et per diversa officia pluribus nominibus denominatur. Dicitur enim ymaginativa eo quod formarum ymagines ymaginationi commendatas discernit, de earum compositione ac divisione petractans. Dicitur autem cogitativa cum circa opus compositionis ac divisionis quod circa formas exercet intelectus imperio copulatur, et ideo ymaginativa dicitur, cum intellectui non subicitur et inest brutis, cogitativa cum ei subicitur et soli inest homini. Vocatur autem distinctiva eo quod circa formas quarum compositionem ac divisionem pertractat, distinctionem exercet. Estimativa vero est virtus intentionum insensibilium formis sensibilibus connexarum apprehensiva circa ipsarum compositionem ac divisionem exercens, sicut ymaginativa circa formas per se sensibiles. Memoria vero est virtus intentionum insensibilium que estimationis presentantur aspectui, retentiva et ipsa cum continua conservatione formas retinet. Dicitur virtus conservativa; cum vero oblivionis lapsu intercidente eius retentio discontinuatur, dicitur memorativa. Est autem inter has quinque capitulares virtutes ordo naturali industria dispositus. Nam due prime, sensus communis et ymaginatio ex una parte, due postreme, estimatio et memoria, ex altera collocantur. Ymaginativa vero medium ordinid situm tenet. Due ergo prime formarum sensibilium receptioni deputantur, due postreme ad intentiones insensibiles ordinantur. Media vero ad formarum sensibilium compositionem ac divisionem operans est terminus primarum et initium posteriorum. Nam ex compositione ac divisione quas circa formas sensibiles exercet resultat in estimativa intentionum notitia. Sensus vero communis in formarum susceptione precedit et ad ipsum ymaginatio in earum retentione consequitur. Et similiter estimatio in intentionum acceptione prima concurrit. Memoria vero ad ipsarum retentionem succedit. Ymaginativa vero formas sensibiles pertracta que a sensibilibus obiectis distantes intentionibus insensibilibus sunt vicine et ideo per compositionis ac divisionis sue discussionem estimativa ex illis intentiones elicit sicut granum ex palea elicitur. Est autem comparatio memorie ad estimatoinem conformis comparationi ymaginationis ad sensum communem. Nam sicut memoria intentiones insensibiles estimationi dedita (sic) conservationi commendat. Similiter ymaginatio formas sensibiles sensui communi collatas retinere probatur. Ymaginativa vero medium situm retinens ad extremas consimilem habet comparationem [fol. 10r, col. 2.] In hoc autem ordine semper virtus precedens ministrat consequenti et posterior ex prima aliquid accipit et super hanc acceptionem additionem inducit. Sensus igitur exteriores sensui communi ministrant ei formas sensibiles receptas offerentes et eas eius aspectui presentantes, ipse formas receptas discernit et ipsas ymaginationi exhibet retinendas. Hec autem eas retiens ymagi- native prestat cuius aspectui describuntur. Hec autem ipsas discernit, circa ipsas actum compositionis ac divisionis exercens et eas estimationi reddit, que ex eis intentiones elicit eo quod prius per actum ymaginative multa discusione ac deliberatione forme sensibiles distinguuntur, ex ipsis intentiones primo velate ad actum detectionis emergunt, sicut grana corticibus elatis et estimationis iudicio offeruntur, quas cum estimatio considerat, eas conservationi memorie commendat, quas ipsa recipiens retinet, et conservat. In operibus vero eiusdem virtutis diversis, iuxta quorum officia diversa contrahit nomina, accidit ordo consimilis ut semper primum opus posteriori ministret. Unde opus sensus communis fantasie dicitur ministrare eo quod formas sensibiles a sensibus extrinsecis susceptas ei offert, quas oblatas ipsas pertractat. Ipsa vero formative famulatur, cum ei fantasmata representat que ipsa ad diversas similitudines transformat, et ipsa ymaginationi deversit, cum ei rerum similitudines reddat, quarum ymagines ipsa diiudicat et ymaginationi conservtive conservandas committit. Similiter autem ymaginativa cogitative in homine famulatur, cum ei similitudines sub actu compositionis ac divisionis prius discussas tribuat circa quas iuxta intellectus nutum meditationis sollicitudinem exercet et hec distinctive subministrat simulacra meditatione constituta (?), quorum actus ipsa distinguendo discernit.

In hiis virtutibus gradus maioris et minoris spiritualitatis ur abstractionis multiplices attenduntur. Omnes autem in cerebro site sunt, a quo omnium sensibilium virtutum emant origo. Set ipse, cum sint principales et interiores in interiori parte cerebri ac principali collocantur. Sensus vero particulares exteriores in organis exterioribus que quasi rami egredientes a radice ex cerebro precellunt. Organum igitur sensus communis et fantasie est anterioris ventriculi cerebri pars prima, ymaginationis eius pars postrema, ymaginative organum est prima pars medii ventriculi, estimationis postrema pars [fol. 10v, col.1] eiusdem, ventriculus vero posterior memorie deputatur.

CAPITULUM SEXTUM [DE VIRTUTIBUS SENSIBILIBUS MOTIVIS]

Motive vero virtutes ab anima sensibili procedentes quatuor distinguuntur: ordinativa, affectiva, appetitiva et prosecutiva. Nam motivarum quedam est imperans ad motum. quedam vero motum prosequens. Imperans autem est virtus ad rem apprehensam delectabilem aut horribilem prosequendam vel explendam dirigens motum. Motiva motum prosequens est virtus secundum eius imperium ordinata ad motus exercitum operans actuale. Imperans vero continet differentias: Prima est circa rem apprehensam electionis aut fuge deliberationem exercens et hec est motiva remota que potius speculativa censetur; altera motus imperium ad effectum perducit. Set prima electiva que ordinativa dicitur, duas habet differentias: Prima electionem aut fugam circa res per se sensibiles quarum compositionem ac divisionem pertractat exercet et hec est ymaginativa que secundum quod in formarum speculatione eius opus consistit, apprehensiva iudicatur, secundum vero quos motivis motus prosecutionis aut fuge occasionem exhibet, quodam modo motiva censetur. Altera est que circa intentiones insensibilies affectiones bonitatis aut malecie inducentes, de quarum discretione diiudicat, electionem aut fugam cum deliberatione pertractat et hec est estimativa que secundum quod eius intentio in intentionum speculatione consistit, apprehensiva censetur. Secundum autem quod motivis causam electionis et fuge cum deliberatione ministrat, motiva quodam modo iudicatur. Motiva vero imperans imperium ad actum deducens est dupples: prima est dicta affectiva que est virtus ab incursu accidentium anime agitata ad elec- tionem aut horrorem absque operis executione anime ordinans processum. Altera vero est a appetitiva dicta que est virtus ad operis executionem, secundum electionem aut fugam imperium exercens. Affectiva vero est dupplex. Quedam enim est affectiva rei desiderabilis delectabilem affectum concipiens. Altera est rei horribilis vitabilem tenens affectum. Appetitiva vero duas continet differentias: concupiscibilem et irascibilem. Concupiscibilis vero est virtus motus imperium exhibens ad res delectabiles, desiderabiles, necessarias atque utiles in appetitum cadentes exequendas. irascibilis vero est virtus movendi imperium dirigens ad res horribiles, detestabiles, non necessarias neque utiles et [fol. 10v, col.2] appetitui inproportionales expellendas. Motiva vero motum exequens similiter est dupplex: Prima est virtus nervis insita nervos et menbrorum machinam dilatans extendens ad res delectabiles necessarias atque utiles acquirendas. Altera est virtus nervis motivis insita menbrorum compaginem constringens et retrahens, ut res horribiles et nocivas fugiat et expellat. Octo igitur motivarum virtutum particulares differentie videntur assignari: ordinativa electionis et fuge deliberationem circa formas sensibiles dirigens que est ymaginativa. deliberativa electionis ac fuge actum ordinans circa intentiones insensibiles que est estimativa et hee due ad apprehensivas reducuntur. Affectiva concupiscibilis, affectiva desiderabiles pertractans, affectiva irascibilis in affcetibus horribilibus sollicitudinem gerens et utraque earum secundum accidentia, affectus anime generativa, in suis operibus diversatur. Appetitiva concupiscibilis ad res delectabiles motus ipsis dirigens, appetitiva irascibilis ad res horribiles expellendas imperando procedens. et hee virtutes sunt interiores. Motiva motum acquisitionis prosequens cuius motus concupiscibilis subicitur imperio. Motiva motum fuge et expulsionis efficiens cuius operatio irascibilis imperium sequitur et hee due sunt motive exteriores et sunt particulares que distinguuntur in suis operibus secundum menbrorum diversitatem inter quas est una precipua que motum progressivum exercet et in hiis virtutibus cadit diversitas quandoque essentialis et quandoque sola officiorum distinctio ipsas reddit diversas.

Habent autem ordinem ad invicem naturalem virtutes apprehensive et motive ut semper prima posteriori ministret. Sensus igitur exteriores sensui communi formas presentant sensibiles, hic autem eas ymaginationi exhibet retinendas, antequam ymaginativa ipsas suscipiens eas in compositione et divisione ordinat, circa ipsas actum deliberationis exercens a qua ex ipsis formis estimativa intentiones eliciens circa ipsas electionis ac fuge deliberationem (10) exercet et memorie reservandas commendat. Motiva vero ad formarum et intentionum discretionen, iudicium et electionem ac fugam excitantur et affective affectus delecatbiles atque horribiles concipiunt a quarum notu imperative excitate prosecutionis aut fuge imperium inducunt quibus particulares obedientes motum acquisitionis organis corporalibus execuntur. Prima autem origo virtutum motivarum a corde procedit, set ipsarum cerebrum est proximum fundamentum. Interiores igitur motive affective et appetitive et eius substantia interiori. [fol. 11r, col. 1] site sunt eo quod cum principales sint, eius respondet organorum principale set exteriores motum exequentes a cerebro ortum contrahunt nervis motivis innixe qui ex parte posteriori procedentes ipsas concurrente motivo spiritum per singulas partes diffundit.

CAPITULUM SEPTIMUM: DE DISTINCTIONE VIRTUTUM IN DIVERSITATR MOTIVORUM

Intellective vero anime virtutes bifariam dividuntur: una est apprehensiva, altera motiva. Apprehensiva vero virtus formas omnes intellegibiles materiali existentia et materialibus appendiciis denudatas sub abstractione simplici comprehendens.

Motiva vero virtus circa electionis actum et fuge deliberans affectus mentis pertractans ad operis executionem et ad motum executionis et expulsionis deputata.

Apprehensiva autem duas continet differentias: Prima est intellectus agens, secunda intellectus possibilis.

Intellectus vero agens triplex distinguitur: primus virtus creatoris super intellectum irradians ipsumque illuminans ei seipsum ac res ipsum excedentes, ad quarum capacitatem est inpotens declaratum. Secundum est intelligentia separata ei ex sui offici influentia quasdam revelationes inducens. Tercius virtus anime intellective sibi insita, ab ipsa emanans, formas intelligibiles in potentia intellectui possibili impressas ad actum intelligentie reducens, qui ad presentationem spectat intentionum.

Virtus vero intellectiva possibilis duas habet differentias: una est virtus cognoscitiva formas intelligibiles comprehendens; secunda est virtus formarum intelligibilium conservativa. Intellectus vero possibilis est virtus apprehensiva formarum intelligibilium receptiva. Hec autem virtus apprehensiva cum sit formarum acquisitiva quibus informatur ac perficitur, distinguitur ratione operum et ratione graduum sue informationis et ratione ordinis suorum officiorum. Ex parte igitur operis sui octo (10 bis) continent differentias: inventivam, iudicativam, adiscitivam, ratiocinativam, opi- nativam, logicam ac mentem. Inventiva est virtus sue ductu industrie ad scientie perfectionem animan perducens. Iudicativa est virtus experimento vel ratione veritatis semitas discutiendo investigans. Adiscitiva est virtus ab alio docente scientie perfectionem suscipiens. Ratiocinativa est virtus per rerum collationem secundum discursum ab una ad aliam ordinatum scientiam investigans.

Opinativa est virtus partium diversarum intentionem prepoderans ut alterius accpetio ad iudicium reducatur.

Logica est virtus in rebus se ipsam disceptans sermone intrinseco ratiocinando procedens.

Mens vero est virtus secundum predictarum consursum superiora atque inferiora perscrutans. Distinctio vero eis ratione ordinis graduum sue informationis quatuor continet differentias. Prima est intellectus materialis, qui est virtus ab actu receptionis formarum nida solam aptitudinem ad ipsarum susceptionem participans. Secunda est intellectus existens in habitu que est virtus ad formarum receptionem, dispositus, ut rerum esentias ac scientiarum principia generalia comprehendens. Tertia est intellectus adeptus actum perfectum scientie attingens principia ac conclusiones cognitas conferens ac discernens. Quarta est intellectus accommodatus qui est virtus in scientie formatione, perfectus, ad actum considerationis progrediens. Ratione ordinis intellectus duas continet partes: superiorem per quam ad rerum immaterialium contemplationem elevatur, et inferiorem per quam ad corporis machinam virtutes corporales et sensibiles et ad rerum corporalium comprehensionem inclinantur. Virtus vero conservativa est duplex. Ena est memoria, altera reminiscentia. Memoria est virtus formatum intelligibilium retentiva; reminiscentia vero est virtus circa formas in- [fol. 11r, col.2] telligibiles cum retentione perceptarum secundum rationis ductum per diversorum mediorum concursus investigationem exercens.

Memoria vero etiam si formas continue retineat, conservativa dicitur; si vero oblivione intercidente ipsas discontinue conservet, memoria et conservativa intercisa vocatur et huius operis diversitas accidit intellectui per applicationem ad vitutes sensibiles.

CAPITULUM OCTAVUM: DE DISTINCTIONE VIRTUTUM INTELLECTIVARUM MOTIVARUM

Virtutum vero intellectivarum motivarum distinctio ex operum officio et ex ordine diversatur. Ex parte ergo operum quatuor differentie assignantur: sinderesis, ratio, voluntas, liberum arbitrium. Sinderesis est virtus motiva affectus anime regens et recto processu ad verum et summum ordinan bonum. Ratio vero est virtus boni ac mali eorumque differentiarum discretiva singularum reerum pondera commetiens. Voluntas est virtus motus anime ad res desideratas iudicans. Ratio vero duplex: una est entium veritatem et non entium falsitatem contemplans, et hec apprehensiva censetur. Alia boni ac mai discretiva et electionis ac fuge deliberativa et hec motiva iudicatur.

Voluntas vero duas continet differentias: prima est virtus naturaliter movens ad ea que necessario ab anima appetuntur ut sunt necessaria ad vite sustentationem; altera est virtus illa libera ad desiderium eorum que anima eligit aut fugit inclinan. Hec autem est duplex_ qudam est virtus ad ea que potestati subiciuntur ordinat; alia est ad ea quae extra ipsum disponuntur deputata, que quandoque ad possibilia, quandoque ad impossibilia inclinatur secundum quod proportio appetitus regitur ductu. Voluntas vero ad possibilia inclinata sex gradus continet differentiarum: consiliativam, sentenciativam, iudicativam, electivam, ad opus processicam, operis executivam. Consiliativa est virtus inquisitiva ac discretiva rerum que ad humanum conveniunt appetitum. Sententiativa est virtus rerum que ex consilio rerum disposite sunt cum certitudine acceptiva. Electiva est virtus duarum rerum appe- titui occurrentium alterius determinate acceptativa; ad opus processiva est virtus ad optatam rem affectuosum motum precipitans; operum executiva est virtus operis exercitium actu pertractans.

Liberum arbitrium est virtus volendi nolendique liberam optinens potestatem.

Ex ratione graduum ordinis hee virtutes secundum earum duplicem statum duas continent differentias: prima ad primum et summum bonum ordinat anime processum.

Secunda ad infimum eius aspectum inclinat. Set prima duas habet differentias: prima ad primi boni immediantam contemplationem ordinatur et propter ipsum ad creaturarum dilectionem procedit. Secunda autem creaturarum amore incipiens ad summi boni affectionem dilectionem consummat. Illa vero que ad bonum infimum ordinatur, duas habet differentias: prima ad bonum corporis dirigitur et necessaria atque utilia administrans; altera ad bonum anime operatur ipsam virtuosis decorationibus informans.

Illa vero que ad animam ordinatur res habet differentias: prima habet aspectum ad differetniam animalem qua regitur et hec circa accidentia anime motus operatur ur circa iram, tristiciam, ac verecundiam; altera ad virtutem ymaginativam et estimativam habet aspectum eius regimen ymitans et hec est machinativa [fol. 11v, col.1] artes mechanicas et earum opera pertractans. Altera al intellectivam rescipiens eius imperio subicitur et hec duas habet facies: una ad suum suppremum aspectum per quam ad creatorem elevatur et altera ad suum aspectum infimum per quam ad moralium virtutum adquisitionem inclinatur.

CAPITULUM NONUM: DE DISTINCTIONE VITUTUM NATURALIS, VITALIS ET ANIMALIS

Tres autem sunt principales differentie quibus corpora animata reguntur Naturalis, Vitalis et Animalis. Virtus vero naturalis est virtus inclinatione naturali absque apprehensione motuque involuntario in suis accionibus incedens corpous regens in operibus nutrimenti, augmenti ac generationis. Vitalis est virtus ad vite caloris naturalis er spiritus conservationem deputata motum cordis et arteriarum secundum elevationem et depressionem in attractione aeris er fumosarum superfluitatum excercens (sic). Animalis est virtus as apprehensionem rerum et ad actum motus voluntarii deputata.

Naturalis vero ad virtutem vegetabilem naturalia opera excercentem (sic) reducitur. Vitalis vero ad sensibilem vitam in repirantibus regentem animlais sensibilem et intellectivam, apprehensivam ac motivam comprehendit et hee tres differentie as anime substantiam ut ad primum reduncuntur fundamentum.

Naturalis vero tres continent differentias, nutritivam, augmentativam et generativam. Nutritiva vero duas continet: alteram que famulatum recipit et hec est nutritiva apprehensionem nutrimenti, unionem at assimilationem excercens (sic); altera que famulatur quatuordifferentiis contenta, que sunt attractiva, retentiva, digestiva et expulsiva.

Generativa vero quedam est famulatum recipiens, que ad individui productionem operatur; altera que exibet famulatum; famulans vero quedam est immutativa prima sperma ex humidi- tatibus producens; altera immutativa secunda menbrorum formativa, assimilationem, concavationem, perforationem, asperitatem (11)inducens.

Vitalis vero [duas] continet differentias: prima est calorum naturalium vite et spiritus per motum cordis conservativa. Secunda actus vite influentis ad cetera menbra delegativa. Prima vero duas continet differentias: prima est respirativa, secunda pulsativa quarum utraque continet quatuor differentias opere differenres: prima dilatationem efficit, secunda quietem post dilatationem inducit; tercia contractionem excercet; quarta quietem post contractionem consummat. Ab hac vero differentia due procedunt virtutes: operativa que cor et arterias secundum dilatationem et constrictionem movet; et operabilis que ab accidentibus anime provocatur que secundum ipsorum diversitatem distinctionem recipit.

Animalis vero duas primas differentias continet: apprehensivam et motivam. Apprehensiva vero est duplex: quedam est ordinativa interior; alia est sensibilis intelectiva. Ordinativa interior quedam est sensitiva, quedam intelectiva. Sensitiva continet sensum communem, fantasyam, ymaginationem, ymaginativam, estimativam et memoriam. Intellectiva veto continet differentias in eius continentia nominatas. Sensibilis exterior quinque sensuum differetnias comprehendit. Motiva vero quedam est sensibilis, quedam intellectiva et utraque quatuor differentias comprehendit.

CAPITULUM DECIMUM:DE DISTINCTIONE OPERATIONIS

Virtutes ex operationibus differre censentur. operationes autem ex obiectis differentias adquirunt. In hiis namque relatio convertitur naturalis. A virtutum vero diversitate organorum nascitur diversitas; ex organorum vero et virtutum differentia operationum diversitas originem ducit. Diversitati vero operationum respondet diversitas obiectorum; secundum proce- [fol. 11r, col.2] sum, ergo ordinis naturales virutes precedunt organa; operationes vero organa per que a virtutibus eliciuntur, conservantur; post operationes vero virtutum, et organorum ad obeicta directio ordinatur. In via vero cognitionis obiecta operationes, hee autem organa et hec virtutes antecedunt. nam actus per obiecta et virtutes per actus in cognitione primos disgnoscitur ac cognosci distinguitur.

Operationum vero distinctoines multiplices assignantue: prima in suppremo diversitatis genere consistit, ut intellectiva, ymaginatio, sensibilitas, vegetatio. Secunda in genere inferiori ut apprehensio et motus; tertia in diversitate obiectotum genere differentium, ut apprehensio substantie et accidentis et albi, et dulcis; quarta in differentia contrariorum ut apprehensio albi et nigri. Quinta in privatione et habitu ut motus et quies. Sexta in accidentalibus dispositionibus, ut in velocitate et tarditate, fortitudine et debilitate, certitudine et dubitatione, perspicacitate et obtusione, apprehensione. Septima in organorum diversitate. Set non quelibet variatio operationis essentiam variat, set solum illa que a virtutis essentiali differentia emanat per quam virtus essentialiter discernitur variari.

Operationes igitur generalem habentes differentiam essentialiter sunt diverse et virtutes a quibus emanant essentialem habent differentiam. Unde virtutes differenciarum, intellective, sensitive et vegetative cum suis operationibus essentialiter ad invicem differunt. Similiter etiam et que in eodem genre specie differunt, essentialem habent diferentiam, et ideo omnes virtutes apprehensive et motive cim suis operationibus sunt ad invicem differentes; eodem moso et habentes operationes ad obeicta genere diversa ordinatas, ut intellectus, cui debetur substantie apprehensio, et sensus cui accidentis cognitio sola competit et quorum operationes ad diversa obeicta genere sensibilia deputantur, ut sensus albi et dulcis, essentialem differentiam sortiuntur; quoniam vero operationes ad obiecta continua aut ad privationem et habitum deputantur, non essentialem differetniam participant et ideo eadem est virtus albi et nigri comprehensiva et motus et quietis factiva. Similiter et que in accidentalibus differunt operationum dispositionibus, non essencialiter diversantur; aliter enim iuxta conditiones infinitas infinitus earum numerus perceniret; diversitas vero organorum in virtutibus et operationibus determinatis, prout in quinque sensibus, essentialem inducit differentiam. In illis vero que indeterminare sunt, non; immo eadem in diversis et diverse in eodem organis operationes excercent. Idem autem est iudicium in obiectis, nam idem pluribus et plura uni virtutibus adaptantur. Speciales autem operationum differentie ex virtutum differentiis colligantur.

CAPITULUM UNDECIMUM: DE DISTINCTIONE OBIECTORUM

Cum obiecta ad virtutum anime opera ordinantur, iuxta eorum necessitatem merito distinguuntur. Eorum ergo tria sunt genera virtutibus trium differentiarum anime vegetabilis, sensibilis et intellective deputata. Que vero virtutibus vegetalibus respondent, vim passivam participantia ab earum operibus immutationem suscipiunt; que vero sensibilibus et intellectivis, activa vi ingenita eis inferunt immutationem. Vegetative igitur substantia nutrimenti, augmentative nutrimenti magnitudo, generative humiditas spermatica est obiectum. singule enim harum ex propriis obiectis proprios producunt effectus, in quibus virtutes particulares et famulantes, et famulatum suscipientes diversitatem specificam inducunt, set in hiis actio et immutatio omnino materiales inducuntur; omnia enim vegetabilia [fol. 12r, col.1] opera materialis sunt, set in obiectis sensibilibus et intelligibilibus est immutatio spiritualis secundum maiorem et minorem differentiam abstractionis. Sensibilia vero obiecta in genere accidentium collocantur; eorum igitur quedam sunt obiecta virtutum exteriorum, quedam interiorum exterioribus respondentium, quedam per se sensuum exteriorum sicut illa que per se sensibus respondet, quedam per accidens sicut substantie individue sensibilibus obiectis velate; eoeum vero que per se sunt, quedam sunt per se et primo, sicut que proprie sensibus offeruntur, quedam autem per se et non primo, sicut quinque obiecta communia que omni sensui communiter deputantur. Propria igitur sunt tangibile, odorabile, visibile, audibile. Communia magnitudo, numerus, figra, motus, quies.

Obiectorum vero virtutibus interioribus respondentia quedam virtutibus apprehensivis sicut sensibile, quedam motivis, sicut apparens bonum, respondent, sensibilium vero quoddam est sensibile determinatum per se occurrens sensui, quoddam est intentio sensibili obiecto connexa, in sensum per se non cadens, sicut illud quod estimatio discernit.

Intelligibilium vero quedam virtutibus apprehensivis, sicut verum vel rei vera essentia, quoddam motivis, sicut honum simpliciter adaptatum. Spiritualia vero obiectorum genera virtutum spiritualibis distinctionibus assignentur.

CAPITULUM DUODECIMUM: DE ORDINATIONE VIRTUTUM ET HABITUUM ANIME

Naturans vero ordo in virtutibus corporalibus et animalibus inest. Un naturalibus igitur virtutibus prima virtus complexionis in qualitatum primarum dispositione consistentiis (sic). Secunda virtus complexionis in constitutione menbrorum consimilium et organizatione organicorum consistentis. Tertia est virtus cuiuslibet menbri propria eius consequens speciem. Quarta est virtus appetitiva nutrimenti. Quinta est attractiva. Sexta retentiva. Septima digestiva prima. Octava digestiva secunda, quatuor humorum generativa. Nona digestiva tertia, trium humiditatum generativa, et hee sunt nutrimenti preparative. Decima comprehensiva. Undecima unitiva. Duodecima assimilativa. Nutritiva vero ex hiis omnibus integratur. Tertia decima est expulsiva in tribus diferentiis tribus digestivis respondentibus consistens.

Post quam augmentativa procedit cuius prima virtus est crescitiva. Secunda per defectum et privatione diminutiva. Tertia inpugnativa. Quarta per privationem in arte factiva. Deinde succedit generativa, cuius prima species est sensitiva virtus. Secunda immutativa prima, tertia immutativa secunda que est formativa prima pars, que est assimilativa. Quarta distinctiva. Quinta dimensiva. Sexta figurativa. Septima figurative pars prima que est concavativa. Octava perforativa. Nona asperativa. Decima lenitiva. Per has igitur corpus ad perfectionem et conservationem perducit. Inter sensibiles vero virtutes priores sunt exteriores inter quas prima est tactus. secunda gustus. Tertia olfatus. Quar- ta visus. Quinta auditus. Inter interiores (12) sexta est prima earum sensus communis. Septima ymaginatio. Octava ymaginativa. Nona estimatio. Decima memoria. Et hic est ordo aprehensivarum.

Motivarum vero sensibilium prima est concupiscibilis exterior. Secunda irascibilis exterior. Tertia concipiscibilis inteior motiva. Quarta concupiscibilis affectiva. Sexta irascinilis [fol. 12r, col.2] affectiva. Septima ymaginativa motiva. Octava estimativa motiva.

Inter differentias vero virtutis spiritualis prima esr motiva cordis et arteriarum secundum dilatationem. Secunda quietem post dilatationem inducens. Tertia motiva cordis et arteriarum secundum constrictionem. Quarta post constrictionem quietem inducens. Quinta delegativa influentia vite ad singula menbra. Sexta motiva pulmonis quietem post inspirationem. Octava (13) motiva eorum per expirationem. Nona inducens quietem post expirationem. Decima formativa necis. Undecima vui alia famulatur, est motiva cordis secundum anime varias affectiones.

Virtutum vero intellectualium apprehensivarum secundum interiorem ordinem prima virtus est intellectus accomodatus. Secunda intellectus adeptus. Tertia intellectus in habitu. Quarta intellectus materialis.

Cum hiis vero habituum et graduum differentiis intellectus octo continent differentias: inventivam, iudicativam, doctrinativam, adiscitivam, ratiocinativam, opinativam, logicam atque mentem.

Post omnes predictos gradus secunda virtus secundum corpus et naturam inferiorem conspiciens atque regens ; tertia est superiorem naturam cum summa exaltatione contemplans. Quarta intellectus agens. Quinta intelligentie agentis exterioris virtus.

Virtutum vero conservativarum prima est memoria continua, vel intercisa. Secunda reminiscentia. Motivarum vero prima est inferior motiva corpus et creaturas inferiores aspiciens que continet octo differentias motivis sensibilibus predictis conformes; alia est superior ad creatorem summum dirigens aspectum. In utraque vero cadunt differentie quatuor. Prima est ordinativa. Secunda appetitiva. Tertia affectiva. Quarta prosecutiva.

In omnibus autem predictis est duplex differentia: concupiscibilis et irascibilis. Sunt autem in hiis omnibus quatuor differentir ex quibus opera eliciuntur: prima est voluntas; secunda liberum arbitrium; tertia ratio; quarta synderesis.

Voluntas vero est in sex differentiis constituta omnium opera circunvolvit, eius vero differentie sex sunt: consiliativa, sententiativa, iudicativa, electiva, executiva (13 bis).

In predictis autem distinrionibus virtutum accidit diversitas quedam essentialis et quedam accidentalis qur ex solis operibus nominum differentias assumit.

Cum autem virtutes emanent ab anima, superiores ei immediatius adherentes inferiores regunt, cum regimen totum ab anima procedat et super inferiores prime ad superiores ultimas tanquam famule ordinantur.

Virtutum vero regentium duplex est differentia: prima universalis que ex omni virtutum resultat concursu; secunda particularis que regimini proprio alius menbri deputatur.

Intellective igitur regunt sensitivas et sensitive vegetativas et hee virtutes corporales. Cum vero superiores ad altiora officia elevantur inferioribus a regimine iuxta ipsarum numerum desistentibus corporis machina marcescit virtutum subsidio destituta.

Post hoc autem ordinentur huius secunde traditiones circa differentias et virtutes singulas institute.

EXPLICIT TRACTATUS SECUNDUS

INCIPIT [TRACTACTUS] QUARTUS: DE VIRTUTE CORPORIS REGITIVA

Regitiva virtus cum corpori viventi ministret regimen, dignum est ut de ipsa quartus tractactus instituatur, ut ipsa et eius operatio in notitiam redigantur. Continet autem hic tractatus quatuor capitula: In primo agitur de stabilitate in esse huius virtutis et de eius essentia. In secundo de distinctione differentiarum eius. In tertio de operationibus eius. In quarto de ordine eius ad alias virtutes.

CAPITULUM PRIMUM: DE STABILITATE ET ESSENTIA HUIUS VIRTUTIS

Totius maioris corporalis mundi machina in regiminis stabilitate, conservationis tutela et ordinis decore consistens ab aliqua virtute certam suscipit gubernationem qua eius partes non inordinato discursu evagantur set suis distinctis limitibus disponuntur. Hec autem virtus a factoris primi emanat providentia. Hanc enim mundi constitutionem ex nichilo in esse construxit, et hec eadem ipsum firma stabilitate in ordinis dispositione construit. Hec igitur virtus aut alia eius subiecta singulis partibus universis proprios situs ad quos proprias dirigunt inclinationes adaptat et singularum proprias ordinat actiones et ipsas in sua natura conservat ea ad proficua presequenda concitans, a contrariis nocentibus removens.

Hec vero virtus generalis est omnia comprehendens.

In singulis vero mundi partibus simplicibus atque mixtis viventibus vitaque carentibus sunt virtutes naturales proprie regitive singulas in suo statu gobernantes; unde elementa, lapides et mineralia virtutes habent proprias naturales quibus reguntur et conservantur. Necesse igitur est similiter in minori mundo virtutem regitivam adaptari que eius machinam conservet et regat, ordinet ac disponat et generaliter toti constitutioni respondet, propria vero menbris singulis deoutantur. Set in rebus vita carentibus natura regimen ministrat: in viventibus vero a natura et ab anima regimen procedit.

Inter modos vero secundum quos natura dicitur septem sunt sollempnes. Dicitur igitur natura virtus que est principium ordinationis partium universi; dicitur principium motus et motus in eoin quo est natura secundum viam accidentis; dicitur virtus insita rebus existentibus simila producens; dicitur in rebus viventibus complexio; dicitur menbrorum compositio; dicitur consuendo que nature vim gerit; dicitur natura virtus corporis regitiva; corpus vero materiale se ipso non regitur; necesse est igitur aliquam ei inesse virtutem a qua suscipiat regimen. Set hec virtus videtur a corpore et ab anima emanare. Set illa que a corpore procedit ut natura operans est aut forma corporalis corporis specifica que [fol. 18v, col. 2] tota species dicitur aut est eius complexio et cum singulis menbris sua propria forma specifica respondeat et toti et una generalis aut quedam ex omnibus propriis aggregata, illa que partibus respondet est propria species aut complexio; illa autem que toti est deputata, est aliqua super particulares collocata a singulis diversa toti propria et nulli appropriata aut ex illis omnibus particularibus aggregata.

Hec autem qie ex corpore emanat ad corporis viventis regimen non sufficit, quippe cum viventibus et non viventibus virtus regitiva naturalis insit et anima a corpore recedente et vigore corporis exspirante corporis ammittitur reginem ut in corruptionem cedat, necesse est igitur virtutem viventis corporis regitivam ab anima procedere, nam anima ad vite corporis conservationem et regimini corpori accommodatur, gec autem virtus aut est substantia anime vitam et perfectionem et regimen exibens corpori aut in se spiritualis substantie utens ratione ad corporis regimen inclinata virtus eius dicitur regitiva, aut est virtus ab eius substantia emanans; et si virtus eius est aut est virtus ab omnibus aliis diversa ab anime substantia primo et ante alias proximius procedens aut est aliqua aliarum aut ex omnibus aggregata aut in singulorum genere una principaliter constituta.

Virtus igitur corporis est regitiva potentia corpori ad eius conservationem et regimen accomoodata que totam eius machinam partesque eius continet, singulas gubernat, ordinat ac disponit. Set quia anima vegetalis que modo nature operans naturales virtutes dicitur continere ad conservationem corporis ac regimen destinatur, ideo hec virtus regitiva ab ea emanare censetur.

CAPITULUM SECUNDUM: DE DIFFERENTIARUM EIUS DISTINCTIONE

Virtus vero regitiva duplex: quedam particularis et altera universalis distinguitur. Particularis vero dicitur virtus cuilibet mnebro particulari insita ad eius conservationem ac regimen destinata. Universalis vero virtus universe machine corporis regiminis curam gerens ad eius contitutionem ac dispositionem et ordinem destinata.

Particularis vero quedam est influens; quedam vero innata. Influens vero est virtus a menbris principalibus orta ad menbra particularia delegata eis conservationem ac regimen impendens, nam menbra principalia suas virtutes quarum officio deputantur, menbris singulis mandant, ut in ipsis vite et operationum regimen continuetur. Innata vero est virtus que cuilibet menbra a sua prima origine radicitus est inserta ad eius sustentationem ac regimen ordinata. Set cum menbra principalia trium virtutum principalium sunt fundamentum: naturalis, vitalis et animalis, et singule multiformes optinent differentias.

Virtus regitiva influens secundum singulas singularumque differentias recipit distinctionem. Menbrum igitur quodlibet recipit regitivam influentem naturalem secundum omnes suas differentias: nutritivam, augmentativam, et generativam, cum omnibus ipsarum annexis, et similiter vitalem et similiter animalem, sensibilem et motivam; singule enim differentie in suo proprio genere et ordine regiminis corporis et menbrorum principia iudicantur.

Innata vero est virtus que(dam) ex parte corporis, quedam ex parte anime procedit naturaliter dicta eo quod non ex officio anime set ex corporis officio operetur, est duplex: una est virtus formam specificam consequens. altera est virtus complexionalis. Virtus vero speciem [fol.19r, col.1] consequens est in potentia a forma propria menbri completiva emanans ad eius regimen et custodiam ordinata.

Nam sicut in omni re est forma esse specificum conferens similiter in quolibet menbro ex suorum elementorum concursu resultat hec forma que ei esse tribuit et sua natura ipsum dirigit ac conservat.

Virtus vero complexionalis est potentia complexionem que ex qualitatum concursu resultat consequens ad menbri conservationem et eius opera sicut medium instrumentale destinata; que autem ex parte anime procedit est menbro collata ex copulatione anime a qua emanat, cum eo, quam anima sibi ad eius custodiam et regimen vite et operum amministrat. Hec autem distinguitur secundum omnes anime differentiarum virtutes principales et annexas, quia a qualibet ipsarum regimen cuilibet menbro in suo proprio officio commendatur. set precipue a virtutibus differentie vegetabilibus, naturalibus utentis operibus regimen emanat.

Regitiva autem virtus universalis que totius corporis custodie deputatur, duplex distinguitur: quedam enim est ex parte corporis que est virtus naturalis a corpore emanans et hec vel est virtus speciem totius consequens vel virtus complexionalis totius corporis sequens complexionem et utrauqe distincta a virtutibus singulis particularibus vel ex omnibus virtutibus speciem omnen consequentibus vel alia ex complexionalibus omnibus aggregata. Illa vero que est a parte anime, distinguitur secundum differentias anime et virtutes principales et annexas et quedam dicitur esse que totius est specialis nulli propria parti. Altera ex imnium aggregatione constituta.

Virtus igitur totius regitiva est potestas naturalis totam corporis constitutionem consequens ad totius machine regimen ordinata et hec est corporalis; illa autem que a parte anime venit est virtus universalis ab anima emanans totum corpus dirigens, regens, ordinan ac disponens. Virtus autem hec non est una, set in singulis generibus propria regitiva secundum officiorum diversitatem distinguitur. Illa vero que est prima et principalis circa operis regimen curam gerens et virtus naturalis ab anime vegetabili differentia procedens. Hec igitur corpus in vita conservat et ipsum a nocumentis extrinsecis quadam naturali industria defendens et ad iuvativa conducens et in operibus particularibus ipsum dirigens circa nutrimentum, augmentum et generationem et circa operationes hiis annexas.

In secundo autem genere virtutum vitalium est virtus principalis regitiva prima, que forte primo a corde emanat in vite et caloris naturalis et spiritus conservatione totum corpus regens.

In tertio similiter virtutum genere animalium est virtus regitiva prima omnes inferiores regens et totius corporis constitutionem in suis officiis disponens et proprie aprehensivarum et motivarum generibus adaptantur.

Singularum vero differentiarum organum primum est menbrum principale, a quo unaqueuqe primo emant et sunt organa mandantia principalia et organa recipientia media et recipientia solum singulis deputata.

CAPITULUM TERTIUM: DE OPERIBUS EIUS

[fol. 19r, col.2]. Virtutis vero naturalis regitive principalis opus in corporis custodia atque regimine attenditur; generaliter vero bifariam dividitur: Unum enim circa rerum iuvativarum attractionem, alterum vero circa motivarum expulsionem attenditur. Utrumque vero omnibus inest menbris. Opus vero attractionis in menbri mandantis delegatione et recipientis susceptione consistit. Iuvativarum vero rerum attractio est duplex: quedam circa res menbro proportionales, ut circa nutritivas attenditur; quedamcirca res menbro simpliciter contrarias, respectu vero sue lesionis sibi iuvativas, ut circa medicinales versatur et opus circa utrasque res in distributione, delegatione et attractione consistit.

Menbrum igitur alicuius necessitatis officio principali deputatum virtutem habet regitivam que ipsum regit in sui officii operatione et nutrimentum preparat et cum ad preparationis perfectionem deductum est, ipsum in diversas partes distribuit et singulis menbris proprias et decentes transmitit proportiones. Menbrorum mediorum officio concurrente et in menbro receptivo virtus regitiva nutrimenti proportionem attrahit iuvativam. Similiter autem et virtus regitiva menbri principalis medicinam iuvativam in partes diversas segregat; et singulas diversis menbris transmittit morbis variis respondentes.

Virtus vero menbri suscipientis regitiva quamvis in sua naturali dispositione menbro existente non attrahat nisi nutrimenti partem similem iuvativam, tamen, cum materialem contrahit dispositionem, medicinam attrahit vel eius virtutem recipit ut morbo medi- cine iuvamine expellendo repugnet que menbri nature sit contraria, tamen respectu morbi ammovendi ei amica ac proportionalis efficitur.

Regitiva vero que menbro cuilibet deputatur ad nocivorum expulsionem superfluitates quantitate vel quanlitate excedentes in substantia corruptinem habentes ab eo expellit, unde ipsa virtutes particulares expulsivas preparat ad morborum oppugnationem et secundum temporis determinationem eas regit ad crisim peragendam.

Virtus vero regitiva vitalis que in corde possidet fundamentum, cor regit et vitam ei concessam et spiritum et calorem naturalem conservat et non solum cordi prestat regimen set et singulis menbris conservationem ac gubernationem in acto vite et operationum ministrat et ab officio gubernationis quo in suis gerit operibus regitiva notatur.

Animalis autem regitiva corpus in operatione sensibili et motu voluntario dirigit, ordinat ac disponit et unaqueque virtus particularis sensibilis aut motiva cum corpus in suis propriis regat operibus, regitiva ex iure officii nuncupatur. Set inter ipsas virtus superior, ut estimativa et intellectiva, cuius imperio inferiores subiciuntur, maxime gerit officium regitive.

Cum igitur quelibet inferior, operis officio, regitiva dicatur et in singulis generibus diverse regitive assignentur videtur virtus regitiva in omnium aggregatione consistere et per omnes et in omnibus operari et in singulorum operibus circa gubernationem corporis curam et effectum regiminis exercere.

CAPITULUM QUARTUM: DE ORDINE GRADUUM HUIUS VIRTUTIS

In actibus vero et officis virtute regitive multiformes gradus decenti ordine disponuntur qui in singulis virtutum generibus distinguuntur. In officis igitur virtutis regitive naturalis que prima et principalis existit, quinque principia concurrunt que in toto corpore et in quolibet menbro necessario consistere iudicantur: complexio a qua virtus complexionalis emanat, compositio modos menbris organicis debitos comprehendens, forma specifica que tota species iure censetur a qua emanat virtus consequens speciem, virtus anime menbrum perficiens, substantia anime a qua hec virtus egreditur. Anime igitur substantia actum primum vite tribuens virtutem ab ipsa emanantem dirigit. Virtus vero anime virtutem corporalem totam speciem consequentem sibi subiectam disponit. Hec autem complexionem et compositionem regens utraque tamquam instrumentali utitur dispositione, virtute, complexione in operibus naturalibus contrapositione circa menbrorum organicorum necessitatem utens. Et in hoc ordine virtutes naturales particulares annexe principalibus ministrant et ad hec opera exercenda concurrit calor naturalis qui nature dicitur instrumentum. omnia vero hec opera ad actus primi vite salvam continuationem finaliter ordinatur.

Similiter autem et in vitali regimine concurrunt menbri complexionalis virtus compositio virtus speciem consequens, virtus animalis, et anime substantia vitam prestans et virtus anime substanite eius, virtuti anime, virtutis corporalis speciei. Huic ergo complexio subiciutr, et virtutes particulares et inferiores superiori sunt subiecte; et hec opera ad vite et actus consequentium actuum conservationem et gubernationem ordinantur.

Eundem bero ordinem habent virtutes animales in suo regimine, in quo virtus complexionalis, compositio, virtus speciei corporalis, virtus anime et anime substantia concurrunt. Substantia vero anime eius virtutem, virtus virtutem speciei corporalis, hec autem complexionem et compositionem dirigere iudicantur et cum animalium virtutem duplex sit genus sensibilium ac motivarum, virtus superior in suo genere inferiorem regit ut supprema virtus intellectiva inferiores, ultima vero estimativa; hec autem inferiores sensitivas, quousque regimen ad exteriores virtutes extendatur. Similiter autem et superior intellectiva motiva inferiores regit et ultima sensitiva quousque regimen ad particulares pervenit motivas et huic toti regimini tota corporis machina cum suis corporalibus virtutibus est subiecta. Ex omnibus igitur officiarum actibus a virtutibus regitivis emanantibus ordine congruo dispositis tota corporis constitutio regitur et in vite salubri continuatione conservatur et ad opera finalia appatu (sic) debito deputatur.

EXPLICIT TRACTACTUS QUARTUS

INCIPIT [TRACTATUS] QUINTUS: DE VIRTUTE VITALI

Vite vero conservatio in animali ex virtutis citalis emanat officio que in virtutum anime operibus magnam optinet necessitatem. De ipsa igitur iste quintus tractaus componatur eius essentiam operaque declarans. In quo quinque capitula continentur. In primo agitur de eius essentia. In secundo de distinctione differentiarum et officiorum operum eius. in tertio de motu cordis. In quarto de opere respirationis. in quinto de opere pulsus.

CAPITULUM PRIMUM: DE ESSENTIA VIRTUTIS VITALIS

Vite regiminis perfectio in caloris naturalis et spiritus integra conservatione consistit, quippe cum lorum interventu anima corpori adhereat et cum vite actus quidam cordi primo inhereat absque eius participatione in menbris ceteris vita constare nequit. Et ideo necesse est ad hoc ut officium continuetur vita vite actus influentiam a corde emanare. Quia vero ab anima virtutes progrediuntur vite et operationum anime ac corporis regimini deputate necesse est ab anima virtutem emanare que calorem naturalem ac spiritum ac vitam conservet et vite actum a corde progredientem singulis menbris distribuat. Hec autem est virtus que vitalis vite officio nuncupatur.

Cum autem ab anime differentia vite procedat collatio, vitalis differentia duplex distinguitur: prima est dans corpori et hec est anime substantia secundum suam quamlibet differentiam. Nam ipsa more cuiuslibet forme perfective per sue substantie unionem corpori vitam prestat et vita qui est actus primus et esse, a qualibet differentia anime viventium species diversas perficiente procedit.

Alia vero est vitalis differentia que vitam conservat per cordis motum et calorem naturalem et spiritum regit et ab hac vita non emanat, set operatio vitam conservans eo quod actus primus a substantia; operatio que est actus secundus a virtute progreditur. Hec igitur virtus vitalis ex operatione vocatur.

Est igitur vitalis virtus in corde fundata, vite, caloris naturalis et spiritus conservativa, actum vite et conservationis eius et calorem et spiritum ad omnia menbra vivificanda distribuens motum cordis secundum dilatationem et constrictionem efficiens, opus inspirationis et exspirationis exercens, pulsus arteriarum secundum systolem ac diastolem procurans, ut calor naturalis et spiritus per aeris attractionem et vaporum superfluorum expulsionem in perfecto temperamento et munditia teneantur secundum impressiones accidentium anime diversorum motuum occasiones ministrantium cordis eiusque contentis et ceteris menbris cordis imperio subiacentibus, concitans impetus multiformes. Huius autem virtutis fundamentum ac principale organum est cor cui arterie, pulmo, vocalis arteria, pectus eiusque partes et musculi deserviunt diversis officiis deputata.

Cor igitur huic virtuti prestans originem eius principalibus deservit operibus, arterie vero calorem naturalem et spiritum cum vite influentia omnibus ferunt menbris, ac sui dilatatione et constrictione spiritum et calorem naturalem eventant. Pulmo vero respirationis gerit officium cui vocalis arteria cetereque canales in attractione expulsioneque aeris famulantur; pectus vero eiusque partes propriis musculus secundum dilatationem et contractionem motum participantia et in aeris attractione et eius capacitate et continentia et eius expulsione famulari censetur. Cum hiis autem [fol. 20r, col. 1] concurrit narium, orisac palati officium.

Virtus vero hec non omnibus viventibus aet solum animalibus inest set cum eius duplex sit opus, actus vite a menbro principali emanantis ad reliqua menbra transmissio cum caloris naturalis et spiritus concursu et motus cordis et partium sibi deservientium secundum dilatationem et constrictionem: secundum opus primum omnibus animalibus inest perfectis et imperectis aliquid vite cordis habentibus, set secundum opus secundum solum perfectis et sanguineis respirantibus caloris excellentiam in corde participantibus inesse iudicatur.

CAPITULUM SECUNDUM: DE DISTINCTIONE DIFFERENTIARUM OFFICIORUM ET OPERUM EIUS

Vitalis autem virtus differentiarum gradus officiorum et operum diversitate multiformi differentium comprehendit. Nam in ordine actuum vitalium quatuor res concurrunt: prima est anime substantia actum vite primum ac uniformem continuum et quietum tribuens cordi et omnibus corporis menbris. Secunda est virtus emanans ab anima cor propter cite et suorum contentorum continuationem ac salutem movens motu proprio et particulari. Tertia est virtus actum vite ab anima et a sede cordis influentem cum calore et spiritu ad omnia menbra delegans transmissione continua. Nam sicut actus vite primus qui viventis est esse, interruptionem non recipit, similiter nec actus vite influentis cum calore et spiritu patitur intercisionem. Quarta res est virtus movens cor et arterias secundum dilatationem et constrictionem secundum motus contrarietatem ac discontinuationem et hec ad caloris naturalis et spiritus eventationem ordinatur, ipsa vero tres habet differentias: prima est motiva cordis et arteriarum secundum pulsum; secunda est motiva pulmonis et vovalis arterie et ceterarum canalium secundum motum hanelitus. Tertia est pectoris partiumque ei adiacentium ad hanelitum ordinata set ad huius... (18) motiva actione virtutis animalis per lacertos pectoris suum motum exercentis officium concurrit.

In qualibet autem harum differentiarum virtutes quatuor continentur operibus differentes. Prima motum dilatationis exer- cens; secunda quietem post dylatationem inducit; tertia motum constrictionis effficit; quarta quietem post constrictionem subiungit.

In cordis vero et caloris ac spiritus regimine concurrit alia virtus naturalis a vitali differens que cordi et eius contentis in nutrimenti deservit. Hec igitur virtus partem sanguinis puram cordi proportionalem attrahit et ipsam continet ac dirigit et eius partem grossam in cordis sustantiam transformat; eius vero subtilem ad humiditatem declinantem in caloris convertit naturam, qui ex parte sanguinis alitur unduosa, subtilissimam vero ad spiritus substantiam transducit; nam sicut ex grossa parte nutrimenti menbrum solidum et eius pars constat et alitur, similiter ex subtilissima eius parte generatur spiritus ac nutritur. Hec autem virtus naturalis expulsive officio grossas superfluitates et residuitate nutrimenti cordis derelictas per proprias expellit regiones ne cor suo nocumento infestent. Similiter eadem virtus eodem officio subtiles superfluitates ex spiritus ac caloris alimento relictas expellit, ut uterque in sua munditia permaneat naturali. Vitalis ergo virtus ad hec opera non progreditur set solum circa motum cordis et menbroeum annexorum est sollicita. Calorem et spiritum eventans ipsum [fol. 20r, col. 2] ex aeris ductu temperans et fumosarum superfluitatum cum aere calefacto exeuntium expulsione purificans. Eius vero officia et opera secundum singularum differentiarum effectus distinguuntur.

Vitalis vero virtus iuxta diversitatem officii ministratem et ministrationem recipientem dividitur. Virtus vero ministrans est illa que iuxta concursum accidentium anime impetuosorum motuum occasionem offert; recipiens ministrationem est illa que circa cordis et menbrorum adiacentium motuum influens secundum accidentium occursum cor et eius contenta diverso agitat motu. Illa vero que ministrat a virtutibus animalibus sensibilibus interioribus et exterioribus ac motivis in suis actionibus ducit originem, et penes anime accidentia eius opera diversantur et eius opera in motu (?) e (?) (19) cordis aliorumque menbrorum actionibus diversitatem iuducunt.

CAPITULUM TERTIUM: DE MOTU CORDIS

Plurima vero ac precipua virtutis vitalis est actio et motus cordis. Nam ad actum vite motus a principio intrinseco seipsum movente consequitur et vita per motum continuatur; et calor naturalis ac spiritus per motum regimen suscipiunt et influentia vite et operationum a principali menbro ad menbra reliqua mediante motu qui est actio propria corporalis substantie partibilis exercetur. necesse est igitur in corde in quo est fundamentum vite et caloris et spiritus et quo vite operumque influentia ad reliqua procedit menbra, motum esse. Necesse enim est in animali principium omnium menbrorum semper diversante vita continue moveri sicut et in maiori mundo primum corpus quod omnibus movendi dat virtutem continuum participat motum. Cordis autem motus a principio violento non procedit; eo per suam naturam et suas dispositiones ad hunc motum inclinatur, et rei anime motus cuius seipso proprium est moveri ab ipso egreditur et quamvis sua natura terrestris ipsum ad centrum mundi ad quod inclinantur gravia, inclinat, tamen eius naturalis dispositio ad dilatationem et constrictionem, ad quam finaliter ordinatur, ipsum naturaliter adaptat, nec autem dilatatio nec constrictio fiunt violente cum utraque hoc ordine procedat; hic autem motus a virtute naturali corporali non emanat eo quod hec virtus elementaris ad mundi maioris centrum eius gravitatem inclinat et unius solius inclinationis ad unam partem determinate est causa et ab ipsa non procedit veta nec vite conservatio nec motus totius corporis principium.

Omnes vero motus ab hoc dependent; igitur virtus efficiens motum est virtus super virtutem corporalem elevata, se ipsa movens, cor et eius motum et ceterorum menbrorum regens et hec est virtus anime que super naturalem virtutem potentiam habet motus sufficientis, ad quod virtus non extenditur corporalis. Cum autem ab anime virtute procedat a naturali non contrahit ortum eo quod illa ad solius nutrimenti cordis et spiritus et caloris regenerandi opus extenditur; procedit autem a vitali cuius est officium vite et caloris et spiritus custodia, nec virtus animalis apprehensiva sensibilis ac motiva opsum operatur, nam ante animalis virtutis officium in prima corporis animati origine hic motus incipit, et cum vita sit actus primus, omnes alio antecedit; hic [fol, 20v, col. 1] autem motus vite actum regat, continuet ac consulet, ipse et omnium aliarum virtutum officia et operationes precedit, et cum ipse sit cordi proprius quod est primum menbrorum, a prima cordis virtute emanat, non igitur ab animali virtute efficitur; unde eius continuationem secundum voluntatis nutum non interrumpimus nec ei quietem iniungere possumus, quod in voluntariis motibus contingit. Est igitur hic motus virtutis vitalis effectus que per isum cor caloris et spiritus conservationem intendens circa eorum eventationem aerisque receptionem et fumosarum superfluitatum expulsionem ad ipsorum regimen ordinatur.

Quamvis autem hic motus a vitali virtute procedit, cum tamen animalis que sensibilis vocatur, est perfectio, hic motus ad animam sensibilem spectat set non emanat ab ipsa mediante virtute sensibili ac motiva que animalis dicitur set mediante vitali, et tamen a virtute animali egrediuntur occasiones huic motui originem quandam ac variationem ministrantes, sicut in occursu accidentium anime videre contingit, et licet occasioni quedam origo a nutibus animalis virtutis trahat ortum, tamen eius exitus a vitali integre procedit.

Vita vero est actus primus in quo omnes posteriores actus fundantur; qua cessante omnes alii desunt et ipsa est esse viventium, esse vero omnes actus reliquos antecedit, et actus posteriores in vita fundati ipsam vel comitantur vel consequuntur, ut suum principium fundamentum, et vita emanat ab anime substantia corpori presentialiter unite. Sed reliqui actus a potentiis egrediuntur et sicut substantia est prior virtutibus ab ipsa egredientibus, sic actus primus a substantia collatus precedit actus posteriores a virtutibus emanantes, et vita est actus suus uniformis continuus inpartibilis successione ac interruptione immunis, set ceteri actus posteriores in motu consistentes oppositas hiis habent conditiones; set actus has conditiones participans reliquos precedit, et ideo vita omnes reliquos actus naturaliter antecedit. Viat igitur non est motus cordis nec est effectus ex ipso genitus, set est actus primus ipsum antecedens et tamen vita prima que est aliorum actuum fundamentum hunc motum precedens ex eius opere conservatur. Set vita influens ab anime virtute a sede cordis tamquam actus secundus cum ex huius motus opere iudicatur, eo posterior existit.

Hec igitur motus a primo actu vite originaliter dependet et ideo vita cessante desistit; set tamen secundum processum ordinis naturalis vita absque eo satre in esse videtur, set quia eius conservationis continuatio in eius opere consistit, absque eius beneficio continuari non valet.

In omni vero animali est menbrum primum in quo primo vite fundatur actus, quod est cor vel cordis vicem gerens, ab anima vero cordis sede locata cum triplex actus procedat: actus vite primus, vite actus participationis influentia a corde emanans ad cetera menbra diffusus, et motus cordis secundum constrictionem et dilatationem effectus; primi duo omnibus animalibus necessario in esse insunt; tertius veto solis respirantibus inest. Vita enim que viventium actus essentialis primus est, a forme complete substantia emanans, omni [fol. 20v, col.2] viventi necessario inest, dum eius existentia perseverat.

Sed motus cordis in vite actus et caloris ac spiritus continuatione in se ipso et eorum influentia ad cetera menbra ad omni animali participantur. Nam motus a principio intrinseco se ipso movente factus inest animali vita movente, nam per motum vivens a vita carente discernitur. In fundamneto igitur vite necesse est motum semper inesse et anima cum primo cordi adhereat et eiprimo actum vite infundat, si ad cetera menbra vite actum et calorem ac spiritum transmittat, necesse est per motum hoc operari et motus localis simpliciter omnes motus alios naturaliter antecedit; in animali igitur motus localis primus est omnes motus animales precedens et in omnibus animalibus apparet motus localis, non ille qui secundum loci transmutationem efficitur set ille qui in partium dilatatione ac constrictione consistit, secundum quod animali res iuvativa ac nociva coniungitur; omnes vero motus habent ortum a corde, ergo et hic qui partibus convenit, a corde primo emanat, multo igitur magis et primus qui a vitalis virtutis procedit influentia, per quem omnibus partibus vite actus et ceterorum concomitantium beneficium delegatur, ab ipso necessario emanat, inmediatius, set motus dilatationis et constrictionis pulsativus solis inest respirantibus attrahendi et expellendi aerem virtutem habentibus propter caloris excellentis (sic) regimen et temperamentum.

Cordis vero influentia per quam actus vite influentis et calor et spiritus ad cetera menbra procedunt fit per thalami cordis apertionem cuius orificio aperto calor et spiritus emicant et vite actus et spiritus egrediens sicut solis radius a nube media ex sole profusus ad menbra irradiando diffunditur.

Set motus cordis in respirantibus per dilatationem et constrictionem exercetur. Cor vero est fons et origo caloris naturalis et per suam complexionem ad caloris naturalis generationem ordinatur; primo igitur ei inest complexionis caliditas ex primis contracta principiis quam motus in ipso incipiat, et ideo motus non est causa caliditatis eius quia ipsum ex partibus spermatis terrestribus constans ex eis sue machine naturalem constitutionem contrahit, set eius materiali conpositioni complexio calidissima formaliter inheret et essentialiter caloris complexionem participat; set ex suo motu et partium conmotione calorem accidentalem et essentialis caloris intensionem acquirit; unde ex materia terrestri frigida et sicca constitutum formaliter caliditatem essentialem participat, motusque calorem accidentalem inducens essentialis caloris augmentum prestat, set vita durante calorem continue participat, vita vero recedente ad materialem constitutionem rediens frigidum et siccum naturaliter iudicatur. Similiter autem nec calor naturalis radicalis ex huius motus opere generatur, nam vita est viventis actus primus, hunc motum naturaliter antecedens; fundatur autem eius actus in calore naturali et unio substantie anime a qua vita procedit, precedit hunc motum ab eius virtute emanantem; hec autem unio a naturali calore dependet, et calor cum sit duplex: radicalis a primis contractus principiis et influens, primus a motu isto non generatur, set forte secundus; cum igitur calor naturalis hunc motum naturaliter antecedat, ab ipso non trahit ortum, inmo in hoc motu et aliis operibus cordis vituti deservit; ex motu igitur non originem set conservationem, regimen suscipit et augmentum.

Eodem autem modo et spiritus primus ex subtilissimis spermatis partibus generatus quo vita et actus consequentes corpori insunt, ab hoc motum non ortum sed conservationem, multiplicationem ac regimen contrahit, et eius secunda generatio ex partibus nutrimenti subtilibus ac puris facta ex virtutis naturalis opere procedit, set eius ac caloris naturalis [fol. 21r, col. 1] regimen per aeris attractionem et fumositatum cum aere expulsionem ex huius motus officio procedit.

Spiritus vero in corde generatus vitali virtuti deserviens ad cerebrum progrediens in eo subtilitatem ac puritem contrahit ultimatam in reti ex arteriis contexto collocatus, et tunc virtutibus deservit animalibus, sensibilibus et motivis in cerebro et in omnibus menbris excercentibus actionem.

CAPITULUM QUARTUM: DE OPERE RESPIRATIONIS

Opus hanelitus animalibus sanguineis est necessarium ad caloris naturalis et spiritus temperamentum per aeris attractionem et fumositatum expulsionem.

Est igitur hanelitus motus pulmonis et pectoris et vocalis arterie a corde procedens ex concursu operis virtutis animalis motive, aerem suscipiens secundum dilatationem et constricitionem factus, ad attractionem aeris et fumosarum subfluitatum cum aere expulsionem deputatus, ad eventationem, temperamentum et regimen caloris naturalis ac spiritus ordinatus.

Virtus vero vitalis cor ac menbra cetera spiritualia cordi famulantia gubernana hunc motum principaliter efficit, et secundum quod hic motus principaliter a corde procedit motui voluntario si permiscetur nec subicitur voluntariis.

Sed quia pectoris dilatatio et constrictio ex virtutis animalis motive opere efficitur que nervis et lacertis suam excercet operationem et ex lacertorum pectoris motu dilatationem constrictionemque efficit, hanelitui motus voluntarius conmiscetur. Unde secundum voluntatis inperium sepsius cohibetur ut cum ferorum nocumenta intendimus effugere ipsum ex voluntate ad tempus refrenamus.

Respiratio vero non omnibus inest animalibus, set illis solum quibus caloe excellens in corde adest; nam illa ad caloris temperamentum aeris indigent adiutorio, qui sua temperata frigidi- tate caloris excessum refrenat, et in talibus pulmo ad cordis salutatem et ad respirationis obsequiem deputatur. Sed caloris coedis excessu carentia, ut aquatica, respiratione ac pulmonis officio privantur.

Concurrunt autem ad invicem in eisdem subiectis caloris cordis excessus, et menbrorum sibi annexorum officium, respiratiomis formatio et sanguinis participatio et hec animalibus perfectis ac virtutem propagativam habentibus insunt. Nam caloris excessus respirationis necessitatem requirit, ad eius vero opus pulmonis menbrorumque sibi annexorum officium, destinantur; in reverberatione vero aeris respirati a pulmone ad vocalem arteriam vocis formatio consistit; fortitudo vero caloris digestionis perfectionem procurans generationis sanguinis est causa, et ideo aquatica, caloris cordis excellentia privata, hiis operibus carent; quedam tamen ut delphines caloris aliquantulum habentia excessum, aerem attrahunt et expellunt quandoque sub aqua morantia, quandoque super ipsam ad aerem elevata, et ideo et sanguinis naturam aliquam participant et vocem imperfectam formare videntur.

Organa vero respirationi famulantia sunt pulmo eiusque canales; pectus eiusque lacerti, set cor motus originis est causa; pulmo igitur ad cordis eventatinem ordinatus aerem attrahit et cordi mandat quem calefactum cum fumositatibus emittit; canales vero et maxime vocalis arteria aeri vie transitum ministrant; pectus vero suis lacertis a virtute animali motum recipiens ad aeris attracti continentiam operatur et ad ipsius cum fumis expulsionem.

Cum igitur ad nutum cordis pulmo dilatatur canales dilatantur et pectus suorum lacertorum motu dilatationem suscipit, et tunc arteria dilatatur, et aer penetrat per os et per [fol. 21r, col.2] nares, viis a naribus ad interiora oris discretis cooperantibus, et pervenit ad pulmonem et ad pectoris concavitatem in qua menbrorum respirativorum existit continentia, et tunc cor ex aeris temperie ad temperamentum reducitur, et vicissim ad cordis nutum et canales et pectus constringuntur, et tunc exit aer calidus et fumi quibus inficitur, et calor et spiritus mundificantur, et sic ab eadem virtute, officio differente, perveniunt duo motus: inspiratio et exspiratio, inter quos sunt due quietes utrumque terminantes; conformatur autem hic duplex motus dilatationi et constrictioni que fiunt in follibus fabrorum qui cum dilatantur aerem recipiunt; cum vero constringuntur, eundem emittunt.

Fit igitur motus propter necessitatem salutis animalis; nam calor et spiritus ex sanguine generantur, hic ex partibus humidis unctuosis, ille vero ex subtilissimis et ex eisdem nutrimentum suscipiunt, et ideo temperamentum ipsorum ex sanguinis temperamento procedit, cuius temperamentum nutrimenti suscepti temperiem imitatur, et ideo nutrimenti regimen animali est necessarium. Set per aerem attractum caloris ac spiritus conplexio temperatur, et per expulsionem fumorum uterque purificatur; nam sicut lucerna fumo submersa aut aeris libertate privata clausa coopertorio extinctionem suscipit, similiter calor naturalis fumis caliginosis oppressus aut ex tractu aeris, libertate privata, non eventatus continuo suffocatur. Propter hoc autem hanelitus opus animali magis est necessarium quam potus et cibus et in hanelitus carentia magis vexatur animal quam in potus defectu et in hoc quam in cini absentia eo quod hanelitus caloris temperamento proximius quam potus et potus quam cibus deservit, eo quod aer caloris excessum primo temperat potus, secundo vero ipsum refrenat ne humiditates corporis sua inflanmatione resolvat, cibus vero humiditatum materias deperditas restaurat, et calori loco ipsarum subicitur, et ideo homo carcere libertate aeris carens siti fameque afflictus primitus circa aeris attractionem satagit, deinde potum et ultimo cibum requirit.

Non solum autem aer attractus calorem temperat, set spiritum vitalem refovet tamquam sit confortationis eius et refocillationis nutrimentum, unde et spiritus animalis qui est in cerebro, fumis odoriferis cum aere attractis dicitur confortari, sicut vitalis qui est in corde aeris temperati attractione, et sicut aeris calor cerebrum hominis frigidum temperat, similiter aer frigidus cor calidum et utroque menbro per exspirationem superfluitates expelluntur.

Tria igitur ad hanelitum concurrunt: virtus motum operans, que est vitalis cuius operi animalis accedit auxilium, organorum virtuti deservientium connexio et necessitas temperamenti et mundificationis caloris et spiritus ut vita in salutis integritate valeat cum reliquis actibus custidiri.

CAPITULUM QUINTUM: DE OPERE PULSUS

Cordis et arteriarum motus in pulso consistit, qui ad caloris naturalis et spiritus custodiam deputatur; fit autem ex vitutis vitalis officio absque animalis virtutis operis permixtione, et ideo ipsum voluntario nutu reprimere nequimus, quamvis multa anime accidentia motum voluntarium concitantia ad eius variationem operentur.

[fol. 21v, col.1] est igitur pulsus motus cordis et arteriarum secundum dilatationem ac constrictionem procedens ad caloris naturalis er spiritus refrigerium et per aeris attractionem et ad fumosarum superfluitatum expulsionem deputatus.

Ad pulsus vero productionem tres cause concurrunt, virtus vitalis motom inducens, organum quod est cordis et aeteriarum connexio et necessitas conpellens que est caloris ac spiritus temperamentum regimen custodia regeneratio, ac confortatio per superfluarum fumositatum expulsionem earum expurgatio.

Organum igitur primum pulsus est cor, cui deservit arteriarum conventus quartum ortus a sinistro cordis thalamo procedit, quia dexter circa sanguinis receptionem a dextera parte ex epate sibi transmisso per venarum, officium occupatur; a cordis igitur sinistro thalamo oritur arteria magna sicut truncus arboris a radice que in multas partes magnas parvas atque minimas dividitur quarum multitudo per singulas corporis partes dicurrit, sipiritum et calorem naturalem menbris omnibus deferendo.

Constat autem pulsus ex dilatatione ac constrictione, est autem dilatatio motus localis cordis et arteriarum procedens a centro ad circumferentiam, constrictio vero est eorum motus a circunferentia ad centrum procedens. Set inter hos duos motus intercidunt due quietes medie, nam duo motus contrarii ad invicem continuari non possunt absque quietis medie interventu; cum igitur cor dilatatur omnibus arteriis dilatatio consequitur, et tunc per cutis poros fit aeris attractio qui ad cor veniens calori et spiritui temperamentum prestat, et cum cor constrigitur omnibus arteriis simul adest constrictio et tunc fumi fuliginosi calorem et spiritum obfuscantes expelluntur ad extremitates et per cutis poros emittuntur; ad cordis autem utrumque motum arteriarum sequitur motus, sicut ad radicis arboris commotionem trunci consequitur conmotio ac ramorum.

Arterie vero per dilatationem sanguinem subtilissimum ac clarum attrahunt ad caloris et spiritus regenerationem et nutrimentum, nam vene eis sanguinem communem ministrant, set et hec attractio a virtute naturali nutritiva procedit, sicut et expulsio superfluitatum nutrimentalium ad eandem spectat ex officio naturalis expulsive procedens. Cum autem motus dilatationis et constrictionis pulsum constituant et ad caloris et spiritus custodiam ordinentur et secundum successionem et interruptionem fiant; cum delegatio caloris ac spiritus cum quibus vitalis virtutis effectus ad menbra singula continue procedit, nisi inpedimentum ex aliquo recipiat nocumento, et de hac predcita sufficiat institutio, et ad animam sensibilem sermonis incessua certo ordine protendatur.

EXPLICIT TRACTATUS QUINTUS

INCIPIT [TRACTATUS] SEXTUS: DE ANIMA SENSIBILI ET PRINCIPALITER DE VIRTUTIBUS EXTERIORIBUS APPREHENSIVIS

Sensibilis vero anime virtutes et operationes et obiecta multa indigent investigatione.

Set cum virtutm sensibilium quedam sint apprehensive, quedam motive, apprehensive [fol. 21v, col.2] prius speculationi occurrunt, et cum apprehensivarum quedam sint exteriores, quedam interiores, de exterioribus que priores manifestiores sunt ad interiores viam dirigat, in hoc sexto tractau post speculandum est. Sed ab anime sensibilis secunda et ab eius differentiarum distinctionem (sic) exordium sumat sermo. Continet autem hic tractatus quatuordecim capitula. In primo agitur de substantia anime sensibilis. In secundo de distinctione differentiarum eius. In tertio de apprehensione. In quarto de abstractione. In quinto de sensu et distinctione speciarum ipsius. In sexti de communibus conditionibus circa organa. In septimo de conditionibus communibus circa media. In octavo de communibus condicionibus circa obiecta. In nono de conditionibus communibus circa operationes. In decimo specialiter de tactu. In undecimo de gustu. In duodecimo de olfactu. ºin tertiodecimo de visu. In quarto decimo de auditu.

CAPITULUM PRIMUM: DE SUBSTANTIA ANIME SENSIBILIS

Genera vite ex operationum ipsam consequentium ab anime diversis procedunt differentiis, inter quas sensibilis differentia ad animalium perfectionem, vitam, regimen et effectum productionem a nature providentia deputatur; ab ipsa igitur prima vite emanat perfectio que omnibus est animalibus communis, non enim animal solam vitam a vegetabili emanantem suscipit, in qua cum planta communicat, set ex vita a sensibili procedente essentialem contrahit perfectionem, et similiter homo ex individuo anime perfeccionem suscipiens ab ipsa propriam suscipit vitam. Set ab anima sensibili procedunt apprehensio et motus voluntatius. Ipsa enim est substantia spiritualis, et ideo propter spiritualis simplicitatis illius rationem ei cognitionis attribuitur decor; set, quia est corporali modo nexibus alligata ad solas formas corporali materie adiacentes valet extendi, quippe cum in suius operibus organis indigeat corporalibus; ab ipsa igitur infima cognitionis emant origine, et per intellectivam elevata intelligentias primam et ultimas circuire censetur; nam, iuxta spiritualis simplicitatis graduum ordinem distinctorum, cognitionis gradus suscipiunt distinctionem, que accessu et recessu alligationis corporalis materie consistit. Nam quanto substantia a materie dependentia longioribus distat gradibus tanto cognitionis maiore ac puriore perfectioreque illustractione decoratur, ut si corpora luminis receptiva secundum ordinem disponantur, in quibus fradus maioris puritatis ac corpulentie assint (sic) et luminis irradiatio per singula diffundatur; que igitur maioris puritatis habundant continentia, amplioris luminis participationem suscipiunt; que vero maioris corpulentie opacitati sunt subiecta, minorem luminis recipiunt portionem. Siv et ipse secundum spiritualis simplicitatis maiores ac minoris puritatis gradus cognitonis recipiunt naturam, et ideo intelligentie increate cognitionis fulgor inest in ultima perfectione consistens, intelligentiarum vero creatarum collocatio secundum ordinis gradus ipsum secundum minorem perfectionem participant, anima vero intellectiva in suarum virtutum ordinibus multiplices gradus recipiens ipsam inferiorem attingit participationem. Set sensibilis eam infima dispositione consequitur. Vegetabilis [fol. 22r, col.1] vero cum multum sit corporali materie connexa cognitione caret, solo vite actu contenta.

Est igitur differentia sensibilis perfectio corporis organici potentia vitam habentis corporalium formarum apprehensionis ac motus voluntarii originem prestans.

CAPITULUM (SECUNDUM) DE DISTINCTIONE DIFFERENTIARUM EIUS

Differentia vero sensibilis duas primas continet virtutes, vitalem predictam que ad vite caloris naturalis et spiritus custodiam et influentiam ordinatur, et sensibilem que ad actus vitam consequentes in apprehensione et motu consistentes deputatur.

Sensibilis vero virtutis due sunt differentie: prima est apprehensiva ad formarum corporalium notitiam, et ad deliberationis regimen destinata; secunda est motiva ad motum voluntarium exercendum collata.

Apprehensiva vero est duplex: quedam est exterior, formarum corporalium presenti materie immanentium (?) acceptiva; alia est interior que est interiorum apprehensionum, et considerationum origo. Set cum eius multe sint differentie insunt in ipsis animalibus secundum sui multitudinem et paucitatem et integritatem et perfectionem maiorem ac minorem.

CAPITULUM TERTIUM: DE APPREHENSIONE

In substantiarum vero ordinata consitentia multiplices ac diformes existunt gradus: quedam enim sunt corporales a materie corporalis nexibus dependente, alie vero simplicitatis spiritualisnaturam participantes corporalis subsistentie conpositionem non recipiunt.

Corporalium vero alie ad maiorem conpositionem accedunt, alie ab ipsa distant gradibus longioribus, set in omnibus nature lucis participatio maior putitatem maiorem, compositionem minorem, ac simpliciorum operationum effectum inducit; eius autem maior recessus corpulentiorem compositionem ac materialem maiorem inmunditiam et operationum simplicium defectum gignit, sicut discurrendo in mundi corporibus supremis, mediis atque infimis intueri contingit.

Incorporearum autem multi sunt gradus: quedam enim omnino a corporali materia et eius conditionibus sunt immunes; quedam vero incorporee nature participatione vigentes corporalis materie dependentie deputantur; quedam autem omnino sunt libere et duplex optinet genus: nam unica earum est que omnino est libera in cuius existentia nulla compositio nec principiorum substantie, nec accidentium cadit, quia omnino a dependentia per se et per accidens seiungitur, cuius operatio nullam preexigit materiam, a nulla dependet materia preiacenti, et hec est omnium creatrix atque gubernatrix; aliud earum genus est in quo substantie principiorum eis proportionalium cadit compostio ac virtutum at accidentalium dispositionum cadit diversitas multiformis, licet sint libere ab om- nibus dispositionibus materie corporalis; earum tamen operationes materiam subiectam preexigunt corporalem, et hoc est genus intellectualium in quo multorum gradus distinctiones reperte sunt.

Substantiarum autem incorporearum qua a corporali dependent materia secundum existentiam et operationem: una est que cum corporis sit perfectio ab ipso radicali consitentia non dependente et hec est intellectiva anima; alie autem ab ipso radicem et originem sui ortus contrahentes ab ipso omnino dependent. Set earum duplex est differentia: una est materie et eius conditionibus multum affinis, corpulentie nexibus oppressa, et hec est vegetabilis anima; alia autem corporali [fol. 22r, col.2] subsistentia magis distans maiori spiritualitatis participatione potitur, et hec est sensibilis.

Substantie autem cuilibet sua propria respondet operatio, que in causatis a propria virtute elicitur; corporalis igitur omnis substantie communis operatio est motus qui cum sit partibilis corporalitatis eius partibilitati conformis existit; et post ipsum multe et proprie operationes a diversis virtutibus emanantes concurrunt; cognitio autem est operatio simplex ex ratione virtutis obiecti, et ideo corporalibus substantiis non debetur; et hoc patet consideratis conditionibus eius in posterum assignandis.

Spiritualibus igitur substantiis conpetit, set secundum ipsarum diversitatis gradus difformes in ipsis recipit varietates: in prima igitur substantia increata maxime secundum omnes perfectionis conditiones viget; et denum in intelligentiis vigorem integritatis optinet. Set in coniunctis propter corporalis materie calignem secundum minorem claritatem discurrit. Vegetabilis autem cum sit materie multum connexa a cognitione est expers.

Sensibilis vero cognitone decoratur, quamvis illa ex opere resultet partium corporalium.

Sed intellectiva cum a corporali dependentia sit liberior maiorem perfectionem ac puritatem in cognitone participat, ut eius propria apprehensio instrumento non egeat corporali.

Spiritualibus autem substantiis tria specialiter adaptantur: primum est vigor per se sufficiens ad movendum et hoc eis debetur per distantiam a dependentia materie corporalis, man ex quo materie alligatio motus inpedit libertatem et patiendi servitutem inducit, recessus ab eius dependentia movendi offert perfectionem et quanto maioribus distantie gradibus jec recessus procedit, tanto eis maior movendi debetur integritas; et quanto accessus ad materie anghustiam strictius appropinquat, tanto movendi vigor marcesit in ipsi, sicut in earum ordine et ipsiud gradibus innotescit,et per hanc naturam eis conpetit multarum operationum ac productionum potentia que non est in eis coartata, set ad multos effectus libere protensa, multos diversitatis recipiens gradus. Secundum est a motus receptione libertas et hoc eis per naturam inpartibilitatis attribuitur, que quia sunt unpartibiles, motu qui est operatio partibilis, carent, quia a mobili materie corporalis siatantes, ab eius immmunes dependentia movent inmobiles et que extra mobile absque dependentia fixe existunt absue motu proprio et accidentali motum operantur, que autem in mobili radicantur proprio motu inmobiles, motu subiecta accidentalem motum contrahunt, et hoc on eis multas continet diversitates. Tertium est cognitionis potestas simplicis spiritualitatis luminis illustratio per quam eis spirituales rerum similitudines presentantur, que per actum spiritualis luminis irradiationis in eis apprehensiva manifestatione clarescunt, set hec potestas in ipsis gradus habet multiplices ac diversos; corporales autem substantie causis hiis carentes apprehensione carent.

Cognitionis vero integritas in tribus consistit: primum est in,umis libertas substantie a materia; secundum forme presentate sibi denudata abstractio a materia; tertium unio forme cum hac substantia dispositionibus utriusque concurrentibus; [fol. 22v, col. 1] nam substantia simplex a materiali rete libera apprehensiva est, forma vero sub actu abstractionis ad apprehensionem ordinatur, que cum substantie cognoscitive aspectibus presentatur; ex eius presentia conversione inuitus cognoscentis concurrente resultat apprehensio in effectu; et in hiis substantiis multam recipiunt diversitatem, et ideo earum cognitio modis variis diversatur.

In hiis igitur substantiis cognitio varietatem recipit, nam prima substantia omnium creatrix omnia absque receptione tamquam eorum causa et exemplar et se lice sue presentie conprehebdit nulla multitudine, nulla diversitate intercidente.

Intellectus autem per specierum receptionem a rebus extrinsecis absque organorum corporalium aminiculo cuncta cognosxit; sensus autem per organorum operationem formas corporales quadam abstractione recipiens cognitione perficitur.

Sensus igitur cognitionem participat, que ad res [que] materialibus dispositionibus copulantur, extenditur, et cum a materia dependeat corporali, ex operum organorum concursu ad cognitionis actum perducitur.

CAPITULUM QUARTUM: DE ABSTRACTIONE

Ad apprehensionis vero actum abstractio est necessaria, eo quod cum substantiis spiritualibus apprehensio debeatur, in ipsis res non cadunt secundum suam materialem existentiam, sed secundum speciem sub inmateriali dispositione acceptam; similitudines enim rerum que eis presentantur, absque rerum subsistentiis eis occurrunt per quas ipse ad notitiam perveniunt, necesse est igitur in apprehensione formarum abstractionem fieri.

Ad ipsius autem effectum tria concurrunt: primum est species formalis rei, que ad aspectum apprehendentis per suam similitudinem nata est dedcui. Secundum est virtus agens ipsum deducens ad actum simplicitatis et elevationis a materia. Tertium est eius actualis presentatio ad conspectum apprehendentis.

Omnes autem res tam spirituales quam corporales causate habent virtutem proportionalem, per quam movent substantias cognoscentes, et ideo per aspectum ad ipsas habent dispositionem, per quam ad spiritualitatis naturam eis proportionalem reducuntur, secundum quam eis presentantur, et hec dispositio consistit in ipsarum formis que per suas similitudines nate sunt a materia separari, et ad actum abstractionis reduci.

In creatore autem non est receptio similitudinum abstractarum, set ipse se ipso sibi presens se et omnium rerum existentias cognoscit, set in causatis est abstractio specierum, et in quibusdam ipse sunt innate, in quibusdam ab extrinseco acquisite.

Res autem differentem habent existentiam in suo statu conprehensionis nam corporales in sua consistentia materialem et partibilem habentes existentiam secundum diversas partes diversas oc- cupant consitentias secundum dimensiones distensas. Set in statu apprehensionis cum sint a materiali consistentia denudate, et ad statum spiritualitatis redacte tote simul sub indivisibili simplicitate virtutis apprehensive aspectibus presentantur, et ideo mons magnus in statu materiali magnumspatium occupans totus sua specie visu comprehenditur [fol. 22v, col. 2] et hec dispositio multos simplicitatis gradus in virtutibus interioribus et exterioribus optinet secundum maiorem vel minorem abstractionis effectum.

Abstractio veto est rerum materialium existentium inmaterialis spiritualitatis per specie similitudinem a materiali consitentia denudate redactarum reductio ut virtutis apprehendentis aspectibus presententur.

Abstractio autem secundum diversitatem existentie rerum dicitur quinque modis: quedam enim est acceptio forme materialis cum presentia materie preter materiam tamen accepte, et hec rebus debetur cadentibus in sensus exteriores; secunda est acceptio forme sensibilis dispotionibus materialibus involute preter meteriam tamen absque presentia materie, et hec conpetit rebus in virtutes interiores sensibiles cadentibus; tertia est accpetio essentie rei materialibus atque accidentalibus conditionibus exute, et hec rebus in apprehensione intellectiva cadentibus competit; quarta est existentia rei dependentis a materia corporali preter ipsam principiorum et partium sui generis fundamento subnixa a quibus preter statum materialem esse sue essentie et diffinitionis contrahit, et hec quantitatibus conpetit mathematicis; quinta est existentia rerum a rebus materialibus et ipsarum conditionibus nullam dependentiam habentibus que potius est separayio, et hec proprie rebus divinis conpetit separatis. Via vero altera diversatur abstractio a parte acceptionum virtutum anime sex modis: primus est ille in quo res ex materia existentes materialibus appenditiis involute accipiuntur preter materiam, presentia materie necessario concurrente, et hic datur sensibus exterioribus rem materialem situ, tempore et omnibus accidentibus materialibus involutam conprehendentibus; nam ipsarum apprehensio cadit in partes presentes que sunt hic et nunc.

Secundus est in qua res materialem existentiam retinentes et dispositionibus accidentalibus involute ad apprehensionem veniunt, non tamen earum apprehensio presentia materie subiecte indiget, sed in eius absentia apprehenditur, et hic attribuitur virtutti interiori ymaginative que res sensibiles sub appenditiis accidentalibus, sub quibus in sensus exteriores cadunt, accipit materiali subiecto absente. Tertius est intentiones rerum metrialium que non concurrunt materiis propriis, quamvis accidat eis applicatio ad materias, preter materias et ipsarum alias conditiones apprehenduntur presentia e absentia materie non cooperante et hic appropriatur estimationi que apprehendir formas sensibiles sensibus exterioribus occultas, sicut bonitatem, maliciam, conveniens, inconveniens, que rebus corporalibus et incorporalibus sunt communes, quibus accidit existentia; in corporalibus igitur ipsas abstarhit et discernit, et hec abstractio purior et simplicitati est affinior quam predicte, set tamen summam perfectionem non attingit eo quod in ea ab estimatione accipitur intentio insensibikis, non omnino a mterialibus accidentibus spoliata, set circa particularem materiam et propriam apprehenditur, cum forma sensibili colligata, appenditiis materialibus que cadunt in sensus et in ymaginationem circumvoluta.

Quartus in quo omnes forme et intentiones manifeste et occulte per suas similitudines virtutes anime afficientes a preterita acceptione ad presentem collationem redeunt et hec datur rebus cadentibus in memoriam sensibilem, que non eget nec materie presentia nec conditionum eius nisi aliquando similitudine ducente ad iterationem supra intentionem preteritam.

Quintus est, in quo secundum ordinem prime acceptionis collatione ratiocinativa concurrente intentionum universalium preacceptarum [fol. 23r, col. 1] in preterito fit accpetio iterata et hec rebus cadentibus in reminiscentiam convenit.

Sextus est in quo fit acceptio essentie rei materia denudate ab appenditiis accidentalibus et materialibus inmunis in pura et absoluta existentia accepte, et hic convenit rebus cadentibus in apprehensione intellectus est perficitur per actionem intellectus agentis et receptionem possibilis.

Manifestam igitur est quod virtus sensibilis exterior accipit species preter materiam a materia dependentes conditionibus materialibus involutas presentia materialis subiecti necessario concurrente.

CAPITULUM QUINTUM: DE SENSU ET DE DIFFERENTIIS EIUS

Ab anima autem sensibili que animalis est perfectio generalis, emanant virtutes sensibiles exteriores et interiores apprehensive; exteriores autem sunt necessarie propter vite conservationem et propter illustrationem; nam corpus animalis corpus animalis multis transmutationum subiacens obiectis et nutrimeto ad sui indigens sustentationem, cum ab anima sensibili regimen ac custodiam recipiat, requirit species exteriores, exteriorum transmutationum impressiones apprehendentes et nutrimenti eiusque differentias discernentes et cum hec anima cognitionis rerumj exigat illustrationem ab ipsa emanant sensus exteriores rerum corporalium exteriorum illustrantes.

Sensus autem exterior est virtus acceptarum specierum materie corporali et eius appendiciis connexarum per suas similitudines ad actum abstractionis reductarum; unde dicitur virtus accpetiva specierum in materia preter materiam tamen accpetarum et ad hanc accpetionem materie presentia et appenditiarum materialium connexio exiguntur.

Cum autem sensus sit virtus organo corporali annexa, species materie corporali applicatas et eius conditionibus involutas solum accipiens ad res sensibiles corporales et non ad spirituales extenditur cognoscendas.

Exteriorum vero sensuum quidam sunt ad necessitatem conservationis vite ordinati, alli ad illustrationis decorem deputati; primorum autejm est distinctio secundum exigentiam conservationis animalis, que in duobus consistit; in certa apprehensione causaram permutantitium exteriorum salvationem et corruptionem corpori inducentium et ad harum apprehensionem causatus est tactus. Secundus est distinctio nutrimenti quod sustentat animalis deperditum restaurando. Set hec est duplex: quedam est circa nutrimenti approximationem et ad hanc destinatur gustus; alia est circa eius remotionem et ad hanc deputatur olfactus, per quem animal de longe nutrimentum eiusque differentias discernit; hic autem minus est necessarius ad vitam, ut potius ad illustrationem pertinere videatur ser perlustratio cognitionis in duobus consistit: in iuventione ad quam visus maxime operatur et in doctrina cuius porta est auditus; distinctio autem sensuum secundum quatuor causas secundum numerum necessitatum, organorum, generum, obiectorum, mediorum. Sunt igitur quinque: tactus, gustus, odoratus, visus, auditus. Animalia autem perfecta omnes hos participant, et in homine eorum perfectio mior habetur; quedam autem habent solum tactum ex cuius solius opere vivunt, et quedam pluribus, quedam paucioribus perficiuntur.

CAPITULUM SEXTUM: DE CONDITIONIBUS CONMUNIBUS CIRCA SINGULA ORGANA

Virtutibus autem hiis organa adaptantur, que cum in natura nichil sot ociosum ad ipsorum officia sunt creata; nam anima sensibilis a qua ipse originem contrahunt, est substantia a corpore dependens, que alicuius partis est perfectio, et ideo ipse a partibus dependent, nec etiam ipse [fol. 23r, col. 2] ad alias formas apprehendendas extenduntur nisi ad corporales ad quas secundum organoorum naturalem proportionem solum habent aspectum, et ideo organis egent quibus suas conplent actiones, a quorum defectu atque destructione in earum operibus accidunt lesiones propter earum dependentiam ab ipsis.

Est autem organorum menbrum diversas partium constitutiones recipiens, ad alicuius virtutis anime operationes excercendas finaliter deputatum, set diversa partium conpositio ei generale non exibet conplementum, man nervo cum sit organum inest partium compositio uniformis, et ideo eius conpletio a fine generaliter denominatur.

Cum autem primum omniumvirtutum domicilium sit cor, quippe cum anime dicatur sedes, omnia organa ab ipso contrahunt ortum, ab ipso dependent, ab eo influentiam primam recipiunt.

Set cum cerebrum sensibilium virtutum inmediatum dicatur principium, earum organa ab ipso contrahunt ortum, et ab ipso tamquam ab origine ipse ad organa procedunt, sicut aqua a fonte dirigitur ad canales.

Organorum autem quoddam est mandans, quoddam recipiens. Sed mandans esr dupplex: quoddam enim est absolute mandans, sicut principale ceteris virtutem influens; alliud est mandans et recipiens, sicut medium virtutem a principali receptam ceteris tribuens; primum est cerebrum vel cor, secundum est nervus, tertium caro simplex.

Organorum igitur mandans absolute est menbrum in quo virtutum sensibilium fundamentum consistit a quo earum emanatio per organa media ad cetera receptiva procedit; primum autem et universale est cor sed proprium ac proximum virtutum sensibilium originem deoutatum est cerebrum; hoc autem principium, cum sit harum virtutum fundamentum generale universale, appropriatur virtuti, ad nullum obiectum recipiendum singulariter coartatur, sed per naturam sue substantie prime receptive ad omnium formarum corporalium indifferentem receptionem conmuniter adaptatur ut in ipso omnes forme sensibiles virtutibus presentate tamquam in sede virtutum omnium collo.

Organorum autem recipiens et mandans est menbrum a principali fundamento originem contrahens ab eo virtutem influentem recipiens, et receptam ceteris recta accommodatione dispendens. Hec autem est nervus sensibilis. Nam cum cerebrum sit virtutum omnium sensibilium origo cum ipse in suis operibus mediis egeant corporalibus, cum a partibus corporis dependeant, causata sunt menbra a cerebro progredientia, quibus ipse a cerebro emanantes ad cetera menbra difundantur; nam ipse ad menbra distantia extenduntur per media ipsas a cerebro deferentia. Hec autem sunt nervi qui a cerebro originem contrahentes ad omnia menbra variis iterationibus diffunduntur.

Sunt autem nervi corpora pervia ad instar vitri et per naturam pervietatis sunt virtutum influentium libere receotivi, et aliis earum absque retentione redditivi, et specierum sensibilium impressiones ingredientes ac earum transitus recipientes mediocritate duritiei ad retentionem operante. Nervi igitur sensibiles per naturam pervietatis virtutibus sensibilibus er formarum sensibilium impressionibus deserviunt, propter quam virtutes influentes recipiunt atque mandant spiritus irradiantes ac libere discurrentes sicut lumen solis per vitrum receptum, et sensibilium [fol.23v. col. 1] impressionum ingressus suscipiunt atque ad fundamentum libere perducunt.

Motui vero per naturam flexibilis conplicationis, per quam dilatationi ac constrictioni obediunt, continuationis integritate permanente movens virtutibus adaptantur.

Sensibilibus autem, cum omnibus virtutibus sensibilibus deputentur, nulli singularum ipsarum appropriati, est natura conmunis que est natura pervii receptivi per quam ad omnium virtutum receptionem transsitum ac discursum et ad omnium obiectorum receptionem per indifferentiam adaptantur. Set, cum anima mediante spiritus corpori uniatur et virtutes sensibiles ipso medio suas operationes conplent, eo menbris uniuntur et in ipsis continuantur, necesse est igitur ut per ipsum tanquam per latorem medium a sua origine prorrumpentes ad cetera menbra delegantur; virtutes igitur sensibiles a cerebro emenantes per spiritum medium ad omnia menbra deferuntur, et ideo a cerebro spiritus animalis et nervi sensibiles ac virtutes originem ducunt, discurrit igitur spiritus a cerebro fluens per nervos irradians sicut sol lumen emicat per cristallum, ac irradiando per omnia menbra sentiendi attribuit potestatem, nam ei virtutes adherent per ipsum nervis unite et ad omnia menbra diffuse eis actum exibent sentiendi, caloris naturalis beneficio concurrente.

Organum autem recipiens solum est menbrum virtutes a principali origine emanantes per receptiva atque mandativa menbra media delegatas sola receptione participans, sicut cristallina substantia oculi recipit virtutem visivam a cerebro per nervum concavum profluentem, hoc autem organum virtutis proprie receptione perfecta obiectorum sensibilium impressiones recipit, nam in ipso sensibilium formarum ymagines representatur, unde et virtutum et specierum receptivum iudicatur.

Cum autem anima sensibilis corporis mixti sit perfectio cuius partes sunt organa eius virtutibus respondentia, necesse est ipsa esse mixta, presertim cum absque mixtionis equalitate non procedat distinctio obiectorum, sicut in tactus aprehensionibus contingit, in simplicibus autem qualitates excedunt sensibiles iudicum parvidantes que in mixto ad equalitatem redacte iudicii certitudinem inducunt; organa igitur mixta sunt et qualitatum excellentias propter confractionem ad equalitatem reductas participant, et tunc hec equalitas secundum uniuscuiusque naturalem exigentiam disponitur, nec absoluta iudicatur.

In quolibet autem organo prevalet dominium nature elementi viventis in ipso qui nature medii et obiecti secundum proportionem respondet secundum cuius exigentiam virtus organi dominatrix ad suas ordinatur operationes, sicut in organo tactus terre dominari iudicantur et elementorum qualitatumque eorum virtutes prime et secunde et ipsarum effectus organa ad sua officia disponunt.

Cuiuslibet autem organi natura cum medio et obiecto naturam conmunem proportionalem tenet, nam recipientis et recepti conformis est [fol. 23v, col. 2] actus post receptionem completam et ante recipiens secundum potentiam recepti naturam participat; unde natura organi receptivi conformis est nature medii recipientis et obiecti inmutantis et per hanc naturam conmunem obiecta ad media et utraque ad organa, et hec ad virtutes et ipsarum opera adaptantur, ut natura conmunis in visu est natura perspicuitatis oculo medio et obiecto conmunis atque conformis.

Cum autem quolibet organum ex partibus diversis diversas conpositiones habentibus sit constitutum, in quolibet est una pars principalis in qua tota virtutis consistit operatio, et omnes alie et diversa servitute deserviunt, ut cristallina substantia in oculo cui omnes alie partes subgerunt servitutem, quedam ei servitutem delatoriamm, quedam preparatoriam, quedam defensoriam exibentes.

Organorum autem distinctio ex virtutum distinctione finalem necessitatem contrahit, sicut ab artis operibus instrumentorum procedit distinctio. Nam virtutes organis sua exercent officia, sicut ars unitur instrumentis et tamen per applicationem ad organorum diversitatem virtutes et operationes diversiattem recipiunt, unde quia in ipsis ad invicem mutua causalitate procedit distinctio. Set virtutum distinctio a nature providentia procedit a qua est in omnibus regimen, distinctio, et ordo.

Differunt autem situs organorum; quedam enim superius in capite; quedam in corde; quedam interius; quedam exterius sita sunt; quedam sunt gemina; quedam unitatem habentia.

Sunt autem quinque organa particularia; tactus igitur organum caro nervis contexta totam corporis machinam comprehendens; organum gustus est linga cum nervorum concursu; organum olfactus gemina caruncula in anteriori parte capitis sita similis capitibus mamillarum, cui nervi deserviunt a cerebro transmissi et naris concavitas; organum visus est cristallinus humor cum aliis partibus cui nervus concavus ministrat; organum auditus est nervus ad auris radicem collocatus cum aure et eius rugis concurrente aere in auribus edificatus aeri exteriori sonoro proportionalis.

CAPITULUM SEPTIMUM: DE CONDITIONIBUS CONMUNIBUS CIRCA MEDIA

Inter organum autem cui insita est virtus et obiectum inmutans, cadit medium obiectum inpressionem recipiens et ipsum mandans organo ac virtuti, nam cum sensus sit virtus organo corporali annexa, eius operatio a rebus dependet corporalibus; unde et substantie materie ibiectum ferentis indiget presentia; et inmutatio quam ei inducit obiectum, via quadam procedit corporali, licet ei quedam abstractio misceatur, omnis autem rei cuius haditus existit in corpore, procedit actio per tactum cuius obiectum sensibile sit annexum materie corporali, eius actio est per contactum, sed ipsum super sensum positum sentiri nequit; igitur necesse est ut per medium ipsum attingat corporale quod eius inpressionem recipiat et recptam mandet organo et virtuti et in hac inmitatione primum est movens non motum, ultimum solum motum, medium autem a primo motum et ultimatum movens.

Medium autem in sensibilibus operationibus que circa obiecta fiunt distantia, vacuum inest quamvis eius attenuatio, putitas ac subtilitas sentiendi inducant libertatem, est autem plenum, nam vaccum continuationem [fol. 24r, col. 1] adunit nec sustinet inpressionem nec actionem nec passionem nec contactum nec est delativum inpressionum; hec autem ad senssum inmutationem exiguntur, medium igitur in eis plenum est. Medium autem sensibile est corpus inpressionum obiectorum sensibilium receptivum absque ipsarum morosa retentione ad earum liberum discursum sua transvietate operans, ipsas virtutibus et organis representans, nam ex quo obiectorum inpressiones ordinantur ad virtutes et or- gana inmutanda inmedio statum non habent sed ipsum transeunt quousque organis ac virtutibus infiguntur.

Mediorum autem quedam sunt intrinseca, quedam extrinseca; medium autem intrinsecum est quod intraneam corporis animalis contitutionem ingreditur vel intra ipsum collocatur; extrinsecum autem est quod extra ipsum situm est ipsum adventu extrinseco contingens. Medium autem intrinsecum duobus sensibus congruit: tactui et gustui, eo quod hiis obiecta sine distantia per contactum presentantur, et ideo medio proximo indigent, non distanti; medium autem tactus caro simplex exterior dicitur; medium gustus humor salivaris. Media autem extrinseca aliis omnibus sensibus adaptantur quorum apprehensio super res cadit distantes et quibus obiectorum inmutationes per longinqua mediorum spatia offeruntur et hec sunt aer et aqua.

Conmunis autem natura mediorum intrinsecorum per quam obiectis et organis ac virtutibus coaptantur est passibilis transvietatis dispositio receptiva que in partibus animalis mixtis et conpositis consistit, propria autem per quam medium deservit tactui est mistio ad equalitatem declinans, per quam ad qualitatum sensibilium excellentiam per indiferentiam recipiendam ac discernendam disponitur; natura autem medio in gustu appropriata est dispositio humiditatis saporum humiditati proportionalis, omnium differentiarum eius per indifferentiam receptivam.

Conmunis autem dispositio extrinsecorum mediorum est natura transvietatis per quam inpressiones sensibiles receptas non obtegunt nec retinet, set ipsas libere ad organa et virtutes discurrere permittunt, nam in hoc medii ratio consistit, ur per ipsum rei recepte liber sit transsitus ad extremum, et in sensibilibus actionibus necesse est ut delationis obnubilatio non interveniat, sed actus manifestationis in dispositionibus medii intercedat, hec autem natura a corporibus compactis est remota, et a terra que opacitate et corpulentia sua medii rationem non attingut; set transvietatis natura duplex est: quedam enim nature acrive ac inmutative coningitur, sicut in igne et corpore lucido et talis medii officio ydonea non existit, cum medio impressionum receptio, a quarum inmutatur occursibus, debeatur. Hec igitur natura potius agenti ducenti obiectorum actionem ad effectum quam medio receptivo appropriatur, et ideo ugnis et corpus lucidum actu mediorum intentione non funguntur, set potius ad agentis virtutem earum dispositio accedit, set cum corpora mixta terminata quedam non sint transvia, quedam non receptiva, quippe cum qualitatibus sensibilibus sunt informata et ideo ad aliarum receptionem repugnant, in sensibilibus actionibus media non nisi quibusdam illorum, sicut vitro ac cristalino, per transvietatis interminate naturam accidat medii ratio, ut in actione visus. Corpora igitur medii naturam habentia sunt [fol. 24r, col. 2] simplicia transvia inpressionum sensibilium receptiva et sunt solum aer et aqua que sola animalia continent sicut aer aerea gressibilia et volatilia et aqua natabilia per que sola inpressiones animalia inmutantes ad ipsa discurrunt eorum virtutibus sensibilibus discernende. Dispositio igitur conmunis eis per quam medii officio deputantur est natura transvietatis specierum sensibilium indifferenti receptione receptiva.

Dispositiones autem proprie in eis secundum proportiones organorum et obiectorum sunt assignande; propria igitur dispositio per quam visus actionibus adaptantur, est natura transvietatis receptive dispositione perspicui informate, que est luminis receptiva; dispositio autem propria ipsa auditui adaptans est natura transvietatis receptive agitationem corporum adinvicem se collidentium appropriata ex qua in eis fractio ac conmotio contrahitur; ad actiones autem olfactus adaptantur per naturam transvietatis receptive ad susceptionem fumalis evaporationis ferentis odorem ipsum inficientis preparate.

Medium vero est ab omni obiectorum dispositione denudatum, nam si alicuius eorum affectione naturaliter esset informatum, aliorum receptioni repugnaret; necesse est igitur ipsum ab omni eorum natura inmune esse ad omnium eorum impressionum indifferentem susceptionem destinatum. In ipso veto est natura conformis organis et obiectis et universalis et particularis per quam eis adaptatur, ut obiectorum receptioni sit preparatum et organorum officio deserviat ac virtutum.

CAPITULUM OCTAVUM: DE CONDITIONIBUS CONMUNIBUS CIRCA OBIECTA

Singularum virtutum apprehensio in solo aspectu ad ipsas perficitur set per directionem ad alteras res ad quas ordinatur, conpletur; nam ipsa est operatio que a virtute cognoscente progrediens, ad res dirigitur cognoscendas; iste autem res in virtutibus sensibilibus a propria natura insite non sunt; necesse est igitur ut ipsarum inmutationes super virtutes ab extrinseco procedant, ex quarum presentatione in ipsarum conprehensione perveniat conplementum, et hec res ad virtutum apprehensionem ordinate obiecta dicuntur.

Obiectum autem est qualitas virtuti sua similitudine presentata ipsam inmutando afficiens, et ad apprehensionis perfectionem perducens, in virtutibus autem sensibilibus sequitur passio ex obiectorum inpressionibus quibus actio atribuitur.

Cum autem sensus sit virtus corporali materie alligata, omnia eius obiecta in subiectis sunt corporibus nec earum materiam transgrediuntur.

Omnia autem in genere actionum collocantur et sunt forme appendiis accidentalibus materie inherentibus involute, nam rerum essentie condicionibus materialibus ac accidentalibus denudate sensuum obiecta non sunt.

Sensibilium vero obiectorum quedam sunt per se obiecta, quedam per accidens. Obiectum autem per se est illud quod essentiali ordine ad virtutem sensibilem habet aspectum; obiectum vero per accidens est quod via accidentali ad virtutem sensibilem or- dinatur. Obiectorum autem per se quoddam est obiectum primo et est illud quod virtuti particulari appropriatur ad ipsam inmodiatum habens aspectum, sicut color ad visum; aliud est obiectum per se et non primo et illud est quod per se proprie virtuti respondens ad ipsam inmediatum et appropriatum aspectum non habet, set cum proprio [fol. 24v, col. 1] ei pcuurrit sicut signum visui conparatur; obiectum autem per accidens quoddam est subiectum formam per se sensibilem sustinens, sicut Socrates albedo (20); alterum quod ipsum in subiecto concomitatur, sicut Socrates reliqua dispositio accidentalis; eorum autem que per se sunt obiecta, quedam sunt communia; quedam autem propria.

Conmune autem obiectum est illud quod nulli sensui appropriatum omnibus vel pluribus comprehenditur sensibus; hoc autem respondet sensibus particularibus non secundum suam propriam ac particularem naturam, set secundum quod in natura sensus generali communicant; aliter enim omnibus conmuniter non adaptaretur, set alicui appropriaretur. Sunt autem sensibilia conmunia quinque: ut motus, quies, numerus, figura, ac magnitudo.

Obiectum autem proprium est illud quod uni sensui appropriatum singulari ad ipsum determinatum habens aspectum ab alio non apprehenditur ad quod solum natura uniuscuiusque sensus singularis determinate ordinata est, sicut visus ad colorem; sensus autem circa obiectum proprium non incurrit deceptionem, set circa subiectum et dispositiones ipsum concomitantes.

In singulis autem propriis obiectis est natura conmunis, per quam ad conformitatem redacta in unam determinatam cadunt singularis virtutis apprehensionem, et per illam ei appropriantur, sicut omnium visibilium est conmunicatio in natura perspicui, set in quibusdam hec natura conmuni nomine nominatur; in quibusdam innominabilis est propter occultationem uniformitatis.

Est autem in omnibus obiectis natura conformis ac proportionalis cum natura mediorum et organorum que ad virtutis inmutationem proportionaliter adaptatur et hec conformitas consistit in natura conmuni, que conmunis set omnibus eiusdem generis obiectis, sicut perspicuum in visibilibus.

Inter obiectorum vero genera est unum sicut habitus, alterum sicut privatio, ut lumen et tenebra in visibilibus, et utrumque eodem sensu proprio apprehenditur, set privario per respectum ad habitum movet virtutem. Obiecta autem propria secundum distinctionem propriorum sesuum diversantur; tactus autem obiectum est omne illud quod corporis machinam conmutat, salvando et corrunpendo, ut calidum, frigidum, siccum, rarum, densum, asperum, lene, grave, leve; obiectum gustus sapor; olfactus odor; visus color, et lumen, et omne perspicuam naturam habens; auditus sonus.

Cum autem prius natura dupliciter dicatur, in via perfectionis et diffinitionis obiecta precedunt operationes et hecc priores sunt virtutibus; nam virtus ab operationibus perfectionem suscipit, operationes autem ex receptione obiectorum conplentur. In via vero generationis ac imperfectionis virtutes operationes et hee obiectorum inmutationes precedunt. In via autem cognitionis obiecta precedunt operationes, et iste prime sunt virtutibus et diffinitionem recipiunt virtutes per operationes, et hee per obiecta, et cum innata sit humano intellectui via in processu a prioribus et notioribus nobis ad priora et notiora quo ad naturam, speculatio nostra ab obiectis ad operationes et ab hiis ad virtutes dirigitur, nam certitudine cognitionis proxime nobis obiecta operationes et hee virtutes precedunt, manifestatio enim obiectorum operationes notificat et hee virtutes declarant.

[fol. 24v, col.2] CAPITULUM NONUM: DE CONDITIONIBUS CONMUNIBUS CIRCA OPERATIONES

Ex virtutibus autem operationes egrediuntur, et sunt virtutes medie inter substantiam et operatines; nam omnis virtus creata est, ut ex ipsa aliqua proveniat operatio, quam substantia per ipsam inducit, que ociosa et frustra non est; virtutis autem perfectio est operatio, et ideo a virtutibus sensibilibus proprias operationes emanare necesse est.

Operatio autem est actio a substantia mediante sua virtute emanans, ad consecutionem effectus intendi finaliter ordinata. Operatio autem sensus est sentire, est autem sentire acceptio specierum obiectorum a presenti materia dependentium cum abstractione ipsas a materiali consitentia elevante.

Cum autem virtutum sensibilium quedam sint active, quedam autem passive, sensibiles exteriores passive iudicantur, nam sensus in se ipso sue ductu actionis ad actum sentiendi non reducitur, set eget motore extrinseco ipsum ad actus perfectionem reducenti, sicut specie proprii obiecti, nec actionem inprimit in obiecto sensato set ab eius actione inmutationem recipit; et ideo virtus passiva merito censetur, que in obiectorum alterationum susceptionibus perficitur, eius igitur operatio in passione consistit. Set cum sensibiles virtutes passive dicantur, impressionum sensibilium receptionibus, tamen in sui conversione super obiectorum receptionem, in qua sequirtur receptorum distinctio et in iuditio super obiectorum distinctionem actionis habent naturam; quia vero conversio ac iudicium in inmutatione consistit cum ipse non convertantur nec iudicent, nisi de sibi inferentibus, absolute passive dicuntur. Omne autem passivum quod extrinseco eget motore ad suum actuum, est ens in potentia incompleta, que per alterius actionem ad actum ducitur. Set sensus tales sunt; sunt igitur entes inpotentia per aliorum actionem ad actum reducendam, et ideo eorum potentia per obiectorum inmutationem ad actum perducitur.

Existentie autem et operationis sensus, sicut et uniuscuiusque rei dupliciter dicitur actu et potentia, dicitur enim utens visu actu videre et dormiens potentia, duplex autem potentia assignatur: prima remota; secunda proxima ac media. prima autem est ab habitu et actu et unione cum actu distans multis transmutationibus egens ut per eas actum attingat, ac eius axitus causatur a causa producente rem cuius eius (?) ad esse primum, sicut est potentia in puero ad scribendum eo quod a duo ortu innatam habet potentiam secundum quam ad scripturam aptus natus est, secunda vero habitu est coniuncta actui omnino proxima, non dicitur tamen ad opus prorrumpens, nulla egens transmutatione ut actui uniatur set solo egressu ab ocio in actum, et ducitur ad actum vel se ipsa vel per applicationem obiecti ad eam, sicut est potentia scriptoris perfecti in arte habentis instrumentorum sufficientiam, qui cum vult ad opus scripture procedit. Media vero est inter primam et secundam locum tenens medium habitui proxima ab actu remota nondum perveniens ad opus non tamen transmutationibus multis egens per quas ad actum perveniat, sicut enim potentia pueri ad scribendum, cum menbra habeat perfecta et virtutes ad scribendi doctrinam ordinatas, prima autem potentia est in eo qui nondum a sensibilibus alteratus est, sicut in eo qui nondum vidit; secunda in posito in obscuro sola luminis indigens obviatione; media in dormiente sensum absolutione et obiectorum egens obviatione.

Reductio autem potentie sensus ad actum consistit in applicatione obiecti inmutantis cum ipso antequam existat in potentia, set eius potentia prima contrahit ortum ex causa generante ipsum in primo ortu, sive illa sit intelloigentia operans in seminibus, sive virtus datrix formarum, sive virtus anime generantis sive aliqua virtus nature [fol. 25r, col. 1] inferioris. Secunda autem ex inmutatione obiectorum exteriorum perficitur, et similiter media quamvis secundum viam remotiorem. Cum igitur obiecta sensui offeruntur ipsum suarum specierum inpressionibus inmutantia ipse secundum potentiam proximam ad suas operationes prorrunpit.

Omnis autem transmutatio inter dissimilia et contraria procedit, nam substantia et contingentia non recipiunt transmutationem, pati autem moveri est; agere autem movere, nam motus est actus incompletus, cum sit perfectio rei existentis in potenria secundum quos est huius, et ideo agere et pati discurrunt inter contraria. Sed cum sensus sit in potentia ad hoc ut ab agentis actione suscipiat passionem, necesse est ut hoc potentia ad actum ab extrinseco perducatur, nam in se non habet sue actionis principium cum sit virtus passiva non activa, et omne activum habet esse et actum ex se non ex alio, passivum autem ex alio, sic ex movente non ex se. Esse igitur actus sensus dependet ex extrinseco obiecto, set omne agens in principio est difficile patienti, et dum actio et passio excercentur habet mistionem ex simili et dissimili, nam dum fit motus, non cessat in ipso pars contrarii obiecti et pars similis introduci. In complemento autem passionis ac eius termino utrumque est simile; cum igitur obiectum agit in sensum, qui est virtus passiva, passionem ab eo suscipiens, in principio enim est ei dissimile, in medio partem similis et partem dissimilis hebans, in fine autem est simile, nam cum virtus et organa obiecti impressione informantur, actualem obiecti similitudinem contrahunt et ex non vidente actu potentia vidente fit actu videns et ex non informato actu actuali similitudine talis coloris, set potentia solum fit actu perfectum ex unione illius similitudinis; in omni tamen sensu et organo est actualis dispositio proportionalis et conformis obiecto per quam ad perfectionem illius similtudinis ordinatur. Set hec natura est materialis et indifferens et per adventum formalium inpressionum sensibilium ad actum reducitur similitudinis spiritualis; oportet autem inmutationem et contrarietatem in sensibilibus secundum methaphoram intelligere.

In qualibet autem actione illud quod in potentia ac aliquem actum existit, cum se ipsum ad sui actualem reductionem non sufficiat, necesse est agentis virtutem concurrere, ut ipsum ad actum deducat; obiecta vero sensibilia sunt in potentia ad hoc, ut actum abstractionis suscipiant sine quo sensus non inmutant, cum sint in consistentia materiali, et per dispositionem spiritualem ad sensus ordinentur. Ergo ad eorum inmutationem peragendam hoc agens requiritur, nam ad abstractionis actum ipsa reduci est necesse. Hoc autem agens non ex parte virtutum evenire videtur, quippe cum ipse sint passive et non active et non operantes nisi per inmutationem ad obiectis susceptam, et similiter non est rtionabile ut causa diversitatis agentis et actionis ex parte materie proveniat et ex parte formarum, virtutes vero sunt dispositiones materie susceptive habentes et obiecta locum tenent formarum et omne agens reductionem sui ad aliquam dispositionem, ratione cuius ad actionem ordinatur, primo acquirit illam quam ad actionem procedat; obiecta vero non agunt in virtutes inmutando nisi ad intentiones abstractas reducantur; ergo necesse est ut primo actum abstractionis exterius attingant et per isum ipsas inmutent. Rationabile igitur videtur esse aliquam causam agentem extrinsecam conmunem vel propriam in omnibus sensibilibus obiectis, que sit principium abstractionis intentionum in eis, et forte illa est inquolibet obiectorum genere, sicut lumen invisibili, set in aliis latet, et cum sensus abstrahendo iudicent, ex parte ipsorum videtur causa spiritualis necessaria agens circa ipsorum operationes abstrahendo et intentiones ad actum manifestationis deducendo, et cum operationes [fol. 25r, col. 2] sensibiles sint ex spirituali et corporali natura conposite, ex parte organorum occurrit irradiatio spiritus animalis cum aminiculo caloris innati, ex parte virtutum concurrit aliqua virtus superior inferiores regens abstrahendo ad dispositionem manifestationis perducens.

Omnis sensus cum sit virtus annexa organo corporali, solas formas a corporali materia liberas valet dinoscere; omnis sensus solarum formarum accidentalium in materia fundatarum rerum accidentalibus appenditiis stipatarum est apprehensivus. Nullus igitur sensus ad rerum principia et ad veras rerum essentias earumque principia accidentalibus conditionibus denudata valet extendi. Nullus ergo ex quo sola accidentia conplectitur ad rerum causarum investugationem extenditur. Nullus sensus ex quo essentias rerum non cognoscit universalium formarum apprehensionem attingit; set solas particulares singulari materie connexas et singularium conditionum involutas capere potens est.

Omnes sensus in sui operatione materie obiectum deferentis eget presentia ad cuius absentiam obiecti cessante actione sensus cessat inmutatio. Omnis tamen sensus a materia presenti formas per viam abstractionis ad intentiones reductas conprehendit.

Nullus sensus proprius, cum virtus sit determinata, ad alterum sensibilium obiectorum genus extenditur discernendum, set ad unum solum sibi et sue nature organi proportionalem habet aspectum.

Uni igitur sensui una respondet contrarietas obiectorum, duorum contrariorum obiectorum apprehensio ac differentiva distinctio ad unum sensum pertinet singularem. Habitus et privationis sensibilium perceptio sub sensu cadir eodem, extrema ac medium per materiam conmunem ad eiundem pertinet sensum. Sensuum ac obiectorum concordia in proportione salvatur, ut musica consonantia in sonorum mansueta proportione consitit.

Sensibilium igitur obiectorum excellentie sensus corrunpunt et ipsorum naturas exterminant ut ipsorum distinctiones inpediant, eorum defectus ad eorum inmutationes non sufficiunt, proportione igitur eorum mediocri sensus salvat.

Sensus igitur in obiectorum proportionali inmutatione delectatur, in excellenti propter sui destructionem et sue discretionis tristatur, in desistendi propter sue perceptionis defectum indignatur. Nullus sensus singularis, cum sit virtus determinata, circa proprii obiecti apprehensionem et differentiarum eius distinctionem incurrit errorem, Si qua sensui circa proprium obiectum occurrat deceptio, ex extranei obiecti inpressione facta in organo provenit, que alterius obiecti inpressionem conmutans eam acta discretione procurabat, set hoc iudicium erroneum non est, cum inpressionem extranea dispositione informatam sensus, sicut transmuta- ta ei offertur, diiudicet, sicut lingua colere amaritudine infecta mellis dulcedinem ad dispositionem colere conversam amaritudinem esse diiudicat. Sensui autem proprio deceptio accidit circa subiectorum singularium propria feremtium et circa ipsorum dispositiones circa que tanquam circa extranea earum dirigitur apprehensio. Sensibilis apprehensio solum cadit circa es que sunt hic et ninc.

Sensus, cum sit virtus passiva, in se non habet causam sue inmutationis, set ipsam extrinsecorum obiectorum oblatione acquirit. Cum igitur species sensibiles non sint sensui innate neque in ipso acquisite permanentes, set obiectis abeuntibus recedunt et ipse; in intellectu autem sunt permansive [fol. 25v, col. 1] species, ideo ad voluntatis beneplacitum non sentimus sed intelligmus.

Sensibilia igitur non permanent in sensu sicut intellegibilia in intellectu, cum ad subiecti recedant absentiam. inpressiones tamen sensibiles post subiectorum absentiam per aliquam moram sensus afficiunt, quousque ad interiores virtutes procedant.

Sensus et organa ab obiectis suscipiunt passionem absque actione mutua, licet accidat ut ex organorum infectione infitiantur obiecta, sicut speculum aspectu oculi infecti.

Nullus sensus proprius, cum sit organo corporali annexus, cuius interpositione obnubilatur et non sit sibi presens sub sue presentie puritate, se ipsum comprehendit.

Nullus ergo sensus cum sit proprio involutus organo et ad proprium determinatus obiectum, suam apprehensionem et operationem apprehendit. Nullus sensus cum sit unitus organo ipsum organum apprehendit, nisi ipsum ut distans fiat sicut in motu oculi contingit.

Nullus sensus in sua cognitione redit super suam apprehensionem, ut sentiat se sentire. Nulla igitur cognitio sensitiva ultimam perfectionem attingit.

In onmi operatione sensibili circa proportionem et inproportionem obiecti delectatio pervenit atque dolor. In tactus autem apprehensione delectatio et dolor ex immutatione rerum corpus sal- vantium et corrunpentium quas tactus comprehendit maxime contingunt.

Quanto obiecti grossior et immediatior et magis permansiva sit inpressio, tanto delectatio et dolor maior consequitur, sicut patet in tactus et gusutus inmutatione.

Nullus sensus licet in sui obiecti apprehensione delectetur atque doleat, actum sue delectationis atque doloris perpendit, cum super sue actionis comprehensionem sit inponens.

CAPITULUM DECIMUM: SPECIALITER DE TACTU

Inter necessitates sensuum tactus primo est necessarius propter distinctionem eorum que animal salvant et corrunpunt et propter differentiam nutrimenti nocivam. Animal enim corpus ex elementis contrarietatem habentibus et ex principiis passibilibus constitutum est, et ideo multis passionibus subiacet et multis causis extrinsecis et intrinsecis permutantibus est subiectum, que eius conplexionem et conpositionem transmutant, et eius contitutionem conservant, reducunt atque corrunpunt, cum autem contrariam resolutionem atque deperditionem patiatur, nutrimenti indiget susceptione ad sui sustentationem et deperditi restaurationem, quod quandoque est ei proportionale in potentia simile secundum substantiam natum ad ipsum converti et ipsum refovere in suius qualitatibus temperamentum; quandoque distincte inproportionale eius nature repugnantium in suis qualitatibus elevatum (!!), qualitates autem nutrimenti sunt ille que corpus alterant et ab eo alterantur ex quibus ipsum constitutum est sicut calidum, frigidum, humidum, siccum, et alie posteriores tangibiles. Necesse est igitur in animali sensum esse hec omnia discernentem, ne animal ab aliis absque discretione patiatur, set ut ei discernens convenientia prosequatur, disconvenientia fugiat [fol. 25v, col. 2]. Hic autem est tactus qui omnia que corpus exterius et interius salvant ac corrunpunt, apprehendit et nutrimenti essentias discernit, que corpori tamquam machine ipsius generalis custos accommodatus est.

Est autem tactus nervus a corde et cerebro originem con - trahens ac nervus magnis (21) in cute totius corporis insita et in omnibus carnis partubus expansa, destinata ad apprehensionem omnium qualitatum corpus salvando et corrunpendo permutantium ut discernat totum illud quod tangit corpus et afficit ipsum per contrarietatrm, complexionem et conpositionem eius et affectionem ipsius, est igitur tactus virtus in omnibus partibus corporis sensibilibus insita ad omnium qualitatum corpus permutantium apprehensionem ordinata.

In ordine autem sensuum tactus est primus, nam necessitas eius est propter vitam animalem et conservationem eius et aliorum propter vite illustrationem et discretio qua iudicatur de causa conservationis et destructionis animalis que consistit in eis que prosunt et nocent, non tamen ad constitutionis animalis conservationem et destructionem operantur, quia sine prima vix animal in vita sustentatur, sine secunda autem sustentari sepe videtur; prima autem tactui appropriatur, secunda vero aliis; unde tactus absque aliorum consortio permanet, multa enim solo tactu contenta sunt, et quandoque, aliis in animali perfecto cessantibus, vita in tactu sustentatur, sed ipso ablato naturaliter et accidentaliter açlii auferuntur, ipse igitur inter omnes primatum tenet.

Conparatio autem tactus ad sensus alios est similis conparationi anime vegetabilis ad alias differentias, nam vegetabilis anima a viventibus participari potest absque aliorum concursu, nam ipsa est vite principium et nutrimenti, quo vivens sustentatur, et ideo ipsa ad vitam suffcit, non autem alie sine hac possunt esse eo quod absque ea non est vita nec conservatio. Similiter autem et tactus aliis in animali non existentibus manere potest, alii autem absque ipso existere nequeunt, cum per ipsum vite animalis regimen et conservatio vigeat.

Dicitur autem animal solo tactu vivere et eo solo differri eo quod vita eius eo solo regatur et quia ultimum principium est et primum quo animal sensibile est et animal sensu duscernitur, et hic est primum sentiendi principium res que as conservationem et destructionem faciunt animalis, set vite principium est anime substantia, nam actus primus vita est in animali, que ab anima sensibili inmediate procedit, sentire autem et moveri est secundus actus, et primus antecedit secundum, et ideo vita animalis antecedit, et ideo ipse non est vite principium, unde et menbrum proabiticum actu tactus et motu carens vivit, et licet vita ab anima vegetabili influente vivere videatur, tamen vitam ab anima sensibili emanantem que animalis est perfectio, participare rationabile est. Seet acrus primus ei inest absque secundo, tactus igitur posterior est actu vite primo.

In onmi autem virtute activa et passiva est appetitus insitus naturalis ad suam operationem ipsum ordinan; aliter enim ad ipsam violentia inclinaretur; omne igitur sensibile operationem naturalis antecedit appetitus, per quem ad obiectorum receptionem moventur naturaliter, set hic non est voluntarius set post apprehensionem sequitur delectatio sensibilis et voluntarius [fol. 26r, col. 1] appetitus ad obiecta delectabilia prosequndum et horribilia fugiendum et hic cirtutibus superioribus est datus; cum tactu igitur appetitus primus et secundus concomitatur.

In omni autem apprehensione sensibili sequitur appetitus, unde in apprehensione nutrimenti cum delectatione consequentis et tristitia disconvenientis sequitur appetitus prosequendi vel fugiendi; in omni igitur animali, cum tactus ei insit, sequitur appetitus circa res tangibiles oblatas. Hic autem non solum ad discernendum res ordinatus set ad ipsas acquirendum vel fugiendum et ipse in animalibus ductu ymaginationis regitur et maxime in perfectis.

Set in omni eo in quo est sensus, rem delectabilem atque tristabilem discernens, atque appetitus ad ipsum prosequendum aut fugiendum, in eodem est motus partium localis, per quam corpus in suis partibus movetur, dilatando ad rem acquirendam et constringendo ad ipsam fugiendam; per hunc enim motum sensus discernitur operatio. Cum igitur omne animal habeat tactum, quodlibet hunc motum participat in partibus vel in toto. Set motus localis est duplex: quidam enim est per transmutationem de loco in locum procedens, et hic non est in omnibus animalibus, set solum in perfectis; alter est factus secundum dilatationem et constrictionem partium toto in fixo manente et hic est in omni animali, unde apparet in conchilibus dilatatio et constrictio, quamvis suum locum non transmutent; uterque aytem voluntarius est et sic omne animal habet motum voluntarium; est igitur hic motus sensui cognatus, et sicut in genere sensuum tactus omnes antecedit, similiter hic concomitans tactum omnes motus precedit.

Estimatur autem quod tactus non sit una virtus, sed plures; nam cum aliqua virtus exterior sit particularis, ad unum genus contrarietatis obiectorum determinatur, quamvis interior ad plura extendatur, et si plura genera eidem offerantur particulari virtuti per naturam communem et resplendent sicut lumen et color per naturam perspicui.

Set obiectorum tactus genera sunt multa et diversa ad unum genus contrarietatis non reducta, sed ad quatuor capitalia, et ipse est virtus exterior particularis, ergo una existens illa plura contrarietatis genera non conprehendit. Cum igitur ipsa conprehendat, non est virtus una, sed plures, quarum quelibet proprie contrarietatis generi respondet. Veritatis autem certitudo iudicat quod ipse sit una virtus simplicior, nam virtus inmediate adheret organo, et secundum eius exigentiam rescipit obiectum, et quia organum particulare uni soli generi contrarietatis per naturam conmunem ab utroque, et a medio participativam est proportionale, sicut oculus visibili et dyaphano medio per naturam perspicui, ideo sensus naturam sequens organi; secundum eius exigentiam coartatus ad unum solum genus contrarietatis determinatur et ad alia non extenditur; si igitur organum pluribus generibus sit proportionale, natum ab illis pati, et virtus sequens ipsum ad unum solum non contrahitur, set as omnia extenditur, et tale est tactus organum sicut caro et nervus natum pati a generibus quatuor contrarietatum, que corporis machinam nata sunt alterare, cuius tactus est custos, collectio igitur eius in uno conmuni organo reddit ipsum unum in essentia et obiectorum diversitas ipsum non multiplicat, nisi secun- dum operationem solum, cum ad omnia illa nayura organi [fol. 26r, col. 2] extendatur.

Signum autem unitatis eius est quia ipse est equaliter diffusus per omnis menbra, ut ipsi toti unum conmune respondeat organum, et non respondeant diverse partes diversis eius differentiis, sicut gustus et tactus differunt, quamvis sit uterque in lingua; quod si equaliter uterque per totum diffunderetur corpus, una videretur virtus, set quia gustus linguam sibi determinat, tactus autem singulas partes conprehendit, ideo differunt, tactus ergo ens per singulas corporis partes diffunditur et ei non plura respondent organa, set unum commune.

Respondet autem tactui organum, cum sit virtus a corpore dependens egens in suo opere medio corporali et secundum eius naturam adaptatur obiectis sensibilibus que recipit.

Est autem eius organum mixtum, non simplex, ex eo quod ipsum est corpus animalis et quia in elementis sunt qualitates ultimate, quarum una receptionem alterius impedit; eius autem organum omnes per indifferentiam recipit, et inter sensus quibus organa deserviunt, causa essentialis propter quam animalis corpus est mixtum, est necessitas tactus.

Primim autem organum tactus a quo prima originem contrahit, cor (sic) alligatur, nam ipsum est prima radix vite et virtutum sensibilium; merito igitur ab eo primus sensus qui est propter vite et conservationis eius necessitatem, ab ipso emanat, quippe cum cordi primo vita et rerum vitam iuvantium et corrumpentium distinctio attribuatur. Hec autem ex tactu provenit, et ideo ab ipso primo emanat.

Set cum virtutum sensibilium cerebrum sit proximius fundamentum, cum apprehensiones et motus ab ipso procedante, tactus qui est sensuum primus, ab ipso secundum suam apprehensionem trahit originem et videtur ipse a corde tanquam a fonte ad cerebrum dirigi et ab isp ad cetera menbra diffundi.

Cum autem sit dupllex organum, reddens et recipiens, organum reddens in tactu est nervus qui virtutem a sua receptiva origine aliis menbris ministratur, recipiens autem est caro conmunis.

Nervi igitur tangibiles oriuntur a cerebro, a quo recipiunt virtitem, et ipsum toti dant corpori et ipsi in multos distinguuntur ramos diversos, usquequo progrediantur ad minimos cuti intricatos (?). Unde dicuntur virtutem recipientes a menbro principali et mandantes aliis; caro vero totam corporis machinam conprehendens virtutem a nervis recipit a sua origine per ipsos emanantem, et obiectorum tangibilium inpressiones recipit quibus permutatur.

Tactus autem est sensus animali propter vite conservationem attributus, ut ea que eius machinam salvant atque corrunpunt, discernat; vita autem in toto est animali et hec necessitas omnibus partbus convenit et hec permutatio omnibus advenit; ergo necesseest tactum in qualibet corporis parte conmuniter esse; unde tactus operatio ac distinctio in omni parte patens est, que ad sentiendum est ydonea; caro igitur, nervi, vene, arterie et cetera mnebra tactus virtutem participant, ut omnium ipsorum machina eius organum sit.

Nervus autem non conprehendit totam corporis conservationem et in qualibet corporis parte continetur, in toto autem et in qualibet parte est tactus operatio, ergo nervus non est eius organum proprium, et si eius esset essentiale organum, accideret [fol. 26v, col.1] ut totum corpus animalis in cute et carne esset panniculum ex nervis circuncolutum in quo vigeret tactus aut non esset ipse in qualibet parte, set in solis nervis et menbris nervosis, est autem conmuniter in omnibus.

Non videtur qutem caro propria eius organum eo quod nervo tactus inest qui caro non est, et qualitas tangibilis nervo nudo carne applicata sentitur, et similiter vene et arteriem et alia que non dicuntur carnis naturam habere tactum participant; non est igitur caro tactus proprium organum; similiter autem et de omni alia animalis parte ostendi potest; necesse est igitur aliquid conmune hiis tactus organum esse.

Tactua autem omnibus hiis communiter inest, nam singula et singulariter ad invicem coniuncta a qualitatibus tangibilibus permutantur; ergo ei inest non secundum singulorum naturam propriam, set conmunem, et similiter principiis sicut cordi et cerebro inest absque nervorum influentia,. Hec autem natura innominata est conmuni nomine eo quod diversis conformem dispositionem non participantibus conmunis est. Vocetur autem nomine conmuni mixtum carneum sensibile ut hoc tactus sit organum.

In hoc autem ordine nervus secundum naturam conmunem, qui est carnea natura, est menbrum virtutem recipiens a principali, et imnpresionem recipiens obiectorum, cum ei inmediate occurrunt; per naturam propriam est organum recipiens a principali et reddens carni, caro autem per naturam propriam est tantum recipiens virtutem inflentem et obiectorum inpressionem suscipiens, per conmunem autem omnes gradus suscipit; menbra vero principalia per naturam conmunem virtutem ab anima absque media recipiunt, et inpressiones obiectorum sibi obviantium suscipiunt; propriam vero virtutem ab anima suscpetam per nervos aliis mandant.

Est autem tactus in menbris principalius absque medio ut in corde et cerebro, nam ipsa iuvantia sentiunt et nociva discernunt per tactum, et ipsa expellunt sicut patet in cordis tremore, et sicut patet in epylensia (sic) accidente in cerebro ex eius contractione et in sturnutatione, set tactus inest eis absque nervis, cum prius eis insit et ab illis nervis influat; unde remotis nervis a corde qui influit ad eius substantiam roborandam et ad contringendam carnem suam, manente eius natura, adhunc tactus eis inesset, similiter autem in cerebro; inest igitur eis ab anime influentia absque medio set aliis ab eis influit per nervos.

Cum autem assignetur elementorum dominium in organo quolibet, proprium dominium tactus organo quolibet, proprium dominium tactus organo terra dicitur obtinere, et causa huius est, quia prima radix eius est cor, cuius substantia est dura, conpacta, ad naturam terrestrem declinan, et quia totius corporis machina que est eius universale organum, participat materiale dominum aque et terre et maxime terre, et hec datur organo tactus propter determinatam partium constantiam et firmam ipsarum fixionem.

Omne autem susceptivum qualibet dispositione, quam recipit, est desnudatum; organum igitur tactus cum sit omnium qualitatum tangibilium per indifferentiam susceptivum, necesse est eis esse inmune; nam unius informatio dominans aliarum iudicium inpediret, et [fol. 26v, col. 2] semper se ipsam presentaret et alias ad sui conmutaret naturam, ut iudicium super ipsas caderet secundum eius dispositionem et nichil novum virtuti offeretur. Set ipsum omnibus qualitatibus non potest esse inmune eo quod simplex non est, cum anilam totum sit mixtum et cum in simplici oculo qualitates sint ultimate in excessu et contrarietate, nec etiam eis potest privari, cum ex elementis ipsas ferentibus sit constitutum; necesse est igitur ut via altera eis privetur; oportet igitur ut eas participet absque earum intensionibus ultimatis quod accidit per viam mixtionis ad equalitatem et tenperamentum factam, in quo reducuntur ad medium quod ab extremis eque distat, et non habet cum eis contrarietatem conpletam, et a qualibet earum libere per indifferentiam inmutatur et quanto eius organum ad equalitatis punctum vivninius accedit in eo tactus cercior viget distinctio.

Non est autem mirum in corpore animalis conplexionis esse equalitatem et in organo tactus terre sominium, nam hec equalitas ad iusticiam que secundum statum elegantiorem attenditur, animali debetur et non secundum pondus et consistit in forma conplexionis et in virtutibus qualitatum, set dominium terre est secundum pondus quantitatis et secundum materialem constitutionem quantitatum virtutibus adequatis. Est igitur nervo materiale terre dominium qualitatum in virtutibus ydonea adequatio.

Est autem nervus substantia frigida et sicca terrestris, set per hanc naturam tactui non deservit, set per naturam pervietatis virtutis, spiritus et inpressionis sensibilis receptive sicut et nervus motivus per naturam ad dilatationem et constrictoinem cum integritate continui apparatam deservit.

Cum autem quidam nervi sensibiles, quidam motivi distinguantur, motivis etiam inest tactus sicut et sensibilibus, set tamen ab officioi ad quod destinati sunt motivi non sensibiles nominantur.

Oportet autem tactus organum omni qualitate essentiali atque accidentali esse inmune ut sit omnium tangibilium libere indifferenti receptione receptivum.

Necesse est autem ipsum habere naturam conmunem cum omni obiecti differentia et mediorum quam ad eisu receptionem adequatur, et hec natura est mistionis et elementaribus qualitatibus proportionalis equalitas.

Sunt autem quedam animalis menbra que operatione tactus privantur, sicut ossa, ungues, pili, ossium ligamenta propter sui distantiam ab equalitate, nam multum ad terre accedunt dominium.

Menbra autem sunt alia que debilem habent tactum propter carentiam nervi, sicut pulmo et caro a nervis remota, set principium, sicut cor et cerebrum absque nervo multum viget in tactu propter habundantiam virtutis inflentis ab anima in eis.

Nervi autem et omni mnebra nervosa sunt panniculi et musculi et carnes eis intricate (?) vigorem habent tactus, propterea quia eius influentia et participatio est per nervos.

Est medium tactui necessarium, ut obiectorum inpressiones recipiat et sensui representet, nam in sensibilibus actionibus occurrit medium ut abstracta fiat ordinata, et non oportet substantiam [fol. 27r, col. 1] obiectum deferens absque medio uniri virtuti.

Tactus autem medium non est extrinsecum eo quod obiecti contactum ad corpus animalis sit eius inmutatio; est igitur intraneum in animalis cedens constitutionem, set cum in qualibet parte eius fiat tactus discretio interius et exterius in oblatione prima et inmediata tangibilium obiectorum, necesse est medium eius intraneum in qualibet eius esse parte; nam cause permutantes menbra intrinseca et extrinseca attingentes sive in corpore sive aliunde originem contrahunt per inmediatum contactum ipsa inmutabunt, undique igitur medium tactus existit in corpore.

Sicut autem procedit rario de organo, quod nulla ei pars approprietur set omnes et per naturam conmunem deserviant, cum eius in qualibet parte existat discretio, similiter et de medio; nam super quamlibet partem appositum tangibile absque altero medio apprehenditur.

Illud autem quod est conmune toti constitutioni animalis est mixtum sensibile carneum, conmuni nomine nominatur, hoc igitur est in tactu medium intraneum, set hoc idem assignatum est or- ganum; idem igitur est in substantia organum et medium tactus.

Non est autem eius medium aliquod extrinsecum corporum simplicium aut conpositorum, nam simplicita qualitatum habent excellentias; oportet autem medium sicut et organum qualitatum excellentiis carere per reductionem ad equalitatem; mixtum igitur est medium eius et iterum tactus est inter illa quorum extrema sunt simul; ergo si aliquid est medium extrinsecum iam non fiet contactus rei obiecte cum corpore animalis absque medio; similiter omnibus subiectis extrinsecis simplicibus ac conpositis, nichilominus fiet tactus; ipsa igitur ad medii necessitatem non operantur et similiter autem neque extrema corporis animalis superficies est eius medium, sicut cutis; nam, ipsa remota, in profundo per obiecti appositionem fit tactus apprehensio, sicut patet in vulnere et similiter est de intimis superficiebus; menbra interiora principalia et cetera cuncta extrinsecus orta nocumenta sentiunt in qualibet partium profunditate absque contactu exterioris superficiei; non igitur hec est eius medium; igitur medium tactus est caro omnium menbrorum integritatem conmuniter continens que ab organi in substantia non discrepat.

Rationabile igitur est, ut secundum diversas naturas hic organo et medio adaptetur; illud duplicem habet naturam: una est secundum quam est mixtum inpressionum qualitatum receptivum, ipsas per earum presentiam recipiens, at ab ipsis afficitur sicut et cetera corpora inanimata simplicia et mixta, et huic nature additur dispositio transvietatis inpressionum receptive, que convenit mediis extrinsecis, per hanc ergo naturam que est mixti dispositio cum transvietate inpressionum tangibilium receptiva medii officio fungitur; altera est natura per quam virtuti anime deserviit que est sibi insita, qua est sensibile consurrentibus dispositionibus predictis et per hanc ad officium organi ordinatur et hoc modo virtus in eo existens intentiones recipit in naturis subiectas; primam autem naturam retinet, licet anima careat sensibili, set ipsa recedente secunda privatur.

Oportet autem ut medium hoc sicut et organum nullam habeat qualitatem quod virtuti presentet, ut semper novam [fol. 27r, col. 2] receptam et retineat et sit ad receptionem indifferens, hoc auten habet non ex qualitatum denudatione ex quibus conpositum est, sed ex equalitate et reductione ad medium.

Eadem autem est eius natura cum natura organi et omnibus obiectorum differentiis est proportionale et per naturam eis conformem habet eorum potentiam receptivam. Ordinantur autem ad tactum obiecta tangibilia et inferentia passionem in quorum apprehensione ac discretione perficitur.

Sunt autem eius obiecta quecumque animalis corpus permutare nata sunt, ex quorum inpressionibus salvatur et corrunpitur; nam tactus per cunctas eius partes diffusus omnia ea percipit a quibus singule nate sunt pati, et hec sunt qualitates contrarie ei passionem inferentes. Sunt autem [decem et] octo contrarietates tactui respondentes capitales: calidum; frigidum; humudum; siccum; rarum; densum; asperum. lene; leve, grave; durum, molle; acutum, obtusum; continuatis partium solutio, earum unio, dolor, delectatio, alie vero sunt multe posteriores consequentes, sicut viscosum, lubricum, et consimiles.

Omnes aitem hee contrarietates actionibus diffiniuntur, quibus a tactu discernuntur; calidum igitur est qualitas, inflammans, dilatans ac consumens; frigidum contraria operans; humidum leniens, inbibens ac replens; siccum atem contrarium; rarum cuius partes secundum dispositionem distant; densum contrarium; asperum cuius partes inequali dispositione ad invicem supereminent; asperitas enim est inequalitas partium in corpore duro; lene contrarium; durum est quod inprimenti non cedit secundum profundum, sed contangendo resistit; molle contrarium; acutum cuius impressio de facili penetrat ad profundum; obtusum autem contrarium, leve quod elevanti sursum inclinatur, obedit, grave contrarium.

Sunt autem multi effectus harum contrarietatum secundarii, sicut calidi et frigidi quos discernit tactus per se ipsos non ad suarum causarum originem reductos, cum nati sint animalis corpus et tactum ei undique insitum inmutare: est autem continuitatis solutio partium animalis distantia violenta, provenit autem ex vulnere vel contusione, ex humore mordicante, ex calore consumente ex frigore constringente et ex consimilibus.

Unio autem et partium sensibilium ad proprium sensum reductio, tactus bero continuatis solutionem apprehendit, non per propriam eius causam, nec per aliquam propriarum contrarietattum, nec per calidum nec per frigidum, sed per propriam eius naturam, similiter et partium unionem. Dolor autem est sensibilis perceptio rei contrarie, nam rem menbris incovenientem applicatam sensus discernens dolet; provenit autem dolor ex causa duplici: ex male conplexionis alteratione subito inducta et ex solutione continuitatis.

Oportet autem in dolore ut sensibilis sit perceptio et cadens super rem ut contrariam perceptam, et ideo oportet ut mala conplexio alterans permansiva non sit; nam tunc non sentitur ut contraria, quia naturalem corporis conplexionem ad suam convertit naturam, et ideo ut naturalis et non ut contraria iudicatur, et quia corpori est ad assuetudinem deducta, inquiete autem inpressionis cessante contrarietate non est passio; unde innaturales conplexiones postquam corrunpunt naturales, resident et efficiuntur, quia naturales et assuete, et ideo calor ethicorum, licet maior iudicetur calore tercianorum minus sentitur [fol. 27v, col. 1] et gutta aque frigide in principio dolorem inducit tota tamen aqua post assuefactionem absque dolore toleratur.

Dolor vero ex alteratione conplexionis proveniens diversatur secundum conplexionis simplices et conpositas, secundum qualitatum primarum quatuor conbinationem procedens.

Cum autem alie qualitatum contrarietates corpus inmutent et alterent tactum, ex earum incursu dolor sequitur, set ex primis ex quibus precipua consistit alteratio principaliter provenit.

Videntur autem sole active dolorem inducere eo quod passive nate sunt non ut inprimant, set ut inpressionem recipiant, active igitur per se inducunt dolorem, siccum autem per accidens partes constringendo, humidum autem nullo modo; set passive quamvis respectu activarum virtutem habeant patiendi, respectu tamen con- plexionis corporis quam alterant actionem exercent, in qua si excedant dolorem inferunt.

Siccum autem per accidens inducit conplexionem contrariam alterando, et partes constringendo ad quarum constrictionem sequitur solutio continuitatis in ipsis, que est altera doloris causa. Humidum autem solum alterando dolorem inducit et non partes distendendo eo quod non discernit nisi per subiecti repletionem, cui inheret.

Calidum vero magis dolorem inducit, frigidum autem minus, et quanto magis intenditur, tanto magis remittit dolorem mortificando sensum cuius perceptio est dolor.

Ipsum autem frigidum dolorem infert per contrarium alterando et partes constringendo, et ad constrictionem duplex sequitur dolor: primus per viam solutionis continuitatis procedit, et hic est in partibus extremis; alter per viam attractionis per quam partium dissolutio sequitur et hic est in mediis quibus inheret frigidum, calidum autem dolorem inducit alterando et partes ultra mensuram dilatando ac dissolvendo ut continuitatis in eis solutio consequatur.

Continuitatis autem solutio est doloris causa, eo quod in ipsa partium corporis conpago dissolvitur et sensus eius corruptionem sentiens dolet.

In tribus autem consistit corporis partium perfectio: in partium consinilium moderata ac debita conplexione; in partium organicarum debita conpositione; in quantitate, figura, numero ac positione consistente, et in utrarumque partium debita unione. Cum igitur conplexio alteratur corpus corrunpitur et cum unio disiungitur, eius machina dissolvitur, et sic dolor proveniens tactu sentitur.

Dispositioni autem contrarie, partium organicarum conpositioni sicut perverse conpositioni differentiis innaturalibus consistenti non accidit dolor eo quod ipsa non constituit esse corporis, set decorat et ad actus ordinat, et accidentalis est vite animalis, multa enim animalia absque organizatione vivunt et tactum possident et quia tactui ad quem spectat, ipsa non deservit, set con- traria conplexioni et unitati dolorem inducunt eo quod in eis corporis contitutio consistit.

Estimatur autem omnes causas doloris ad continuitatis solutionem reduci eo quod calidum partes dissolvendo, et frigidum constringendo, primo ad quarum constrictionem sequitur discontinuatio, dolorem inducunt, et similiter videtur iudicium [fol. 27v, col. 2] de aliis sensibilibus obiectis, sicut album dolorem gignit per disgregationem continuationem dissolvendo et nigrum per congregationem, nam utrarumque partium prima et conmunis perfectio est unio ipsarum et ideo omnis corruptio dolorem inferens ad discontinuationem sibi contraria reduci videtur.

Set potest ab omnibus qualitatibus alteratio fieri absque continuitatis solutione et si ad omne alteraionem ipsa consequeretur causam, tamen sensus eius contrarietatem per se sentiret et qualitatum alterationem similiter absque eius conmistione, cum sit contrariorum inprimentium affcetus, dolor vero est contrarii perceptio.

Est autem partium unio duplex: una est earum continuatio cui solutio est contraria ey huic adveniens continuitatis solutio dolorem inducit specialem; alia est proportionalis principiorum et qualitatum in partibus connexio, cui contraria est conplexio inrqualis que inducit dissolutinem eius et hec continuitatis solutio ad omnem sequitur alterationem, vera vero et prima continuitatis solutio ad omnem sequitur alterationem, quamvis alteratio et dolor eam sequens absque ea sentiatur.

Alteratio vero quanto magis subita fit tanto maiorem inducit dolorem eo quod ut contraria et ut insueta sentitur neque conplexionem naturalem ad se convertit, set solutio continuitatis subita minorem, successiva maiorem quia in qualibet penetratione partium sentitur inscicionis multiplicata contrarietatas insueta.

Doloris vero speties multe sunt distinctionem recipientes ex dispositione menbrorum, situ et ex materia et ex aliis causis.

Doloris vero effectus est virtutum protractio et a suis actionibus pertubatio.

Delectatio autem est sensibilis perceptio rei convenientis, nam cum hec menbris applicatur sensus ad eius inmutationem alicitur.

Eius autem sunt due cause alteratio et reductio ad temperamentum, et discontinuationis partium ad unionem reductio.

Sed alteratio permansiva non inducit delectationem, inmo quandoque quamvis garta sit corpori vel non percipitur vel ut tediosa dignoscitur, non enim ut extranea iudicatur; iustum igitur est ut sit subita. Est autem delectationis effectus virtutum ac menbrorum conservatio ac confortatio.

Estimatur autem quod cum contrarietates a tactu sentuantur, posteriores per effectum primarum sentiantur sicut molle durum et alie per effectum quatuor primarum, set non est rationabile, nam ipse absque eis sentiuntur et sub contrariis, ut quandoque molle est calidum. quandoque frigidum; et durum similiter, et non sunt de obiectis accidentalibus, et habent virtutes activas sensibiles ex propria natura et non sentiuntur nisi ex ipsis inmutationibus distinctis sicut calidum cum est in actu calefaciendi; ex propria ergo natura secuntur.

Necesse est autem, ut ex quo ad unam virtutem ordinantur, omnia tangibilia habeant naturam conmunem organo et medio proportionalem, per quam virtuti proportionaliter ordinatur, et de ipsa sicut organo et medio ratiocinandum est.

[Fol. 28r, col. 1] Est autem ipsa innominata, set dicatur nomine cuiusdam corporis sensibilis secundum quamlibet partem inmutativa ipsum ad salvationem vel corruptionem deducens.

Similiter autem et per hanc naturam solutio continuitatis et unio et dolor ac delectatio ad tactum referuntur; nam animal ex elementorum et suorum principiorum conmixtione constituitur, ad quam resultat conplexio, in cuius temperamento et conservatione consistit sanitas, et in corruptione egritudo, et tactus qui est custos machine corporis apprehendit res alterans hanc conplexionem conservantes atque corrunpentes; similiter autem et in constitutione animalis advenit utrarumque partium conpositio in cuius salvatione sanitas et in corruptione egritudo consistit; igitur et tactus causam sue corruptionis et conservationis apprehendit; igitur ipse discernit continuitatis solutionem et eius restitutionem et dolorem quiu est passio sensibilis ex utroque sentiens.

Cum autem dolor proveniat ex obiectorum inproportionali excellentia et delectatio ex earum proportione, et hec omnia accidant sensui, in omni est dolor et delectatio, unde visus ex visibili proportionali delectatur et ex excellenti dolet.

Set ad hanc doloris ac delectationis perceptionem in quolibet sensu sequitur intus in anima motus voluntarius doloris ac delectationis, unde hic motus soli anime intus attribuendus videtur.

Soli autem actui delectatio atque dolor appropriatur. Est autem duplex delectatio atque dolor: unus consistens in proportione et in inproportione obiectorum ad virtutem et organum et hic omnibus sensibus est communis; alius autem consistit in permutatione machine corporis ab eis que ipsam salvant ac corrunpunt et hic soli tactui spetialiter appropriatur quamvis primum attingat secundum conmunem rationem.

Est dolor et delectatio primo modo sicut omnium apprehensionum sensibilium sequela, tactus autem operatio est inmutatio recepta a tangibilibus obiectis. Hec autem ipsum per suas excelentias inmutant cum respectu ipsarum eius organum sit equale ab eis eque distans tamquam recto iudicio ipsa discernens.

Si autem organum et medium ad aliquam illarum qualitatum declinent, perturbabitur indicium aliarum.

Et si intensa fit obiectorum excellentia organum corrumpitur atque virtus.

Corruptio vero ab obiectorum sensibilium corporali inmutatione proveniens soli appropriatur tactui, licet hec corruptio est singularis ex excellentia eorum que corrunpere atque salvare corpus nata sunt. Set alia ex obiectorum inproportione proveniens omni sensui generaliter convenit.

Quanto autem organum tactus ad maiorem equalitatem accedit tanto in ipso in maiori discretione tactus apprehensio viget, et quanto plus a tenperamento discedit, tanto tactus in ipso minoris discretionis existit, et propter hoc plante tactum non participant, cum corpus ipsarum ad terre dominium multum accedat.

Propter hoc autem tavtus in homine maxime viget, nam in ipso conplexio ad equalitatem magis accedit, et ad hoc adiuvat conpositio partium obiectorum inpressiones liberius suscipiens, et hec eadem conplexionis eaulitas ipsum ad ingenii ordinat perspicacitatem.

In homine actus tactus est discretior in interiori vola manus propter temperamentum eius et maxime in summitatibus digitorum propter earum temperiem et nervorum concursum.

In nervis autem et nervosis menbris cuius viget discretio et ideo in ipsis maior est dolor et delectatio sicut patet in nervorum punctura et in coitu propter opus virge nervose [fol. 28r, col.2] et matricis.

Quanto autem alicuius sensus operatio grossior et obiecto vicinior et obiectorum inpressio fit in eo absque medio et magis permansiva, tanto in ipso maior accidit delectatio atque dolor, sicut in sensuum ordine est videre.

CAPITULUM UNDECIMUM: DE GUSTU

Animali vero necessarius est gustus propter diferentiarum nutrimenti discretionem, nam ipse per saporem qui nutrimenti est passio, conveniens et inconveniens corpori in eo discernit, et ad hanc discretionem sequitur delectatio circa conveniens et appetitus prosequendi, aut circa inconveniens abhominatio et appetitus fugiendi, et sic per eius opus animal experiendo ad iuvatium excitatur et a nocivo preservatur.

Nutrimentum autem prima conpositione ex primis quatuor conponitur qualitatibus quarum alie in eo concurrunt et ex earum conmixtione constat animal et ideo ex eisdem nutritur in nutrimento conmixtis, et quia animal appetit nutrimentum, ratione illarum cadit appetitus super ipsum, et est duplex: primus est fames et est desiderium calidi et sicci quod est in conpositione solidum ut calorem naturalem augeat et deperditum reatauret ac corpus confortet; alius est sitis et est desiderium frigidi et humidi quod est liquidum, ut menbrorum siccitatem irrotet et caloris intensionem mitiget, et ad horum discretionem tactus ordinatur, set super nutrimenti conplexione sapor inducitur eius dispositionibus attestans, et hic ad gustum spectat, per cuius differentias naturas nutrimenti discernit.

Est autem gustus virtus insita nervo expanso in lingua, ordinata ad apprehensionem saporum dissolutionem emanantium ex corporibus nervum et linguam contingentibus, qui conmiscentur cum humore lingue vonnexo sua permixtione ipsum permutantes, quo nervo et lingue redditi cum distinctione eis inmutationem in- ducunt. Post tactum vero gustus primus est in ordine nature, quippe cum differentie secunde quarum discretio est necessaria nutrimento post primas apprehensiones (22) tangibiles per ipsum discernuntur.

Comunicat autem gustus cum tactu: in necessitate que est propter vitam et conservationem eius; in obiecto, cum eius obiectum sit sequela tangibilium qualitatum; in modo inmutationis eo quod per contactum obiectum apprehendit absque medii extranei interventu; et in effectibus obiecti eo quod ad inmutationem saporem secuntur qualitatum tangibilium concomitantes inpressiones; unde gusutus quidam tactus dicitur.

Differunt autem in necessitate prima et secunda, eo quod tactus primo est interius in organo, cum gustus lingue soli deputetur tactus autem per singulas partes diffundatur. In obiecto cum orimarum qualitatum sensus sit tactus, non autem gustusm et in medio.

Videtur autem animal absque gustu vivere tactu manente, cum hic solus ad eius sufficiat custodiam a rebus ipsum per se mutantibus, et primarum nutrimenti qualitatum est apprehensivus absque gustu; unde etiam in paralisi lingue virtus auffertur gustus, tactu manente et vita salva.

Prima autem origo gustus a corde procedit; cum enim ad vitam et quasi primam apprehensionem ordinetur, a primo menbro quod est vite radix contrahit ortum.

Eius autem actus a cerebro progreditur quod omnium sensibilium operationum est fundamentum; cum enim sit duplex organum: mandans quod ei respondet [fol. 28v, col. 1] est congeries nervorum a cerebro discurrentium ad linguam replentium virtutem ab ipso et lingue attribuentium; recipiens vero est lingua ad quam virtus per nervum influit et cui inpressiones sensibiles inprimuntur. Nervorum autem qui ad linguam delegantur quidam ei sensum exibent quidam motum.

Est autem ipsa nutrimentum et est caro mollis alba que multis venis parvis albis sanguinem continentibus circundatur et propter sanguinis infusionem rubere videtur et in inferiori parte venis multis arteriis ac nervis contexitur.

Ordinatur autem ipsa ad nutrimentum et ad loquele formationem per decorationem vita, sed ad nutrimentum dupliciter operatur: primo quia omni preter tactum qui omnibus est menbris conmunis, gustum habet proprium qui viget in lingua ut inter ea que suavem delectationem et horribilitatem afferunt, discernat; secundo quia cibum cum in ore masticatur, resolvit ut equaliter molatur, unde manus molendarii similitudinem tenet que ea que mollitioni sunt necessaria resolvit, et ad hoc opus concurrit dentium et palati et aliorum operatio.

Est autem ipsa nullum habens saporem determinatum, cum omnium saporum differentiarum equaliter sit susceptiva; licet enim ratione conmunis nature corporum mixtorum saporem tamquam sue conplexionis sequelam participet, tamen in officio sensus et obiectorum receptione nullum sibi appropriat, set ab omnibus equaliter permutatur.

Habet autem naturam communem proportionalem medio et obiecto et hec est humiditatis dispositio nutrimentalis et saporabilis humiditatis receptiva.

Concurrit autem ad dustum necessitas medii obiectum recipientis et organo et virtuti ipsum reddentis. Hoc autem assignatur humidum salivale lingue substantiam circunfundens cui sapores inpressi per ispum lingue redduntur, et gustus iudicio offeruntur.

Estimatur autem salivalis humor esse verum medium in gustu et essentiale. Veritas autem dictat contrarium, nam ipsum essentiale medium non est set operatur ad facilem lingue et gustus inmutationem eo quod cum ipso sapores conmiscentur ipsum specialibus qualitatibus inmutantes et linguam facilius inbibentes penetrant per ispum liquegacti et conmixtione diffusa conmisti, unde etiam est quidam difficilis penetrationis, sicut ponticus et stipicus per ipsum ad lingue facilem penetrationem uniuntur, ipsam sua qualitate cum illo conmixta afficientes.

Non est igitur medium gusuts essentiale hic humor; nam gusutus naturam habet tactus in sua inmutatione; ex inmediato igitur obiecti contactu ad organum nullo extranei medii interventu accidente apprehendit; unde humor salivalis cum saporibus aliis conmixtus sicut et aqua exterior ei oblatus sentitur, non sicut medium absolute set sicut obiectum; nam obiectum ubi se offert necessitas medii, non attingit organum, set hic equaliter linguam cum hoc humore conmixtus sapor attingit. Unde remoto hoc humore perapplicationem obiecti super linguam fieret gustus discretio, et in ipso manente posset sapor exterius adveniens absque eius conmixtione subtiliter applicari. similiter gustus accideret [fol. 28v, col.2] inmutatio absque medio extrinseco quod in aliis tribus sensibus non accidit ei si aer esset coloratus colore proprio terminato, alio medio indigeret; esset enim sicut obiectum. Hic autem humor sapore extraneo informatus sine alio medio gustum inmutat; est igitur sicut obiectum non sicut medium absolute, et cum corpora saporifera lingue applicantur, sentiuntur effectus conplexionis ipsorum a tactu sicut piperis ardor, set simul et sapores eorum sentiuntur a gustu sicut acumen piperis; utraque igitur inmutatio medio extraneo non indiget, hic igitur humor medium non est, sed ad facilitatem inmutationis operans.

Est igitur gustus medium intraneum idem substantia cum organo ratione diversum de quo sicut de organo tactus ratiocinandum est.

Est autem sapor lingue medium per naturam mixti transvii humiditatis sapotifere receptive; est autem organum per adiectionem nature animationis que ad officium virtutis anime deputatur.

Est autem naturalis dispositio in ipsa proportionalis in intentione medii et organi per quam ad obiecti receptionem per conformitatem ordinatur.

In utraque autem natura multam saporis participat differentiam cum sit omnium per indifferentiam comprehensiva.

Humor autem salivalis generatur ex carne glandolosa ac molli; prope lingue rdicem sita et forte habet ortum ex humore stomachi ab eus humore per meatus (?) ad os discurrente et in illa carne sub linhgua duo egrediuntur orificfia humorem salivalem emittentia, a quibus hic humor naturalis egrediens per linguam et per partes sibi proximas diffundutir.

Est autem ipse omnis saporis expers et omnium eius differentiarum receptivum.

Habet autem conformem naturam cum organo et obiecto que in humiditate consistit.

Gustus vero obiectum sapor est; est autem sapor nutrimentalis substantie qualitas eius humiditati inherens nata movere gustum. Omne autem nutrimentum est mixtum, cum corpora simplicia ab animali distent, et sint in ultima qualitatum excellentia et contrarietate, nec possint ad eius converti substantiam, nec ad ipsorum restaurationem sufficiant, cum animal ex elementis quatuor constitutum sit et ex eisdem restauretur. Set sapor est nutrimenti passio eius conplexionem sequens; igitur necesse est ipsum ex qualitatum conmixtione origine ducere, nullum autem simplicium corporum saporem participat, set in corporibus elementatis optinent dominium materiale aqua et terra, ex illis dominantibus animal constat et nutrimentum eius eorum habet dominium; igitur et sapor ex utriusque qualitatibus materialiter conmiscetur, set in nutrimento dominantur qualitates passive, cum eius natura sit passiva; igitur sapor ex illis principaliter constat, set natura eius fundatur in humido quod ad nutrimentum magis favit, et quod est organi et medii in gustu conforme; sapor igitur est qualitas in nutrimento proveniens ex passicarum qualitatum conmixtione humido dominante.

Assignatur autem humidum aquosum universale saporum principium, nam ipsa [aqua] est omnium saporum receptiva, set ad eorum generationem non sufficit absque calidi actione propter sui simplicitatem; licet autem calidi actio ipsam attingat, saporum nondum generatio proveniet, nam oportet earum substantia, esse grossam, corporlentam, sicut et substantiam nutrimenti, hanc autem naturam non habet aqua de se, nec ab actione calidi, igitur oprtet cum ipsa siccitatem terrestrem conmisceri. Unde fructus plantarum diversarum contrahit [fol. 29r, col. 1] sapores ex terrarum diversitatibus a quibus plante humiditates nutrimentales contrahunt, et aqua per terram colata ab ea saporum speciem contrahit sicut patet in collatione (?) cinerum et terre salse et amare, et in diversis saporibus fontium secundum terminorum diversitatem et aqua omnes sapores recipit corporum que in ipsa lavantur sicut et eorum colores, necesse est igitur ex conmixtione terre cum aqua saporem pervenire.

Set ad rei generationem cum materia agens requiritur, hoc autem est calidum; nam ipsum nutrimenti materiam preparat et depurat, et partes eius decoquendo ad diversas saporum differentias transducit sicut in fructibus soli et igni expositis diversos sapores contrahentibus apparet, calidum igitur secundum sue virtutis intensionem ac remissionem et materie et dispositionum eius diversitatem diversas saporum generat species.

Generatur autem via multiplici: primo via conmixtionis sicut in plantis et rebus aliis que ex prima proveniunt conmixtione; secundo per viam inpressionis sicut in receptione aque recipientis sapores a corporibus eos inprimentibus; tertio per viam prime digestionis, sicut in plantarum fructibus iniciales ex terrestribus humiditatibus generatur; quarto per viam ultime digestionis sicut per viam maturationis.

Cum autem sapor sit inmediata sequela conplexionis in corporibus mixtis et corpus nutrientibus et ipsum per viam medicine alterantibus, ipse suam speciem firmare dicitur, ut semper proprie attestetur conplexioni, quod pari modo cibis contingit, in coloribus vero et in sonis minime.

Sunt autem saporum novem species capitales: dulcis, unctuosus, amarus, salsus, acutus, insipidus, acetosus, ponticus, stipicus. Diversantur autem secundum actionem caloris intensam et remissam et secundum conplexiones subiectorum et dispositiones propriorum subiectorum.

Dulcis igitur sequitur conplexionem calidam et humidam, et in grossa substantia fundatur; unctuosus calidam et huidam et in substantia mediocri fundatur; amarus conplexionem calidam et siccam et in mediocri substantia radicatur; salsus calidam et siccam et in subtili substantia fundatur; acutus autem subiecto set in altiori gradu elevatur et in subtili substantia fundatur. Insipidus conplexionem frigidem et humidam et in substantia subtili fundatur; acetosus frigidam et siccam et in subtili substantia fundatur; stipicus similiter, set in hoc magis siccitas quam frigiditas dominatur; dulcis autem et amarus sunt extremi et omnis medii extrema conficiuntur et hic pricipatus eorum forte secundum relationem as inmutationem senus efficitur et secundum maiorem naturalem distantiam contrarietatis in delectatione et horribilitate.

Ponticus autem et insipidus ponuntur principia inicialia omnium saporum in generatione particularium saporum in fructibus terrestribus et aquosis, set ponticus est primus, nam omnes fructus in sui initio pontici iuveniuntur, similes naturis suarum plantarum, frigidi et sicci propter naturam terrestrium humiditatum cedentium in eorum generationem et nutrimentum.

Set in processu temporis per viam digestionis ad diversorum saporum genera transmutanturm set in omnibus sapor ponticus in initio est non potentialiter est essentialiter, licet in quibusdam propter humiditatis infusionem et insipidi manifestationem lateat, sicut in cucumeribus.

In naturali autem saporum generationeomnium iniciale principium est aquosumhumidum, cui terrenum siccum conmiscetur quod per additionem solidi secundum multas vias ad diversas saporum differentias transformatur, et ex dulci et amaro ultimatam differentiam habentibus alie species medie conficiuntur sicut ex albo et nigro colores medii.

Cum habitus et privatio obiectorum ad eundem spectet sensum, saporabile et insaporabile ad gustum pertinet, set non saporabile dicitur uno modo [fol. 29r, col.2] sicut omnino provatio, alio modo, sicut privatio cui subest habitus, set prior modus triplex: nam dicitur insaporabile quod ad gustum non ordinatur sicut color et quod est sivut defectus et quod est in potentia, non actu, sicut siccum, set sicut habitus aur propter excellentiam aut propter defectum et dicitur illud insaporabile quod horrorem gustui infert.

Omnis autem saporis species ad gustum secundum naturam conmunem in humiditatis dispositione consistentem ordinantur secundum conformitatem organi et medii.

Consistit autem gusutus operatio in inmutatione quam ex saporum recipit inpressionibus. Set hec inmutatio fit absque medio extraneo quod intentiones abstractas recipiat et organo reddat sicut in aliis tribus, set fit secundum subiecti deferentis contactum, et humor salivis non abstrahit, set cum subiecto et saporibus conmiscetur, et linguam simul inmutat sicut unum os positum in aqua saporem auqe inmixtum sentit cum aqua, et ipsa non est sicut medium set sicut obiectum; in virtutis tamen receptione quedam saporum accidit abstractio; oportet autem ut in lingua sit humor quo sapores dissoluti gustui sint manifesti. Cum autem est sicca ipsi cum difficultate inmutant nec oportet humorem superhabundare, nam eius excellentia saporum aliorum differentias et inpressiones opprimit et eius distinctionem perturbat; tenperamentum igitur ei est necessarium, nec oportet aliquam differentiam saporis ei inprimi nec humido salivali, nam cum post primi saporis fortis inpressionem alterius occurrit inpressio, non sentitur prima eius inmutatione inpediente et cum colera amari linguam inbibit omnia linguam attingentia eius saporem contrahentia amara iudicantur; oportet igitur linguam et eius humorem puritatem et temperamentum habere.

Saporum autem excellentie et maxime horribilium gustum corrunpunt et linguam dissipant, eorum vero proportiones salvant, ad saporum autem actiones continuatue effectus alii sicut subiecto continuitatis punctura consimile; set hii ad solum pertinent tactum. Singulorum autem saporu species diversos inprimunt effectus in gustu; dulcis igitur et unctuosus delectationem inferunt partium lenitatem et earum extensionem; amrus, salsus et acutus per sui excellentiam horrorem, ardorem, puncturam et partium separationem; insipidus abhominationem et mollitiem, acetosus austeritatem, siccitatem et mordicationem; ponticus et stipicus grossitem, siccitatem, asperitatem, partium contractionem adque per attractionem separando iunctarum sicut in fructibus inmaturis. Sicut autem tactus in homine maxime viget propter temperamentum, similiter et gustus qui est quidam tactus. Unde certitudo [et] discretio saporum ei appropriatur.

CAPITULUM DUODECIMO: DE ODORATU

Utilitas vero quam affert olfactus est discretio nutrimenti distantis, nam post nutrimenti conplexiones que ad tactum spectant et sapores que sunt inmediate sequele conplexionum que ad gustum pertinent, secuntur odores et sunt nutrimenti dispositiones, quibus una remota per olfactum animal naturam investigat ipsius.

Ordinatur autem in medio quinque sensuum, quia medius est in eorum necessiate et utilitate, simplicitate et corpulentia et medii conmunicantia cum duobus.

Inest autem non omni animali, quia potest vita animalis absque ipso sustentari. inest autem animalibus aquacitis et terrestribus et volatibibus. Unde aquatica per ipsum nutrimenti differentias apprehendunt et ad ipsum adquirendum concitantur et ex excellentia obiectorum eius corrunpitur. Unde ex odoribus nocuis molestatur et fugiunt et corruptionem ac mortem incurrit.

Est autem olfactus [fol. 29v, col. 1] dispositis, capitum mamillarum similitudinem habentibus, ordinata ad apprehensionem eius, quod ei offertur de odore inherente vapori permixto cum aere vel aqua ipsis mediis deferentibus, aut ex odore ei inpresso ex permixtione facta ex corpore odorifero et ex speciebus odoris in eo inpressis secundum intentiones abstractas.

Est igitur eius organum substantia ex duabus constans carunculis summitatibus mamillarum similibus in anteriori cerebri parte collocatis, ad quas discurrit virtus a cerebro cum spiritu animali.

Nares autem ei deserviunt in receptione odorum et aeris et ipsorum attractione in respirantibus; nam in ipsis in suo ascensu sunt duo foramina: quorum unum odoris extremitatem interius intendit et illud ordinatur ad attractionem aeris que fit per os; aliud vero tendit superius ad os quod colatorium dicitur, iuxta quod olfactus organum situm est, et hoc cedit ad auxilium olfactus, quia per ipsum aer et odor et fumus ad olfactus organum discurrunt; aliud autem est narium officium circa purgationem superfluitatem cerebri per emulsionem et nocumentorum per sturnutationem.

Est autem diversitas huius organi in animalibus respirantibus et respiratione carentibus, nam in respirantibus in ipso est velamen ad similitudinem palpebrarum in mollibus oculis, et ordinatur ad defensionem, ne nocumenta inpressa in aere attracto et odorum ac fumorum excellentia substantiam cerebri libere invadens corrunpat eam et hoc organum, et ideo in odoris ingressu elevatur velamen et pori et arterie aperiuntur. In non respirantibus vero non est velamen, cum aerem non recipiant et non est elevatio necessaria nec dilatatio ad odoris receptionem.

Cum organum quodlibet obiecto et medio proportionale sit et hec pars cerebri careat natura huius proportionis eo quod odordominium habet siccitatis, hec autem pars est humida, ideo dispositio per quam ordinatur ad obiectum, est aer organo circunfusus, et natura siccitatis actualis et caliditatis; est enim hec pars essencialiter frigida et humida actuliter calida et sicca.

Est igitur conformis obiecto, et cum sit omnis odoris differentie expers omnium est receptiva.

Est autem medium necessarium in inmutatione olfactus, nam obiectum eius distans est et non inducit inmutationem per inmediatum contactum, sicut in tactu et gustu contingit. Indiget igitur medio extrinseco, cui obiectum inprimitur et ei continuatur, et in quo sit intentionis abstractio; nam odorabile super organum et virtutem appositum non discernitur. Hoc autem est aer vel aqua, etenim aquatica animalia in aqua et per quam olfactu utunutr; hec autem ad olfactum ordinantur non per naturam perspicui lu- minis receptivi, nec per naturam continui desibilis et frangibilis ex conmotione corporum collisorum adinvicem agitabilis, set per naturam infectibilis et evaporabilis a vaporibus resolutis a corporibus saporiferis et odoriferis.

Utrumque autem medium naturam proportionaliter participar, nature organi et obiecti conformem.

Est autem omni odoris differentia inmune ad omnium susceptionem ordinatum; olfactus vero obiectum est odor, dicitur autem odor qualitas siccitati vaporabili, que in secunda nutrimentali saposita (?) inherens nata movere olfactum.

Est autem odor passio substantie saporifere, et ideo saporem concomitatur; sapor autem est passio nutrimenti; odor igitur in eo fundatur, set nutrimentum omne [fol. 29v, col.2] mixtum. In nullo igitur simplici corpore est odor. Elementa igitur quatuor carentia sapore, carent odore, nisi in ipsis sit admixtio et extranea actio, sicut est sapor salsus in mari et odor fetidus propter actionem caloris adurentis et siccitatis terrestris aduste conmistionem;est igitur odor qualitas corporis mixti.

Non autem omnia mista saporem participant nec odorem; nam quedam mineralia et congelata utroque carent, sicut lapides, quedam autem utrumque participant, et argentum et stagnum, et in quibuscumque est sapor, in eisdem repetitur et odor.

Est autem triplex causa privationis odoris in ipsis: prima defectus mixtionis sicut in elementis simplicibus; secunda fortis partium nexus, propter quem humiditas saporifera disolvi non potest nec siccitas odorifera in fumum resolvi sicut accidit in corporibus firmam coagulationem habentibus; tertia debilitas et occultatio utriusque, sicut in insipidis, ut in cucurbita et in pilis, in quibus odor per conbustionem sentitur.

Estimatur autem odor esse fumosa evaporatio, et quod, si ex omnibus corporibus fumus resolveretur, per olfactus indicium discerniretur. Raionabile autem est contrarium dicere nam evaporatio fumalis procedit equaliter ex corporibus quibusdam simplicibus et non solum ex mixtis, set odor sicut et sapor solis inest mixtis et ex ipsis emant; non est igitur quecumque evaporatio fuma- lis, set illa que ex corporibus mixtis saporiferis resolvitur. Non est autem ipse fumosa substantiam set est qualitas illi substantie sicut subiecto ferenti inherens, nata olfactum inmutare.

Fit autem odor ex qualitatibus corporis saporiferi; nam subiectum grossum in mixto nutrimentali saporem inducit; subtile vero resolutum odorem.

Est autem in odore siccitas dominans, sicut in sapore humiditas.

Odoris autem species sunt multe, sed sunt homini occulte propter olfactus debilitationem, nam debelitas discretionis huius sensus est causa indiscretionis rationis circa obiectorum eius distinctionem, cum cognitio intellectus in hiis a sensu attrahat ortum. Ipsarum autem distinctio duplici modo procedit: primo secundum sensum delectationis et horroris sicut odor redolens et fetens.

Secundo secundum proportionalem eorum denominationem a saporibus sumptam. sicut dulcis et accidus; nam species odoris specibus saporis sunt proportionales et secundum earum nomina distinguuntur. Conmunis autem natura odoris est siccitas a corpore saporifero resoluta et in eius speciebus est excellentia et defectus et habitus et privatio secundum omnes modos, et hec omnia ad olfactum referuntur.

OLfactus operatio in inmutatione quod (sic) ab odore recipit, consistit. Verum secundum tres modos diversos hec inmutatio fieri estimatur: primus est quod odor olfactui redditur per resolutionem partium fumosarum a corpore odorifero ipsum ferentium, a quibus medium per infectionem inmutatur et per ipsum ad olfactum transuentes ipsum suo odore inmutant, huius autem modi assertio rationibus videtur confirmari; nam calor excitat odores et frigus eos occultat, et hoc fit, quia hic fumus resolvit, illud eorum resolutionem inpedit, et fricatio eos excitat calorem provovando, et fumos resolvendo et pomum odoriferum cum multum odoratur, marcescit propter partium eius resolutionem; et odores cerebri sanant egritudines, et ipsum confortant et eorum species, set non operantur set fumi deferentes ipsos et spiritus animalis qui est on cerbro nutriri et confortari odoribus dicitur, sicut vitalis qui est in corde [fol. 30r, col. 1] ex aere attracto et hoc substantie, non qualitati et speciei abstracte debetur; et odor in respirantibus penetrat per inspirationem et expellitur per exspiratoinem organi facta dilatatione et constrictione, et odor suavis et subtilior facilius penetrat quam horribilis et grossus propter subtilitatem subtantie deferentis, et odor excellens substantiam cerebri corporaliter corrunpit et in fetore narium quandoque ex materia orta iuxta organum olfactus ipsum inficit et sentitur eius qualitas, et propter permutationem organi omnia fetida iudicantur.

Et venti ferunt odorem a longinquis partibus ferentes fumos. Et universaliter non est odor omnino in esse inmateriali, cum per medium ad organum ducitur inmutandum. Hoc autem non speciei abstracte, set substantie et fumo odorifero conveniunt, igitur videtur odor olfactum inmutare per partium fimosarum subtiliationem a corpore odorifero resolutarum que ei presentantur.

Secundus motus est huic contrarius secundum quem odor olfactui per medium presentatur secundum suam speciem absque partium subtilium resolutione ex corpore odorifero et hoc rationibus confirmari dignum est. Nam si per hanc partium resolutionem odor olfactum inmutaret tunc cum odor per multa spatia sentiatur magna partium fieret resolutio et corpus odoriferum minoris quantitatis ac ponderis efficeretur, inmo forte totum evanescere contingeret; nunc autem inmutans olfactum semper integrum apparet, et multa animalia sicut vultures per odorem nutrimentum a longinqua sentiunt distantia, ad cuius terminum partes resolute quamvis et totum resolveretur attingere non possent.

Et accideret per hanc resolutionem corpus odoriferum totaliter, in subtilissimos resolvi fumos per rarefactionem summam et inanem aur permutari ad naturam aeris aut ignis in quibus est raritas aut subtilitas ultimata, et universaliter materia corporalis non posset tantum rarefieri aut subtiliari, ut aliquod partium corpus per rarefactionem partium spatium (!) extenderetur, quia tunc excederet rarefactioni ad quam ignis pervenire non posset, et hec accidere non posset rarefactio in corporibus terrenis sicut odoriferis et maxime eorum integritate manente sicut apparet ipsa non minui aut parum.

Et odor sentitur ab animalibus proximis ac remotis, cum igitur partes odorifere resolvuntur aut per totum diffunduntur spatium, aut non; si per totum, sed ad hoc non sufficiunt, nec ipse nec totum; si autem ad distans attrahuntur vel per ventum feruntur, tunc proximum medium non attingent nec ab illis sentitur cum contrarium dictat experimentum et odor idem similis adversis apprehenditur; simul igitur omnium olfactibus et organis presentatur, set corporalis res sicut fumus simul in diversis nequit esse, hoc autem spirituali nature conpetit sicut intentioni speciei; ergo per fumi corpulentiam odor sensum non inmutat; et tunc hee partes vaporose undique aerem penetrarent, et aut duo corpora essent in eodem secundum infinitas partes penetrantes aut cederent aeris partes, sicut in vaporum incursu contingit, et vapores odoriferi medium ac cerebum attingentes non magis inmutant ipsum per odorem olfactum relatum, set potius per virtutem qualitatum tangibilium ad tactum revelataruim, sicut patet in calore musci et frigore camphore, et universaliter odor habet esse spirituale in medio et magis in organo et maxime in virtute, sicut color ac sonus, licet minus; et res corporales per suam actionem multiplicationem sui inducunt duplicem: una est secundum viam generationis similem, et hec magis est corporalis ac materialis et in illa cum producunt, non [fol. 30r, col. 2] dant se ipsam, nec suas partes, nec resolvunt suas partes ut patet cum candela candelam accendit, ignem et lumen generans in sue specie quantitatis et vigoris integritate permanet; et alia est secundum viam cognitionis que magis spiritualis est. In ipsa igitur odorabile inmutat sensum in sua totali integritate permanens; igitur accidit in olfactus inmutatione partium corporis odoriferi resolutio et non exigitur ad eius necessitatem.

Tertius modus est quodammodo medius inter hos secundum quem odor inmutat virtutem absque resolutione a corpore odorifere et conmixtione earum cum medio ad olfactus organum cum eis penetrante, set tamen medium alteratur a corpore odorife-ro et reddit alterationem organo et virtutti, et sic ipsorum fit inmutatio, nam ex odorifero fumum resolvi et diffundi per longa miliaria inpossibile videtur, et irrationabile videtur odorifera per suam partium resolutionem longius attingere quam ignis per suum calorem, qui maioris est virtutis et diffusionis et subtilitatis; ignis autem non calefacit nisi proxima, vix enim calor attingit usque ad iactum lapidis, ergo nec odoriferum per partium resolutionem a longinquo attingit olfactum, set odor attingit olfactum per longinqua spatia, ergo hoc absque partibus resolutis ei accidit.

Et divulgatum est quod in Grecia et in terra occidentali quod nunquam avis tigris nominata in eis apparuerat, inmo habitatio sua ab illis multum distabat et contingente magna strage ex bello on illis partibus, ipsa apparuit in multa pompa propter cadavera et non fuit ei ductor nisi odor, et similiter accidit vulturibus. et non possent partes resolute ad tantam attingere distantiam; ergo absque eis odor extenditur ad olfactum propter medii solam inmutationem.

Sed huic modo videtur ratio obviare, nam ad redditum resolutio et situs requiritur qui sit inter mandans er recipiens reddens et recipiens solum, set inmutatio quam facit corpus odoriferum in sensum et medium non eget hiis, nam sine sui presentia continua alterat, nam muscus primo presentatus, si postea removeatur et annichiletur vel sequestretur alias ut odorem suum reddere nequeat, adhunc odor eius alterabit. eo quod odor eius remansit in aere medio medio secundum viam conmixtionis partium resolutarum cum eo, vel secundum viam permutationis aeris ab eo.

Et aves tygres triplici de causa a longinquis advenerant: vel quia venti fortes odores excitaverant per fumos resolutos ex cadveribus et tulerunt eos ad predictum spatium ad aspectum avium ex alto colantium; vel quia, ventorum iuvante actione, ipse volantes per aeris alyiyudinem indirecto cadaverum (?) ab eorum sunt fumis inmutate propter sui olfactus fortitudinem, multa enim animalia et maxime volatilia habentia cerebrum calidum et siccum fortioris sunt olfactus quam homo sicut accidit in operatione visus, nam ipse ab alto volantes multorum distantium corporumhabent notitiam, sicut contingit in vulturibus montes excelsos circunvolantibus; vel quia per visum locum cadaverum conprehenderunt, nam in altum elevate exmopposto vident et ad ipsum discurserunt et facilius ei reddi potuit eorum noticia per visum quam per olfactum, et per colorem quam per odorem, quia visus est subtilior et color, debilior est redditio odoris quam coloris; non videtur igitur odor inmutare olfacrtum secundum hunc redditum. Similiter autem nec absque partium resolutione, nam odor est vapor vel eius qualitas per vaporem ad organum diffusa; unde vapor si attingat organum, inmutabit olfactum et hec fiet inmutatio; si ergo aere medio conmixtus attingat [fol. 30v, col. 1] et si etiam sine aere ei occurreret ipsum inmutaret, sicut forte accidit in narium fetore, et si odoriferum, sicut muscus, in subtilissimas resolveretur partes per longum spatium diffusas, olfactum undique inmutaret, et si resolutio dupla vel tripla esset procederet inmutatio usque ad duplum vel triplum spatium, et quod hec diffusio non attingeret nec odor ibi sentiretur, partium igitur resolutarum occursus ad odoris inmutationem videtur essentialiter operari.

Veritatis autem dictat sententia quod organum et olfactus ex fumis odoriferis inmutantur et ex odoribus fumis non concurrentibus; unde fumorum concursus sensibili inmutationi est accidentalis, quamvis ad corporalem essentialiter operetur, nam in omni substantia corporali sensibili est aliqua natura corporalis, per quam est nata ad corporalium substanciarum inmutationem, et aliqua spiritualis, per quam ad virtutes sensibiles inmutandas ordinantur. Unde omnes operationes que de vaporibus dicte sunt, ad corporales inmutationes ordinantur, et talium inpressiones ad tactum qui corporales sentit inpressiones, plus quam ad olfactum, pertinent, et si odor eis inhereat sentitur per spiritualem naturam et ipsis non concurrentibus per eadem sentitur, unde secundo magis quam primo modo inmutationis veritas consentit.

Calor autem odores excitat, frigus autem ipsos opprimit; nam calor fumos resolvit et odores occultos ad actum manifestationis ordinat. set eius actio ad dispositionem corporalem in qua consistit abstractio reducitur.

Odor autem tres inducit necessitates: prima est nutrimenti distantis distinctio, et hec omni animlai est conmunis; secunda est delectatio ex suavitate odoris propter se ipsum, et tertia est cerebri temperamentum, et hee due dhomini appropriantur; omne enim animal delectatur in suavitate odorum propter nutrimentum, et ipsos ad sapores. et sapores ad nutrimentum ordinat; homo vero licet nutrimento non egeat in odorum suavitate delectatur et condimenta preparat ut utrique sensui fiant grata, et multa odorifera elegit que ad nutrimentum non conferunt nec sapores habent delectabiles sicut rosam et muscum, cerebrum autem in homine maius propter virtutem et operationum et spiritum maiorem necessitatem et frigidus propter oppositionem eius ad fortitudinem caloris cordis, et ideo calidis odoriferis temperatur, sicut calor cordis ex frigiditate aeris attracti per inspirationem, et ideo odores cum sint calidi et sicci cerebrum hominis ad temperamentum reducunt, omnis enim substantia odorifera est calida et sicca et in quibusdam est partium diversitas frigidorum et calidorum, sicut in rosa, et tamen odores, quamvis universalem naturam habeant distantem in caliditate et siccitate, tamen quidam sunt frigidi et humidi roscidi sicut odor viole et nenufaris, quidam calidi et sicci, sicut odor musci et hec est diversitas secundum conplexionem corporum, ex quibus resolvuntur, et hii cerebro frigido, illi calido succurrunt.

Estimatur autem quod spiritus animalis qui est in cerebro, nutritur ex odoribus ad ipsum deductis, sicut ille vitalis qui est in corde ex aere attracto, set hoc nutrimentum non est per viam [fol. 30v, col. 2] conversionis et alterationis set per viam reductionis ad temperiem et conformitatem.

Non operatur autem odor ad animalis nutrimentum eo quod multe est subtilitatis ex exilitatis vapor ipsum deferens, nutrimentum autem est mixtum ex grossis partibus, sicut et menbra, et nutrimentum ad stomachum per os et esophagum primo procedit et deinde ad epar, in quo ad sanguinem conversum, ad omniamenbra delegatur et ad ipsorum similitudinem convertitur; odor autem primo petit carebrum et alterat absque sui conversione ad similitudine et nec per sui conmixtionem cum aere. nec cum aqua nutrire potest, quia ab illis dispositionem non recipit nutrimenti et multa corpora suaves afferunt odores que omnino a nutrimento sunt remota, sicut medicine aromatice simplices et conposite. Odor ergo confert ad suavitatem et temperamentum inducendum et conformitatem; unde cerebrum et cor dum deficiunt per aromaticorum presentationem confortantur.

Animalia autem non respirantia odorem recipiumt per penetrationem, sicut in aqua et in aere absque velaminis elevatione et viarum dilatatione, nam caret eorum organum velamine et ideo ad ipsum libere penetrat odor, vapor, et aer.

Respirantia vero attrahendo odorant et elevant velamen et vias dilatant, et tunc odor penetrat et ideo in aqua olfactum non utuntur, quia in ipsa non respirant.

Unde sicut animalia que habent duros oculos non elevant palpebras ad visum visus set que habent molles eos elevant cum videre conantur, similiter non respirantia non elevant velamen in olfactione, respirantia vero ipsum elevant.

Animal autem habens cerebrum calidum et siccum, excellentem habet olfactum ut catus, habens autem contrarium ipsum debilem habet.

Propter hoc autem cum homo in tactu et gustu omne excedat animal, in olfactu multum deficit eo quod odor cum habeat dominium caliditatis et siccitatis, est inproportionale ad eius cerebrum quod est frigidum et humidum superflue et naturaliter et accidentaliter propter reumatum multitudinem; accidit igitur ut eius organum et vie sint inproportionales obiecto et ipsa opilantur et impure fiunt ex humiditatum multitudine, ut odor liber pentransire non possit, et calidum hominis cerebrum quandoque per viam accidentis est causa defectus eius, quia in ipso ingenerantur reumata et maxime cum regimen non observatur, quia eius calor attrahit et fumi ad ipsum concurrunt et ipsum replent et infrigidantur et vias olfactus claudunt.

Cum autem odorum quidam sint suaves, quidam horribiles, quidam excellentes, quidam temperati, hii olfactum salvant, illi autem corrunpunt.

Accidit autem ut cum odorum inmutationibus inpressiones qualitatum concurrant tangibilium sicut cum odore rute acumen, set ipse ad iudicium spectant tactus.

CAPITULUM TREDECIMUM: DE VISU

Visus autem inter quinque sensus, licet ad vitam et ad eius sustenationem parum conferat, tamen ad anime illustrationem maxime operatur eo quod cognitionis perfectio ab ipso maxime ducit originem, quippe cum ipse omnia corpora conprehendat, nam omnia naturam coloris aut luminis aut perspicui participant, per et ab ipsis et ab eorum inpressionibus et quam visui presentantur dispositionibus accipitur conplementum cognitionis totius nature [fol. 31r, col. 1] et per ipsorum dispositiones ac motus acquiritur conprehensio substantiarum separatiarum, que ipsarum et eorum ordinant motus, et visus multiplicium differentiarum rerum cognitionem inducit, et ipse via consequenti sensibilia conmunia conprehendit. Unde et multas corporum dispositiones conprehendit, sicut magnitudines, situs, motus, quietes, numeros ac figuras; ipse igitur maxime est porta cognitionis et potius illius que per inventionem acquiritur.

Est autem visus virtus site in nervo concavo ordinata ad apprehensionem formarum visibilium que inprimuntur in humore cristallino pupille ex intentionibus corporum coloratorum perspicuorum luminosorum per actionem corporum mundorum ad effectum reductarum concurrentium ad superficies corporum politorum. Cum autem cerebrum sensuum sit fundamentum et precipue trium, qui ad cognitionem ordinantur, cum reliqui duo qui vite dicuntur, principium a corde originem contrahant, necesse est visum in cerebro principium habere, set cerebrum est fundamnetum generale; ergo necesse est ut ad speciale organum a cerebro visus procedat.

Ei igitur respondet organum deferens ipsum ad oculum et hoc est nervus concavus, nam est virtus egens medio corporali et nervus est menbrum virtutibus deserviens sensibilibus et motivis. Est ergo organum visus mandans nervus, est autem recipiens oculus. Unde rectam dispositonem habente oculo usus visus amittitur propter nocumentum accidens in hoc nervo.

Hic autem nervus exit a cerebro et ad oculi concavitatem discedit; conponitur autem ex duobus qui ex anteriori parte oriuntur et separati in medio coniunguntur et demum utriusque rami unus ad dextrum, alius ad sinistrum aculum extenditur; est autem concavus ut spiritus copiosus ac liber discurrat, qui in multa in visu requiritur quantitate et est incitatus in medio coniunctus ut inpressiones in utroque oculo receptas in eo uniantur.

Necesse est autem oculum naturam habere perspicui. Hec enim est natura conmunis obiecto eius et medio quibus ipsum proportionale esse oportet sed oculus, sicut et quelibet animalis pars ex quatuor elementorum constat conmixtione et participat dominium alicuius elementi vicentis. Hoc autem perspicui naturam necesse est habere, set perspicuum inmutativum oculo non convenit, cum sit formarum inpreessionum receptivus; hoc autem sua actione excellente inmutationem non recipit et obtegit alias formas et hoc est in igne et in oculo. Hoc igitur perspicuum ibtegens in oculo non dominatur, ergo ipse pee dominium ignis et nature celestis perspicuum non participat; ipse autem indiget perspicuo receptibili, quale est in speculo, cristallo et vitro, in quo formarum inpressiones representatur; ergo ipsum ex aliis contrahit elementis, non autem ex terra, cum a natura perspicui sit semota; ergo ex aere et aqua; set ipsum eget constantia et conservatione figure determinate et quadam inpressionum receptione; ab hiis autem aer seiungitur, quippe cum nec per coagulationem constantiam figure recipiat, nec inpressiones conservet; aqua autem et maxime quando ad coagulationem perducit, magis habet constantiam ac magis inpressiones conservat; igitur necesse est ipsam in oculo dominium obtinere, oculus igitur naturam habens perspicui aque naturam participat materialiter dominantis. Hoc autem in dispo- sitionibus oculi experimento confirmatur; est enim oculus substantia humida, a frigido coagulata ex partibus cerebri quod est frigidissimum perviis ortum a calido dissolubilem et ab inpressione fumorum acutorum aqua distillans in sua dissolutione a calido facta et in sui conpressione a frigido inducta et ab aspectu rerum excellentium. Hec autem corporibus conveniunt aquosis; oculus igitur et maxime puppilla ex dominio materiali aque constat.

Sed [fol. 31r, col. 2] oportet oculum humanum participare naturam obiecto conformem, sed est lumen triplex: celeste, et igneum, et aliud quod in perspicuo radicatur sed nec celeste nec igneum in ipso dominantur, nec ei conveniunt, cum sit utrumque obtegens non receptivum inpressionum. In eo igitur dominatur lumen qquod in natura perspicui fundatur sequens partium corporis pervietatem coagulati habentis politionem ac tersionem sicut patet in cristallo et glacie, est autem hoc lumen celesti et igneo et omni perspicuo proportionale, cum per naturam conformem sit ipsorum receptivum.

Natura autem perspicui et luminis in parte oculi cristallina optinet principatum et partes eius interiores et exteriores disponit ad inpressionum visibilium recpetionem. Hec autem pars principaliter ad visus officium destinatur et omnes alie et diversas eis exibent servitutes.

Constat igitur oculus ex septem tunicis et tribus humoribus. Est autem figure circularis ut magis effugiat lesiones.

Diversatur autem dispositio oculi in diversis animalibus; nam in quibusdam ut in piscibus oculi sunt duri per naturam squamarum que ad corporis superficies delegantur; in aliis sunt molles sicut in sanguineis que molles habent carnes; cum autem durities ad protectionem sufficiat, duris oculis non conpetunt palpebre protegentes, set mollibus destinantur propter protectionem a nocumentis et excellentiis obiectorum.

Est autem oculus ab omni coloris speciali differentia inmunis secundum partem cristallinam secundum quam omnium differentiarum eius est receptivus. Habet autem secundum ipsam naturam conmunem conformem nature medii et obiecti et hec est natura perspicui et luminis.

Est autem medium in visus inmutatione necessarium; nam visibile inmutat visum secundum distantiam et non attingit irganum eius secundum contactum; ergo necesse est ut per medium inprimatur alterando et presentetur, et non fit visus inmutando nisi per luminis actionem; eius autem actio discurrit in dyaphano intermedio; igitur illud medium necessarium est ul lumen in eo irradians obiectum ad videndi actum perducat.

Vacuitas autem distantie medie non iuvaret inmutationem sensus, set eam potius removeret, nam in ea non esse dyaphanum lumen recipiens nec obiecti inpressiones recipiens et visui deferens, nam inmutatio obiectorum sensibilium a materia corporali quodammodo dependet, sicut et virtutes sensibiles organis corporalibus operantur.

Videtur autem medium visui necessitates afferre: prima est, quia in sensus inmutatione necessario requiritur distantia eo quod obiectum sensui et organo superpositum non apprehenditur; secunda est causa abstractionis; nam speciei sensibilis fit abstractio in medio; tertia est receptio inpressionis, et delatio ad organum et virtutem; quarta est luminis in dyaphano irradiatio ducens visibile ad actum. Unde coloratum terminatum et opacum cum visui et organo appropinquat ut lumen non intercipiatur, non videtur propter sui opacitatem et luminis absentiam; quinta est existentia situs obiecti secundum distantiam; si enim forte visibile actu illuminatum ab oculo non distaret per inmediatum contactum sentiretur, set quia res visibiles sunt distantes, ideo per medium ad visum perveniunt.

Sexta est vacui remotio, non quia sit medium necessarium, set si necessarium est ipsum, inconveniens est esse vacuum, quia sic nec lumen nec inpressiones reciperet nec redderet. Tres autem ultime necessitates sunt ydonee et essentiales; prime autem tres non; unde multa absque medio videntur per sui penetrationem ad oculum sicut lumen et etiam interius videntur [fol. 31v, col. 1]forme ex inpressionibus que sunt in oculo in partibus proximis acquisite lumine proprio interiori et audiuntur soni intus in auribus sicut in trinitu aurium patet et fetores et suaves odores absque medio in olfactus organo secuntur.

Est autem visus medium aer et aqua; et natura in utroque conmunis que visus officio adaptantur, est natura perspicui luminis receptivi. Set cum medium inmutandi virtute careat in sui natura et sit receptivi obiecti ac luminis, ipsum non est perspicuum acumen, sicut lucidum obtegens et opprimens visibilia sue excellentia actionis, set est perspicuum receptivum inpressionum visibilium ac luminis.

Est igitur ipsum habens potentiam luminis et tenebre receptivum, cum lumen non actu set potentia participet et per lucidi corporis presentiam lumen; per eius absentiam tenebram conseuitur. Est autem ipsum conforme organo et obiecto per hanc naturam conmunem.

Cum autem luminis et tenebre et omnium obiecti visibilis [sit] receptivum, omnium earum caret differentia et ad omnium differentiarum ordinatur receptionem.

Ordinatur autem obiectum visibile ad visum, hoc autem multa conprehendit, nam lumen, color, perspicuum et ea que in tenebris videntur ad visum spectant.

Est autem in eis nayura conmunis organo et medio conformis per quam visui adaptantur; set non habet conmune nomen propter rerum quas conprehendit et subiectorum ipsorum diversitatem, set in dispositione perspicui consistit.

Est autem perspicuum conmunis natura corporis in partium transvietate consistens luminis receptiva; participatur autem ab omnibus corporibus mundi secundum maiorem accessum et recessum, ut in superioribus et inferioribus clarum est. Lumen vero est dispositio ex lucido emanans corpore colores ad manifestationis actum reducens, color autem est qualitas que a lumine perficitur et absolute est dispositio inherens extreme superficiei perspicui siti in corpore terminato et corporis habentis perspicuum interminatum et est obiectium natum inmutare visum per luminis actum.

Ad constitutionem vero coloris lumen concurrit non autem ce- leste, nec igneum set lumen in natura perspicui constitutum, quod ab omnibus participatur corporibus, set coloris multi sunt gradus qui secundum diversos occursus corporum lucidorum et interminatorum ad invicem generantur, color autem verus est qualitas corporis terminati.

Genratio autem eius ex primis procedit qualitatibus et maxime ex activis et est eius perfectio luminis natura in perspicui dispositione fundata.

Sunt autem duo extremi: albus et niger, et mones alii ex illis conmiscentur secundum diversos mixtionis modos proportionales et inproportionales.

Coloris autem generatio multiplex est: primo modo procedit per primarum qualitatum concursum; secundo per luminis conmixtionem cum dyaphano terminato; tertio per irradiationem eius ad corpus coloratum secundum diversum situm, sicut aooaret in collo columbe; quarto per extremorum conmixtionem ad medios generandos; quinto per supernatationem sicut in picturis.

Color autem in corpore terminato existens in potentia ad inmutationem visus inducendam eget actione agentis ipsum ad actum reducentis, et cum subiectum corporali alteret dispositione ab agente generante contracta, visum alterat secundum dispositionem inmaterialem ab agente abstrahente inductam. Hoc autem est agens ipsum ab existentia materiali ad materialem quadam abstarctione perducens et per medium dyaphanum actu virtuti et organo representans.

Hoc autem lumen est quod ei et organo et medio est conforme quod omnibus formis corporalibus er conmunis [fol. 31v, col. 2] spiritualis formas corporales maxime as manifestationis actum reducens.

Insensibilium autem actionibus agens requiritur corporale eo quod ipsa obiecta non sunt a materialibus exuta dependentiis et virtutes sensibiles corporali materie annexe organo et medio indigent corporali.

Lumen autem quod in perspicui dispositione consistit in coloris cedens constitutionem non sufficit ad eius reductionem, quamvis ad inmutationem disponat. Sed exigitur luminis extrinseci actio sicut celestis aur ignis.

Necessitas autem luminis ordinatur ad colorem ad manifestationis actum reducendum et ad medium inmutandum et reducendum ad actum luminosum et ad recipiendum coloris inpressionem.

Lumen autem sui propria virtute videtur, cum sit actu in genere visibilium, set color propter sue virtutis defectum eget luminis actione sine qua inmutare non potest; lumen autem propter sui excellentiam eget sur virtutis repressione ut visui fiat proportionale, et ideo per sui applicationem ad corpus terminatum plenius visu conprehenditur; quia vero color luminis eget virtute, res in obscuro sita non videtur ab oculo in lucido existente, set luci exposita ab oculo in obscuro collocato videtur, cum ex parte coloris actio, ex parte oculi et medii susceptio exigatur.

Quedam autem in tenebris videntur, sicut capita piscium, squame; querquum putredines et noctiluca sub forma luminis eo quod habet splendorem in tenebris ad visus inmutationem operantem. Set in lumine propter eius excellentiam eorum oppressio splendore et occulto proprius eorum color prius latens per actum exterioris luminis ad effectum ductus apparet (23).

Visus autem operatio in inmutatione consistit quam recipit ab obiecto cuius similitudo on parte oculi cristallina describitur et virtutis affectui presentatur.

Fit autem hec inmutatio non per radiorum emissionem ab oculo ad obiecta directotum nec per exitum animalis spiritus cum radiis cum quo virtus discurrit et reditum eorum cum dilatatione similitudinis obiecti, set fit per actionem speciei coloris per actum luminis ducte ad effectum per medium dyaphanum ad organum transeuntis in quo receptio eius inprimitur et virtutis offertur iuditio.

Visibilium vero excellentie visum dissipant sicut corporum luminosorum presentatio et fortes eorum inpressiones eorum receptionem inpediunt; set deficientium debilitas ad visum non sufficit inmutandum; eius igitur salus in eorum proportione consistit.

CAPITULUM QUARTUMDECIMUM: DE AUDITU

Ad cognitonis decorem auditus ordinatur, set per eius opus anima magis in doctrina quam inventione illustratur, nam auditus porta est doctrine; etenim vox que eius obiectum, est medium in doctrina, et animal auditum participans per quem intentiones recipit et memoriam per quam receptas conservat, discipline est perceptivum; est autem ultimus auditus in sensuum necessitate et utilitate.

Auditus autem est virtus sita in nervo extenso in superficie nervi obitici ad comprehensionem forme audibilis accidentis ex conmotione aeris intercepti et constricti intus corpus collidens et collisum secundum constrictionem violentam ex quo motu generatur sonus et pervenit cum sua conmotione ad aerem congregatum in concavitate huius nervi conmotione carentem (?) movens ipsam secundum similitudinem sui motus ut fiat contactus conmotionis circa nervum.

Cum autem auditus a cerebro quod est sensuum fundamentum emanet, ei deputatur nervus qui est organum ipsum deferens qui ad auris radicem cartillagynisam [fol. 32r, col.1] dirigitur et spiritus tamquam lator cum ipso diffunditur et hic nervus circa auris radicem expanditur et virtutem ei exibet. Est autem organum recipiens radix auris que tympanum dicitur. Hec enim virtutem recipit per nervum a cerebro delegatam et sonorum inpressiones quas virtus diiudicat.

Auris autem auditus deservit, officio organi iuvamen exibens sonorum adventus recipiendi, et aerem receptivum conservando et eius foramen interius in osse dicto petroso dirigitur, et hoc os et similiter auris multam tortuositatem et revolutionem optinent et ad nervum a cerebro ortum auditum ferentem tota revolutio protenditur. Est autem auris rugosa eo quod rugarum eius revolutiones aerem et sonorum inpressiones recipiunt et retinet.

Set cum soni natura in aere consistat et non continuetur eius inmutatio absque ipso, necesse est auditus organum dispositionem, aeris obtinere per quam sono sit proportionalis et in quo eius inpressio recipiatur atque continuetur, set cum sit mixtum, aeris copiam non habet, presertim cum sonus in aere simplici fundetur; igitur necesse est ipsum aerem ab extrinseco introductum continere et ideo aer edificatur in auribus qui est aeri extrinseco et sono conformis differentiarum sonorum omnes inpressiones recipiens, in quo cum soni inprimuntur organo et nervo redduntur et auditus iudicio presentantur.

Est autem huius aeris intrinseca natura aeri extrinseco et sono proportionalis et similiter auditus tympanum et nervus et auris et omnia ad resonationem ex sonorum conmotione inductam appropriata sunt. Aer autem hic omnis conmotionis est expers in continua quiete permanens ab omni differentia sonorum inmunis ad omnium sonorum receptionem habens potentiam ordinatam et auris et radix eius et nervus hoc conmune participant.

Eget autem auditus medio in sua inmutatione, nam obiectum eius de longinquo adventu ipsum inmutat. Igitur eget corporali medio, sicut et organo cui est annexus quo obiecti ad ipsum fiat transitus. Hoc autem est aer non per naturam perspicui, neque per naturam vaporabilis set per naturam transvii conmotionis ac decisionis receptivus.

Est aeris natura organo eius et obiecto conformis et cum omnium differentiarum soni sit receptivum ab omnibus secundum actum est inmunis.

Auditus vero obiectum sonus est. Hic enim est sensibile quod in eius cadit propriam apprehensionem.

Soni autem generatio ex contactu corporum collidentium vel ex eorum separatione aere intercidente procedit, set non quorum- libet conmotio corporum sonum gignit set solidorum et planas habentium superficies, nam licet mollia collidantur sicut lana, spongia et pili, non resultat sonus aut non auditur eo quod in eis non accidit mutue collisionis vehementia cum resistentia neque medium soni inpressionem recipiens ab ipsis fortem recipit constrictionem ut actu ipsam auditui representet, similiter et si acuta sicut acus collindantur sonus non egreditur aut modicus cum superficiei planities in [fol. 32r, col. 2] eis deficiat nec fiat collisionis vehementia ut medium constructum inpressionem commotionis recipiat; corpora igitur ad sonum procurandum apta sunt solida planas superficies habentia, nam sonus duplicem habet existentiam: potentialem et actulaem. est autem actualiter (sic) in corporibus solidis planis ante ipsorum conmotionem. actualiter vero in occursu actualis collisionis eorum et conmotionis medii neque autem actu neque potentia est in corporibus ad eorum generationem ineptis.

Non solum autem ex contactu corporum secundum collisionem sonus generatus, set ex ipsorum violenta separatione per fracturam, sicut in ligni partium divulsione apparet, in qua quidem conmotio partium et medii advenit, ad quam sequitur sonus; et similiter in hac generatione soni per scissuram exigitur soliditas et superficiei planities, nam in lane et pilorum subtilium corporum evulsione non provenit sonus.

Ad soni vero generationem tria concurrunt corpora: unum verberans, alterum reverberatum et tertium medium in quo recipitur, et verberatum sua ressistentia collidendo reverberat, et in duobus exiguntur dutities ac planities, tertium autem oportet esse molle conmotioni obediens.

Set quando que ex duorum concursu eius procedit generatio ut in motu virge per aerem et in ventorum agitatione et medium locum optinet duorum: verberati et in quo verberatio resultat; similiter autem et in soni generatione per scissuram tria exiguntur: pars que separatur, et altera a qua separatur, et medium intercidens ad locum scissure inpetuose discurrens.

In hac vero via quandoque duo suffciunt in recessu virge ex aeris situ set aer medii et divisi obtinet locum.

In collisione vero corporum et eorum contactu est motus localis qui in vacuo non fit set in ipso medium plenum concurrit, ut aer aur aqua; in medio autem fit corporum agitatio et hoc est medium non resistens, set cedens ipsorum discursibus et ad ipsorum conmotionem suscipiens inpetuosam conmotionem; cum igitur corpora sunt coniuncta non producunt sonum, cum non fiat eorum collisio, neque cun distant cum deficiat contactus; cum igitur primo distantia ad invicem concurrunt se collidentia, sonus accidit set in hoc concursu locum suum mutat aut utrumque aut alterum; ergo et medium obediens succedendo conmovetur motu inpetuoso; cum autem colliduntur per contactum, aer interceptus constringitur et ipsorum conmotionem suscipit.

Cum autem partes corporis separantur ex quorum separatione sonus accidit ante separationem neque post ipsam non provenit sonus set in actu separationis, in qua accidit conmotio.

Set medium inpetuosa conmotione ad locum distantie separationis concurrit et inpressionem recipit et soni figuram.

Oportet autem ut in hac conmotione accidat resistentia vel propter duriciem corporum collisorum vel propter difficultatem movendi ex velocitate pro- [fol. 32v, col. 1] veneintem. Unde si quis paulative aerem virga percutiat non accidet sonus eo quod aer motui fiet obediens, set si subito ipsum percutiat, sonus accidet eo quod subito resistet percussioni.

Cum autem aer ad sonum motus contonuus usque ad auditum proveniens requiratur, necesse est aerem continuam conmotionem suscipere, et hec continuatio ei accidtt ex sui obedienti agitatione et ex veloci corporum collisione; oportet enim eorum percussionem semper aeris conmotionem precedere et eius divisionem ut ante prime imnpressionis declarationem altera subsequatur, sic enim procedit soni continuatio.

Ad hanc autem actionem duo concurrunt motus: primus est inter corpora dura ad invicem se contingentia contactu violento; secundus autem est agitatio aeris constricti aut concurrentis secundum quem sono inprresiionem recipit et forte primus ad eius generationem et secundus ad eius manifestationem operatur.

Corpora vero dura ac planta magis apta sunt ad sonum, quia vehementem efficiunt repercurssionem et aerem fortius stringunt et maxime concava propter aeris inculcationem et repercurssionem partium multotiens iteratam.

Corporra vero que omni duritie et agotatione carent, ex sui moto sonum non provocant, et ideo corpora superiora que sunt magne subtilitatis pervietates per nullius resistentie (24) in quorum situ nullum medium, sicut aer, non intercisit, ex suo motu sonum non inducunt.

Estimatur autem quod duo corpora collisa ad soni sufficiunt generationem, sive illa sint solida sive alterum molle, sicut aer cum inpetu et velocitate percurssum et aeris concursus non videtur operari, nisi ad soni manifestationem et delationem ad auditum. Unde aere remoto ex collisione corporum sonus videtur procedere, quamvis non perveniet ad auditum propter privationem medii deferentis.

Conmunis autem veritatis consensus dictat ad generationem soni aeris necessitatem intrare.

Sonus autem est dipositio subiectum fixum non determinans set ex diversorum concursu in altero resultans, est igitur in corporibus collisis sicut in causa et sub recto; est autem in aere ut subiecto in quo ex eorum resultant operatione. Est igitur aer et subiectum et medium et est subiectum prout ad eius generationem et sustentationem concurrit; est autem medium prout ipsum delatum ordinat ad auditum; et ad utrumque officium per naturam corporis conmotionis receptivi deputatur.

Non habet autem sonus fixam sue essentie existentiam, sicut cetera obiecta sed ad materiam et respectum dicitur et ex concursu et agitatione corporum secundum actualem sucessionem ge-[folio 32v, col. 2]neratur.

Propter hoc autem sonus non habet esse certum, est enim motum consequens per essentiam ei connexus, et non discernitur esse eius nisi per obviationem sui ad auditum et videtur habere ortum in aure et nervo expanso in radice eius.

Habet autem esse absque auditu quamvis auditu discernatur; nam primo procedit eius generatio et esse eius quam auditum inmutet. Non est autem eius essentia collisorum corporum neque aeris motus.

Motus enim est via generalis ad productionem omnium qualitatum sensibilium ordinata; soni autem essentia est propria et determinata, et motus conmunis est via delationis multorum obiectorum per medium ad organa et virtutes et soni essentie non appropriatur et motus est inter obiecta conmunia conputandus et ab omni sensu ex consequenti conprehenditur aut sensui conmuni attribuitur.

Et visu corporum motus apprehenditu et neque tactu quandoque (sic) corrumpit sicut tonitruum dissipans animal et turres et montes subvertens et eius nocumentum tavtu sentitur set effectus soni solo auditu discernitur.

Et sonus operatur ad multa ad que motus operatio non extenditur, ut tubarum sonus movet et iuvat ad suberversionem hostium et cantum delectat animam ansque distinctione motus et sonus perpenditur non cognito motu neque eius origine neque considerata corporum collisione et aeris conmotione. Set cum duplex occurrat motus in sono: et corporum collisio et aeris conmotio, neuter est sonus set causa inducens ipsum.

Sonus igitur non est corporum conmotio set est dispositio ad ipsam consequens medio inpressa nata movere auditum.

Continet autem sonus differentias sicut acutum et grave, velox et tardum, iste autem differentie cum existant secundum potentiam in corporibus sonavitis reducuntur ad actum per actualem ipsorum collisionem et aeris commotionem, et tunc per medium delate actualiter inmutant auditum sicut per actionem luminis colores visum.

Secuntur autem hee differentie sonativorum corporum dispositiones, actum est igitur quod ex collisione corporum strictarum superficierum procedit et in brevi tempore multum ac velocem transitum facit ad auditum, sicut accidit in sono corde cythare multum extense; dicitur autem grave contrarium et dicuntur secundum similitudinem acuti et gravis in tactu, nam acutum in tactu est quod strictam corporis superficiem sequitur in brevi tempore transsitum multum ac penetrationem operans; grave autem contrarium et secundum eadem materiam dicuntur acutum et grave in qualitatibus, sicut in [fol. 33r, col. 1] saporibus. Velox autem est quod agilem corporum collidentium virtutem sequitur in brevi tempore cursum perficiens ad auditum; tardum autem contrarium, et dicitur utraque secundum tangibilium proportionem. Acutum igitur et grave disponens res mobilis, velox autem et tardum motus conditiones concomitantur.

Est autem echo sonus reflexus ex reditu aeris sua inpressione informatus propter corporis resistens inpulsum. Cum autem sit fic sonus duplicatus, ad eius generationem concurrit concursus causaram dupplicatio, set corporis concurrens extremitas sua resistentia medium inpellens eius duplicata cursum.

In primo igitur exitu eius concurrunt: verberans et verberatum et medium deferens et in reditu corpus resistens, medium inpellens quod inpulsum iterat sonum, et reddit auditui per deventum ad principium, sicut patet in motu pile iterato per repercurssionemad parietem et in motu aque secundum circulus.

Eadem autem est virtus primum exitum generans et iterationem, sicut vertigine virtus pallentis est principium pulsus et tactus.

Ad eius autem iterationem requiritur continens undique aerem inpressionem ferentem, retinens ipsum, repercutiendo redire conpellens, et propter hoc generatur in testudinibus et in balneis.

Forte autem semper fit set non semper percipitur propter debilem continentis repercurssionem, in qua aer aut exit extra inpressionem evanescere faciens aut debiliter percutitur, ut reditu inperceptibili redeat soni inoressionem seni perceptione reportans.

Generatio vero soni reflexi similis est reflexioni luminis, nam sicut lumen a corpore luminoso emanans ad corpus offensionem inducens repercutitur, atque redit ad loca circumstantia et ad originem et totum illuminatione perlustrat, similiter et soni impressio a corporibus collisis in medio elicitus ad extremitates continentis repercutitur et redit ad originem et inmutat auditum circumquaque, et sicut luminis vigor incenditur, cum ad corpora polita reflectitur, similiter et echo fortior fit, cum ad extremitates continentis regularis repercutitur; lumen autem duas contrahit reflexiones: unam fortem secundum quam ad corporalia repercutitur, sicut ad specula et per hanc in magno vigore perlustrat, et alteram debilem in qua ad corpora difformia repercutitur et per hanc exilem inmutationem efficit secundum quam res in umbra videntur, similiter autem et echo duos habet reditus: unum fortem, cum fortem contrahit repercussionem ad partes extremas continentis regularis et per hanc certam efficit inmutationem in auditu; et alium debilem cum parvam recipit repercurssionem ad extremitates continentis inepti, et per hunc inmutationem efficit inperceptibilem.

Soni vero species vox est que soli conpetit animali; inanimaltorum vero collisio vocem no generat nisi secundum methaforam, ut in modulatione lire et fistule et aliorum instromentorum musicorum per neumatum, tonorum ac locutionum formationes transsuptive aap- [fol. 33r, col. 2] arent que soli conveniunt animali.

Non autem ab omni animali vox emanat, nam cum omnis sonus et vox formetur in aere, et per ipsum ad auditum deducatur, nullum animal aerem non attrahens nec expellens vocem producit, et ideo nullum animal respiratione carens vocem format, sicut in genere piscium contingit, inter quos, quia sunt quidam gressibilibus affines quibus aliquis respirationis modus convenit eis vocis conpetit formatio et est eorum vox absque formationis discretione.

Vox igitur animali respiranti appropriatur, hoc autem est illud quod cor habet calidum ad cuius calorem sanguinis sequitur participatio, et ad eius excellentiam temperandam necessitas attractionis aeris concurrit et ut ipse ecentetur et purgetur, requiritur aeris calefacti et fumorum expulsio, ad hanc autem operationem requiritur pulmo et arteria vocalis et ideo illa pulmonem partici- pant; in illo autem aere attracto et expulso vocis inpressio formatur.

Sed ad vocis genrationem tria concurrunt: percutiens, percussum et recipiens in quo fit percussio. percutiens autem est pulmo, percurssum arteria et recipiens aet attractus et expulsus; non autem ex omnium partium animalis collisione provenit vox nisi predicta concurrant.

Unde si lingua vel dentes concutiantur non generatur vox; oportet igitur predicta concurrere.

Eadem autem sunt organa respirationi et formationi vocis deputata, set respirationi deserviunt propter vitam et caloris regimen in quo vita consistit et eius conservatio, voci autem propter bonum et decorationem animalis, et prima vocis generatio in illis habet ortum.

Eius autem formatio conpletio fit per modulationem epiglotis quod est extremitas aeterie ad modum fistule et lingue modulantis loquelam, dentium et labiorum et palati, et totius regionis oris aminiculo concurrente.

Lingua autem animali propter duplicem finem est destinata; propter nutrimenti discretionem ut esse eius et vita conservetur que per nutrimentum sustentatur, et propter loquelam formandam que ad bonum et decirationem ordinatur.

Cum autem unum organum diversis operationibus simul nequeat deservire, set una alterius deviat intentionem, accidit ut cum respiratio exercetur, organa a vocis formatione desistant et cum vocis formatio intenditur respirationis opus deviatur, nam in respiratione aeris contractio et expulso absque mora requiritur, vocis autem formatio moram retentionis aeris requirit quosque forme eius inpressonem recipiat et quandoque motus ad formationem vocis concurrentes sunt inproportionales motibus in quibus respiratio exercetur et mote motis et quietes quietibus non adequantur, et ideo accidit ut abscindatur vocis formatio propter respirationis [fol. 33v, col. 1] necessitatem cum interruptione inepta et tunc propter vocis defectum in eius formatione respiratio perturbatur.

Super opera vero horum organorum virtus anime ordinatur ipsa movens et dirigens ad vocis formationem; et ad eius actionem concurrunt operationes virtutis ymaginative et appetitive que conpellunt virtutem motivan menbrorum ad vocis formationem ut virtus que respirationis officio destinatur, vocis generationi servire cogatur, et conpletio advenit et discretio formationis ex epigloti et lingue officio, reliquarum oris partium auxilio concurrente.

Finis autem vocis est affectuum anime expressio que maxime fit per vocem que est inpressio aeris ad cor in quo affectuum est origo, delegati eius inpressiones recipiens, et est medium delegatum ad animal recipiens affectus proportionaliter vocem ferens ad auditum qui est porta discipline; voci autem signum affectuum copulatur que cum ad auditum pervenit intellectus affectuum intentionem percipit et mentis iudicia mutua conprehendit.

Est igitur voz sonus aeri inspiratio et exspiratio inpressus in repercussionem pulmonis ad vocalem arteriam virtute anime operante generatus cum intentione anime exprimende copulatus.

Vocis autem multe sunt differentie: est enim vox grossa et tenuis, alta et submissa, aspera et lenis, rauca et clara, morosum et non morosum habens tenorem; grossa igitur sequitur dilatationem vocalis arterie a caliditate dilatante generatam; tenius autem eius stricturam a frigitate constringente inductam; sicut apparet in fistula amplam habente cavitatem que grossum reddit sonum; stricta vero subtilem; alta vero sequitur fortitudinem virtutis moventis organa aerem ad magne distantie terminum inpellentis, submissa vero eius sequitur debilitatem sicut patet in fistule forti ac debili exsuflatione; aspera vero sequitur inequalitatem arterie, nam asperitas est inequalitas partium corporis duri in supereminentia et depressione consistens, fit autem asperitas ex arterie siccitate vel humididate ipsam inequaliter infundente, siccits in menbro assumptionem inducens eius partes reddit inequales, et similiter humiditas ipsum difformiter irronans partes efficit inequales; lenis autem arterie equalitatem et liberum aeris transsitum absque aliqua interceptione offendiculi comitatur.

Rauca veto arterie mollitiem et nervorum et pulmonis sequitur relaxationem sicut patet in cordis cythare madefactis, hec autem dispositio ex humore superfluo inibibente generatur; clara vero arterie et pulmonis sequitur puritatem; habens autem tenorem longum sequitur temperamentum cordis et menbrorum hanelitui deservientium et pectoris latitudinem propter quam semel aeris attactio facta [fol. 33v, col. 2] ad calorem sufficit temperandum, ut vicissitudines natura non cogatur iterare in respiratione propter quarum multiplicationem vocis continuatio interrumpitur; vox vero brevem habens tenorem sequitur contratiam horum mebrorum dispositionem et pectoris structuram que ad aeris capaciataem non sufficit, ut gogatur natura respirationem multoticiens ietrare, ad cuius multiplicem iterationem vocis sequitur interruptio non morosa.

Possunt autem predicte differentie combinari secundum causarum ipsarum concursuum conbinationem.

Auditus autem inmutatione quam a sono recipit perficitur; sonus autem ad ipsum per aerem medium dirigitur; oportet autem aerem esse continuum usque ad auditum, ut inpressionis soni continuatio non deficiat; fit autem hec continuatio eo quod aer in omni parte equaliter continuationi est obediens, et cum corpora collisa cum velocitate alisque (!) interruptione colliduntur et maxime cum sonum generant corpora plana, in quibus sunt superficies equales motum uniformem recipientes, aspera vero propter partium inequalitatem motum discontinuum recipientes sonum efficiunt interruptum et propter hoc campana ex puro cupro conposita asperum reddit sonum propter partium porosarum inequalitatem, cum vero stagnum ei conmiscetur eius claudens poros superficiei partes equales reddens sonus lenis et uniformis ex campana procedit.

Aer atem interiori auri coedificatus soni recipit inpressionem, et ideo in ipso fit soni representatio; unde apparet sonus in aure sicut in cornu propter motum aeris interioris.

Perturbatur autem auditus operatio propter nervi opilationem, cum virtus et spiritus ad organum pervenire non potet, et propter discontinuationem aeris ecterioris cum interiorem non attingit, sicut cum auris claditur, et ideo non audit homo in aqua, quia in ea aeris ad aurem transsitus inpeditur, sive ipsa aurem replente sive exterius circumstante, et propter aeris exterioris pertubationem et continuam agitationem soni inpressionem deviantem, sicut accidit in motus ventorum violentia et propter conmotionem innaturalem aeris interioris sonos exteriores disturbantem.

Et propter hoc aliis causis concurrentibus cum aer interior est quietus, auditus vigor et discretio roborantur; cum autem sonorum innaturalium occursu agitatur, sonorum verorum discretio inpeditur, sicut in sibilo aurium apparet.

Apprehendit autem auditus sonus et silentium per habitum eius et in sonorum proportionali temperamento salvatur, ab eorum debilitate non movetur ab ipsorum exceççentia corruptionem patitur, sei in sono advenit motus actio cuius effectus ad tactum qui corporis corruptionem conprehendit in motu, potius quam ad auditum dicitur pertinere.

Circa virtutes igitur exteriores sensibiles sermoni finis inponatur et ad interiores perscrutatio dirigatur.

EXPLICIT TRACTATUS VI DE SENSIBILIBUS VIRTUTIBUS EXTERIORIBUS

[fol. 34r, col. 1] INCIPIT SEPTIMUS TRACTATUS DE VIRTUTIBUS INTERIORIBUS

A virtutum sensibilium interiorum magnus notitie profectus elicitur cum corporis et virtutum eius regimen et ordo ab ipsis emanet, et ideo in hoc septimo tractau de ipsis disserendum est. In quo quinque capitula continentur. In primo agitur de sensu conmuni. In secundo de ymaginatione. In tertio de fantasya. In quarto de estimatione. In quinto de memoria et conservatione.

CAPITULUM PRIMUM: DE SENSU CONMUNI

Omnium sensuum exteriorum multitudinem ab una origine necesse est emanare et ad ipsam a qua ortum contrahunt eorum diversitatem collectione necesse est obtinere. Cum anime substantia eorum sit fundamentum, conmune ac remotum esse censetur, quippe cum non solum has virtutes set et interiores et alias genere differentes sicut prima ac conmunis basis conmuniter sustentente (sic), sed speciale eorum fundamentum est virtus ab anima emanans in genere sensibilium eis proprie constituta, non autem est virtus exterior, cum nullus sensuum determinatorum ad alterius per indifferentiam extendatur sua propria coartatione distinctus, et virtutes sensibiles ex parte exteriorum differentiarum in variabilem multitudinem diffunduntur, est igitur interior que conmunis sensus iure meruit appellari.

Omnia autem obiecta particularia et eorum inpressiones ad aliquam conmunen coniunguntur naturam, et hanc coniunctionem exteriores virtutes ignorant, et ideo post priores apprehensiones omnes inpressiones ad virtutem illam conveniunt et ad eius aspectum et iudicium colliguntur, et ob hoc accidit, ut exteriores virtutes per collectionem ad hanc interiorem conmunem ad interiorem speculationis partem retracte a suis exterioribus operibus desistant propter reductionem earum et operum et obiectorum ad ipsam.

Cum autem quilibet sensuum particularium ad proprium obiectum sub uno contrarietatis genere contentum determinate contrahatur ad alterius generis discretionem eius iudicium non progreditur, et ideo visus cum dulce non apprehendat de discretione dulcis et albi non diiudicat, et hoc iudicium ad virtutem pertinet sensitivam, nam ontellectus aliter et secundum maiorem abstractionem hec accipit obiecta et hec discretio brutis inest carentibus intellectu, hoc igitur iudicium virtuti sensibili interiori pertinet que omnibus conmunis omnium obiecta recipit et de omnium eorum discretione diiudicat.

Cum autem omnia particularia in sensibus exterioribus sint distincta et indigeant unione et distinctione, in illa virtuti conmuni uniuntur unde et de earum existentia in ea distincta advenit animali delectatio et ristia, nam cum visus lactis albedinem percipit, per eius perceptionem animal delectatur non tamen dirigitur ad nutrimentum eius delectatio, set cum sentit dulcedinem, tunc inclinatur ad eius appetitum; cum igitur videt lac, movetur in dulcedinem per quam ad nutrimentum inclinatur, quamvis non gustet; ergo aliqua est virtus preter visum et gustus in qua uniuntur dulcedo et albedo post priores apprehensiones; et similiter delectatio provenit ex ioculatrice alba et bene cantante et si non esset virtus in qua albedo et sons uniretur, provenire nequiret delectatio ex eius albedine et cantu; et similiter sine hac virtute odor non duceret in notitiam saporis ac nutrimenti; nec similiter forma baculi percutientis cum videtur absque huius virtutis opere, non reducit memoriam ad formam doloris, necesse est igitur esse virtutem conmunem in qua obiecta omnia et sensus habeant coniunctionem.

Sunt autem sensibilium obiectorum quedam propria, que proprio sensui destinatur, quedam autem conmunia que quolibet sensu conmuniter percipiuntur. Hec autem per se cadunt in apprehensionem sensibilem, cum sint forme corporales ad quas sensus per se extenditur, et ab animalibus intellectu carentibus apprehendantur. set sensus particulares ad nullum eorum determinantur, inmo conmuniter quilibet eorum non per [fol. 34r, col. 2] propriam naturam set per conmunem ipsam conprehendit per propriam ad ipsam ex adventu consequrnti et non primo deveniens. Igitur ab aliqua virtute conmuni ipsam per se necesse est conprehendi, et ideo ipsa ad conmunem sensum proprie spectant.

Sensus autem particulares suas apprehensiones non secuntur, quippe cum sint virtutes corporali organo alligate et sui libera presentia careant; aliqua igitur virtus superior ad omnes extensa simul cum omnibus et in omnibus ipsas diiudicat, et ideo cum visus videt, sensus conmunis visi videt eius visionem.

Huius autem virtutis assertio ex multis operibus declaratur, ut in apprehensione motus diversorum corporum circularis et recti, et in vertigine apparente et motu aque et corporum in gyrum revolutorum; necesse est igitur sensum sonmunem animali inesse. Est autem sensus conmunis virtus interior sita in principio primi et anterioris ventriculi cerebri ordinata ad receptionem omnium formarum sensibilium propriarum ac conmunium que post priores apprehensiones ex quinqie sensibus ad ipsum concurrunt, de quarum noticia ac distinctione diiudicat.

Habet autem sensus conmunis cum ymaginatione ydemptitatem in substantia et in opere differentiam, nam sensui conmuni receptio et iudicium attribuitur distinctum, ymaginationi vero conpetit retentio formarum que conmuni sensui presentatur.

Hec autem virtus cum particularibus unitatem quodammodo et diversitatem optinet, est enim virtus una distincta interior omnibus illis applicata et per omnes discurrens, in omnibus et cum omnibus sua opera exercens. Est autem in essentia et radice una et in existentia in proprio organo interiori, est autem multitudinem recipiens per discursum sui super diversas virtutes particulares et organa ipsarum. Conparatur igitur centro circuli et puncto a quo multe linee emanant et ad quem terminantur et fonti a quo plures rivuli per diversos emanant canales et puncto lucis in sua origine sito, a quo multa luminaria emicant que ad diversa receptacula diffunduntur.

Omnibus autem animalibus hec virtus inest licet sua opera in quibusdam perfecta, in quibusdam inperfecta inveniantur.

Quoniam autem anima sensibilis a corpore dependet omnes eius virtutes organa sibi appropriant corporalia et ideo secundum ipsorum exigentiam ad formarum corporalium solum apprehensionem extenduntur; necesse est igitur sensum conmunem habere organum deputatum; primum autem ac generale omnium virtutum fundamentum est cor; ab ipso igitur sensus comnunis qui est omnium particularium radix a quo omnes emanant, trahit primam originem. Set cerebrum sensibilium virtutum proximum ac proprium est fundamentum, a quo omnes et ipsarum emanant opera et ad menbgra reliqua diffunduntur, necesse est igitur hanc virtutem que omnium aliarum est principium reductivum, a uo omnes emanantes ad ipsum cum suarum apprehensionum lucro redeunt, in cerebro sedem propriam obtinere. cum autem pars anterior ac posterior in cerebro distinguantur, anterior sensibilibus , posterior motivis virtutibus deputatur. Hec igitur virtus ortum aliis exhibens, in parte cerebri anteriori collocatur.

In recpetaculo vero cerebri virtutibus sensibilibus deputato tres distinguuntur cellule et in prima viget apprehensio, ergo hec virtus que est sinus senssum exteriorum et initialis porta interiorum, in hac prima cellula habet situm.

In hac vero cellula est latitudo et cum hec virtus sit primo prima propria, eius initialis gradus ei appropriatur et finalis ymaginationi deputatur. Hoc autem ex hoc in operibus manifestum est; nam cum hec cellula in sua naturali dispositione perficitur, operationes [fol. 34v, col. 1] sensus conmunis et ymaginationis in suo vigore consistunt, cui si accidat nocumentum eorum opera perturbantur.

Quoniam vero in hac parte hec virtus sita est que est fons et origo sensuum, ab ipsa omnes emanant et quia egent mediis corporalibus, ideo ipsis nervi adaptantur, per quos egrediuntur et ad organa redduntur et ob hoc nervorum sensibilium ortus ab hac parte procedit, ut canales a caverna fontis aquas ferentes. Ipsi autem nervi ad cor quodammodo porrecti ab eo hauriunt virtutem sicut a primo ortu.

Set et spiritus animalis qui est lator virtutum ab hac oritur parte, set sua prima generatio a corde procedit et in illa parte perficitur, et conplementum recipit in reti ex arteriis contexto, in quo depuratur et ad perfectam perducitur claritatem et ab hac parte ad organa particularia irradiando procedit, emicans sicut lumi num distinctio a luminosi corporis procedens origine ad receptacula diversa emicat suos radios diffundendo. Hoc autem ex vigore et defectione operum virtutum particularium declaratur.

Virtus autem conmunis in hac parte sita suam operationem propriam intrinsecam in ea exercet, ad quem concurrit spiritus celulam replens clarus ac pervius nulli inpressionum sensibilium repugnans set ad omnium receptionem habilis et ad motum omnium agitabilis.

Substantia autem huius partis, cum sit corporalis, hanc virtutem ad receptionem formarum corporalium et earum iudicium reddit potentem, ut ad incorporea nequeat extendi.

Set tamen nulli obiecto sua natura proprie ac singulariter adaptatur sicut oculus ad perspicuum, set conmunem habet dispositionem omnibus conformem per quam ad omnium indifferentem receprionem est apta et in pura clara spiritus contenra claritate perlustrata.

Quoniam sutem hec virtus omnium exteriorum sensuum obiecta et operationes conprehendit quorum formarum inpressiones in particularibus organis presentatur, necesse est hanc virtutem in singulorum apprehensione simul per nervorum ductum spiritus irradiatione previa ad singula organa extendi et in eis simul suam apprehensionem exercere.

Set cum omnes sensus particulares ad ipsum post priores apprehensiones cum suarum inpressionum receptionibus revertantur; via versa sicut ab ipso emanant, sic ad ipsum redeunt, et ideo accidit in huius virtutis actione extensio a parte interiori centrali ad partes exteriores circumferentie et reditus a circumferentie partibus ad situm centri et ideo motus fit in spiritu et in nervis.

Sunt autem huius virtutis obiecta omnia sensibilia propria ac conmunia, que in apprehensiones sensuum particularium cadunt, et cum hiis singulorum apprehensionum particularium actus.

Cum autem hec virtus particularibus sit connexa raro habet obiecta propria, nam omnia que sibi adaptantur in obiectis particularibus consistunt, ab omnium ergo obiectorum inpressionibushec virtus afficitur et ad omnia eius iudicium extenditur.

Conmunis igitur sensus operatio in receptione horum obiectorum et ipsorum discretione perficitur, et cum particularium apprehensionibus sua sit actio coniugata absque eorum copulatione nequit suscipere conplementum.

Virtus vero inpressionum sensibilium receptiva [ fol. 34v, col. 2] passiva dicitur, et ideo, cum hec virtus formarum sensibiliuminpressiones suscipiat, passiva est set cum de ipsis diiudicet et ipsarum diversitates activa censetur.

Cum autem duplex sir collatio; alia in deliberatione ad quam executionis ac fuge inclinatio consequitur, et hec estimative appropriatur; omnis enim virtus collationem exercet circa formarum diversitatem quas apprehendit, diiudicat ac deliberat, collatio deliberativa exhibetur.

Recipit igitur hec virtus formas omnium sensibilium obiectorum ad ipsam ab exterioribus sensibus emanantes, et de ipsis diiudicat ac discernit. Set singulas in singulis propriis virtutibus ac organis accipit visibilem formam in visu et oculo conprehendit, ut simul cum singulis et in singulis operetur.

Discernit igitur contraria formas eiusdem generis in sensibus particularibus presentatas, sicut album et nigrum in visu; et cum sit virtus inter interiores exterioresque media, per sui extensionem ad virtutes particulares et earum organa exteriori utitur apprehensione et per retractionem ad suum interiorem aspectum interiorem cognitionem excercet. Ad hanc autem actionem peragendam iuvat eius organum, quod est sicut aliorum capud et aliorum dispositio que ei continuantur ab ipso emanantia et ad ipsum regredientia et nervorum directa continuatio, ac spiritus agilis, ac secundum omnem regressum obediens diffusio.

In hac autem operatione apetitur porta anterior anterioris ventriculi, ut omnium horum libere exitus ac regresio peragantur. Deinceps diversorum generum formas discernit, sicut album et dulce que in diversis sensibus et organis nata sunt recipi ad que nullus sensus proprius valet extendi, quippe cum quilibet ad suum proprium genus singulariter determinetur, ad que secundum organi exigentiam coartatur; virtus igitur superior conmunis ad omnium apprehensionem ordinata, ea omnia apprehendens de illis omnibus diiudicat et discernit eorum differentias assignando. Non solum autem eorum distinguit differentias, set eorum unionem que in subiecti magntudine conmunicant, conprehendit ac iudicat ut album et dulce in lactis magnitudine conmunicantia separat et coniungit.

Duo autem opera circa hec exercet: ea enim apprehendens singulari iudicio iudicat, deinde inter eorum diversa genera distinctivam discretionem inducit, et singulorum iudicium in temporibus diversis discurrit, set ipsorum discretio circa diversitatem et ydemptitatem est in uno tempore latitudinem habente.

Res autem contrarie et diverse secundum esse materiale in eodem susceptibili actu esse nequeunt, set ad inmateriale esse redacte in apprehensive virtutis conspectu se conpatiuntur, et necesse est virtutem formas contrarias discernentem simul utraque iudicare, unam alteri conferendo. Conmunia vero obiecta sunt que in apprehensionem cuiuslibet cadunt sensus et nulli appropriantur, quippe cum simul omnia obiecta comitentur et ad omnes sensus et organa spectent per indifferentiam inmutando.

Sunt autem hec omnium particularium obiectorum fundamenta, unde quantitas in cuius genere collocantur omnium corporata, unde quantitas in cuius genere collocantur omnium corporalium accidentium [fol. 35r, col.1 ] et ideo omnia sensibilia in magnitudine radicantur, ad ipsam autem reliqua quatuor consequuntur.

Est igitur maginituddo omnium basis, figura vero est eius specialis dispositio, numerus vero sensibilis rebus corporalibus deputatus ex continui in magnitudinis partibus existentis decisione resultat. Motus vero est operatio magnitudinis vel in magnitudine fundata; quies autem est motus privatio ad defectum partibilis operationis eius reducta.

Cum autem hec omnibus sensibus sint conmunia noon respondent eis secundum propriam singulorum naturam set secundum conmunem naturam ipsirum et organorum, cum eis secundum quod sensus naturam conmunem participant, conveniant, set sicut sensus proprii non habent naturam conmunem nec organa que nomen conmune recipiat, nisi sit generis nomen, similiter nec hec habent conmunem naturam ad invicem nec propriis oboectis conformem conmuni nominatam, set absolute conmunia sensibilia nominentur.

Eadem autem singulorum apprehensio primo super propria, et consequenti vero super hec eo quod ad propria inseparabilem habent concomitantiam et simul utrorumque procedit cognitio.

Estimantur autem motus, quies et nervus omnibus quinque esse conmunia; magnitudo autem ac figura tactui appropriari, set omnia omnibus per indifferentiam conminuter et omnis discretio ad illa dirigitur.

Singuli vero per propria obiecta perveniunt ad conmunia; tactus igitur magnitudinem ac figuram per contactum ad quem tangibilia concurrunt, apprehendit, numerum per partium magnitudinis diversitatem, motum per subiecti tangibilia ferentis adventum, quietem per eius recessum. Gustus vero per saporem hec discernit et ad eius opus adiuvat tactus; unde numerum conprehendit per diffusionem multorum saporatorum circa organum. Olfactus vero debilis est in eorum apprehensione et ipsorum per odorem cognoscit, et dat anime viam estimationis circa ipsa. Visus autem per colorem eam conpletius ac familiarius discernit. Auditus vero ea sonum ad ipsa conferendo discernit. cum autem sunt plura, omnia per motum dicuntur apprehendi eo quod motus est dispositio ea consequens sensui manifestior qui per posteriora procedit accidentia.

Figura igitur per magnitudinem discernitur, numerus autem per continuationis partium magnitudinis privationem in ipsarum separatione consistentem cognoscitur, magnitudo vero per motum, et quies per ipsum sicut privatio per habitum, et motus ac quies per accessum rei subiecte sensibilis et recessum.

Singuli igitur sensus ea apprehendunt, obiecta propria ad ipsa conferentes, ut auditus sonum magnum ex magno procedere corpore iudicat, et visus quantitatem superficiei secundum coloris distensionem diiudicat.

Set in hac operatione contingit in ipsis sensibus deceptio, quamvis circa propria obiecta sit eorum infallibilis certitudo, eo quod illa sicut extranea eis presentantur. cum autem hec conmunia sensibilia propriis sensibus non approprientur et omnis obiecta concomitentur propria, necesse est ipsa virtuti conmuni adaptari, in qua omnes proprie conmunicant et ad quam omnia obiecta propria spectant, et ideo hec conmuni sensui deputantur.

Similis autem est ordini in rebus exterioribus dispositio ordo rerum apud animam existentium et eius virtutibus.

Sicut igitur omnia obiecta [fol. 35r, col. 2] propria ad conmunia reducuntur et in ipsis fundatur atque concorditer uniuntur, similiter illa conmunia virtuti conmuni respondent, in qua omnes proprie iudicantur et cui concordant, ad ipsam reducte.

Non solum autem propter eorum apprehensionem conmunis virtus creata est, set propter alias operationes, ad hanc enim forte proprii sufficerent sensus.

Quoniam autem horum conmunium noticia a propriis sensibus trahit ortum, quippe cum propriorum notitie sit annexa, sensus conmunis ipsa cum propriis suscipit obiectis; ea igitur accepta cognoscit diiudicat ac discernit.

Sunt autem multa obiecta conmunia ad illa quinauqe reducta, ut distantia obiectorum ac situs eorum, locus et termini eius et positio et eius differentie que ad magnitudinem reducuntur et tempus temporisque differentie que ad motum reduci habent et hec omnia conmuni sensu ac propriis discernuntur.

Nulla autem virtus particularis suam per se apprehensionem apprehendit, unde visus per se non videt suam visionem eo quod singuli (?) sui organi in tempore obumbrantur ut suam operationem non sentiant presentem, et operatio differt ab ipsarum obiectis; non enim visio coloris habet naturam; quilibet autem ad proprium obiectum determinatus est et singulorum apprehensio motus est quidam et motus est obiectum conmune; non igitur apprehensio sensus propii proprie cognitioni appropriatur.

Creditur autem quod eis suarum apprehensionum conpetat cognitio eo quod aut eadem virtus visibile et suam visionem aut alia. Si eadem tunc habetur quesitum; si alia in infinitum abire contingit, nam cum illa videt se videre, tunc videt et tunc eadem procedit questio ad infinitum deducendo, melius igitur est in primo stare sensu.

Ratio autem dictat quod virtus conmunis habeat apprehensionem et cognoscat et ad ipsam est status omnium operationem et non est in infinitum processus.

Si hec operatio virtuti que in sensibilium genere collocatur convenit, nam obiectum est sensibile virtutum apprehensio et animalibus intellectu carentibus inest, et absque ipsa virtutes sensibiles non attingerent conplementum; virtuti igitur conmuni sensibili appropriatur.

Set cum omnium apprehensionum cognitio in singulis operatoinibus et particularibus fundentur, virtus conmunis in singulis eorum apprehensiones cognoscit. Unde in visu et eius apprehensione videt visum videre, et in hoc opere applicata cuilibet per ydemptitatem ac sinultatem procedit per singulas discurrendo.

Hec autem operatio inest multis animalibus carentibus intellectu; aliter enim eorum essent apprehensiones inperfecte et esset obiectum sensibile absque perceptione sensibili et nullum ipsorum iudicaret de satisfactione obiecti ex quo non iudicaret se ipsius acceptionem habere, et numquam ab eius acquisitione absque quiete desisteret et sic non perciperet delectationem perfectam circa suam apprehensionem, fere igitur omni animali hec operatio inest set in homine ab intellectu conpletur.

Quoniam autem virtus conmunis radixest particularium sensuum, ad ipsas dirigitur eis vigorem influens et, cum ad ipsas declinat [fol. 35v, col. 1] ipsas excitans, aperto meatu cellule spiritus ad organa irradiat et virtutes ad opera appropriantur.

Cum autem hec virtus extrahitur et spiritus ad interiora coliigitur, omnes particulares sua organa relinquentes cum ea ad interius confugiunt domicilium et inpressiones formarum sensibilium ad ipsam reportantur.

Accidit autem deceptio in huius virtutis apprehensionibus circa obiectorum distinctiones propriorum et conmunium et maxime circa formas subiectorum particularium formas sensibiles presentantium que sunr sensibilia per viam accidentis et sunt extranea sensuum propriorum et conmunium iudicio et discretioni.

Ab hac autem virtute conmuni habent ortum multe operationes in exterioribus non reperte, sicut apparentia motus girativi in omnibus rebus astantibus, sicut patet in vertigine qui fit propter vaporum ascensum conmoventium spiritum qui huic virtuti deservit, et cum resolvitur homo in circuitu, omnia videntur circumvolvi propter motum spiritus et organi eius. et quandoque false apprehensiones interius secuntur exterioribus sensibus non operantibus sicut in sonitu aurium et in colorum apparentia intrinseca palam est, et aliis cessantibus sensibus apparent simulacra sensibilia quasi presentia, quia hec virtus inpressiones habet formarum sensibilium, ut colores appareant clausis oculis. Ex huius virtutis opere accidit quod unum duo esse iudicet, licet hoc alias habeat causas, nam cum sit in ipso inpressio prima rei et nondum deletur virtus exterior in suo situ, rem accipit et hec in alio priori quod iam dimisit, sicut patet in motu alicuius corporis et ex hoc accidit ut corpus quod secundum motum rectum movetur, videatur moveri circulariter, cum alterum movetur simul circulariter propter apprehensionem suam exteriorem, que aliter et alibi corpus accipit et formativa utramque accpetionem coniungit, et propter sedulam retractionem huius virtutis et collectionem aliarum exteriorum et suarum formarum ad ipsam accidit, ut homo exteriorum usum non excerceat, et sensibilia organis applicentur, nec tamen discernat.

Et propter ligationem operis eius et sue extensionis ad exteriores ablationes accidit aliarum cessatio in suis operibus, sicut in sompno, et propter repletionem cellule sue et eius clausionem, ut ipsa et eius spiritus ad organa nequeant emicare, et propter retractionem nervorum et spirituum et sue influentie, cum a nocumento irritatur, accidit perturbatio in omnibus virtutibus particularibus sicut in epiliepsia contingir.

CAPITULUM SECUNDUM: DE YMAGINATIONE

Quoniam autem sensibilium formarum inpressiones interius recepte retentione indigent permansiva, sensus autem conmunis per naturam qua eas suscipit ad ipsarum conservationem non suffcit, rerum ordinatrix natura virtutem statuit que ymaginatio dicitur, ut eas in sensu conmuni receptas in decenti permanentia conservaret, nam sicut aqua figure inpressionem recipit et non retinet per suam naturam set per alteram sicut per coagulationem, similiter et sensus conmunis inpressiones sensibiles recipit et ipsas retinere non valet, nisi per opus ymaginationis.

Sensus autem conmunis duos habet aspectus: unum af exteriores virtutes particulares ad quas extenditur et a quibus recipit formas sensibiles in illis et cum illis in singulorum organis [fol. 35v, col. 2] simul operans; et alium secundum quem ad interiorem ordinem retrahitur cessante operatione exteriori et ad formas receptas convertitur suo aspectui presentatas; et secundum diversas naturas hic duplex aspectus ei attribuitur. Sed secundum aspectum primum virtutis conmunis habet officium, ergo necesse est ut secundum alium habeat aspectum secundum et est per rationem ymaginationis per quam forme recepte interius conservantur ad cuius iudicium ipse convertuntur. Prima igitur facies anime sensibilis per quam ad exteriores sensus particulares convertitur, est sensus conmunis, secunda autem per quam interius speculatur est fantasya.

In virtutibus vero apprehensivis rectus est ordo, ut exteriores interioribus et inetriores priores posterioribus famulentur. cum igitur exteriores reddant inpressiones senui conmuni, cum ille ad ulteriores perveniant virtutes, necesse est ut sensus conmunis aliis ut fantasie, estimationi, ac memorie reddat set per viam que eas suscipit ipsas reddere non valet, cum secundum hanc viam ad exteriores virtutes et organa et obiecta inclinentur, et secundum illam eas conservet et ad interiora retrahatur; ergo per aliam naturam hoc officium excercet, et ideo ordinata est necessitas virtutis ymaginative formas in sensu conmuni ab exterioribus receptas retinens et aliis virtutibus superioribus reddens ut species in ipsa moram faciant quousque ad alias transferantur; est igitur prima facies anime sensibilis qua ad sensus exteriores inclinatur sensus conmunis, et secunda qua ad exteriores regreditur ymaginatio. Est autem ymaginatio virtus sita in interiori extremitate anterioris cellule cerebri ordinata ad receptionem iipressionum formarum sensibilium receptarum in sensu conmuni ex quinque sensibus particularibus in ipsa post sensibilium absentiam permanentium.

Dicitur autem hec virtus ymaginatio eo quod rerum solas ymagines ipsis absentibus retinet et discernit et quasi eas presentes per similitudinum presentiam iudicat; dicitur autem formativa, quia rerum simulacra in earum absentia disponit ac format; dicitur autem sensus conmunis eo quod per aspectum exteriorem ad omnes sensus extenditur et ab omnibus omnes sensibiles recipit inpressiones.

Est autem forte virtus conmunis et ymaginatio virtus una in substantia et inter ipsas est diversitas in natura, ordine, respectu, officio et operatione.

Hec autem virtus omni animali videtur inesse, quamvis sua operatio in ipsis secundum maiorem et minorem perfectionem diversetur. Organum eius est anterior cellula cerebri in qua sensus conmunis habet situm et quod ab illa sensus particulares et organa et spiritus que eus deserviunt et ad illam regrediuntur et in illa fiunt primi occursus sensibilium inpressionum ab organis exterioribus et virtutibus ad interiora prorrumpentium set sensus conmunis situm habet in huius cellule prima extremitate ad exteriora vergente eo quod eius aspectus ad exteriores virtutes inclinatur per quas discernit, et a quibus formas recipit. Situs vero ymaginationis est in extremitate eius inferiori ad interiores virtutes et cellulas ver- gente eo quod eius aspectus ad interius ordinatur in formarum conservatione et anime conversione ad interiorem speculationem et ad virtutes interiores alias que ab ipsa formas sibi conmissas accipi dirigitur ut secundum diversos discursus diversi situs aspectibus adaptetur.

Accidit igitur ut parte cerebri anteriori nocumentum patiente apprehensio omnibus obiectorum perturbatur ac eorum [fol. 36r, col. 1] retentio secundum quod nocumentum in diversis locis aut in tota redundat parte eo quod operationes sensus conmunis et ymaginationis que in hac parte situm habent aut dimunuuntur aut destruuntur aut innaturali via procedentes in contrarium permutantur.

Sunt autem obiecta ymaginationis omnium sensibilium forme tam propriorum quam conmunium que sibi per operationem sensus conmunis presentatur et cum organi corporali sit annexa, ad nullum obiectum determinantur, nec organi natura ipsam coartat, inmo ipsum omnium est receptivum atque retentivum; ad omnia igitur sensibilia hec extenditur virtus.

Consistit autem ymaginationis operatio in retentione omnium formarum sensibilium et ei non videtur iudicium atque discretio attribui, set sensui conmuni, set in sola retentione eius consistit officium.

Veritas vero dictat quod ipsa iudicat ac discernit formas, set iudicium exterius sensus conmunis per inclinationem ad sensus particulares excercet; ymaginatio vero interius iudicium in obiectorum absentia operatur.

Est igitur eius opus conversio super rerum ymagines ipsas ut res considerando.

Ex ipsa vero multe emanant operationes sicut diversi modi formandi ymagines rerum ut apparet in apparenti continuatione gutte pluvie paulative cadenti et in baculo circulariter moto.

Accidit autem deceptio in suis operibus et maxime cum ad sensus exteriores non respicit a quibus obiectorum accipit certitudinem, et cum ab intellectu recto in homine non dirigitur, set sibi solivage relinquitur et cum circa formas errore devio evagatur.

CAPITULUM TERTIUM: DE FANTASYA

Postquam vero forme sensibiles ab exterioribus virtutibus orientes ad conmunem sensum deferuntur et ymaginatione reponuntur, eget anima sensibilis usu iudicii, discretionus, unionis, diversitatis, distinctionis, conpositionis circa ipsas, ut hec opera interius prima opera exteriorum virtutum conpleantur. Ad hec autem virtus creata est fantastica, que hec omnia opera excercet.

Et cum virtutes alie interiores intentiones sensibiles et insensibiles accipiant, egent hac virtute que eis formas presentat ex quibus intentiones eliciuntur.

Huius autem virtutis operationes manifestantur in profundis cogitationibus exteriorum usu cessante et in sompniis.

Est igitur fantasya virtus sita in media cellula cerebri ordinata ad conpositionem et divisionem excercendas circa formas ymaginatione presentatas secundum nutum inclinationis sue.

Nominatur autem hec virtus nominibus diversis; dicitur enim fantasia eo quod formas apparentes format ac diiudicat conponendo et dicidendo; dicitur autem visio nomine visus proportionali propter visus subtilitatem et luminis operationem; dicitur autem ymaginativa (25) eo quod formarum ymagines ab ymafinatione receptas discernit, dstinguit, conponit ac dividit; dicitur autem cogitativa eo quod considerationi et speculationi circa formas sensibiles deputantur et cum anime sensibilis nutum sequitur et precep- tum dicitur ymaginativa (26); cum autem intellectus inperium, ccogitativa vocatur.

Eget autem hev cirtus organo corporali eo quod est virtus a materiali subiecto dependens et formas recipit corporales, que sicut materie corporali inprimuntur, similiter earum similitudines corporali organo inprimuntur. Est autem sita in media cellula cerebri eo quod inter virtutes interiores medium locum tenet, nam ipsa formas in ymaginatione a sensu conmuni emanando repositas recipit et receptas conponendo ac dividendo confert et estimative et memorative eas offert et ipse ab eius officio eas recipiunt.

Situm autem tenet in prima extremitate ad interioris [fol. 36r, col. 2] cellule ultimam extremitatem declinante, ut ymaginationi qua formas recipit proxima sit; cum igitur hec pars bocumentum incurrit eius operationes leduntur aut deficientes aut omnino aut ad contraria deviantes.

Est autem via media secundum foraminis apertionem per quam spiritus ab anteriori cellula ad illam mediam irradiat que officio eius ministrat, et quo forme ex ymaginatione fluentes ei presentantur.

Est autem hec pars ad omnium formarum sensibilium receptionem indifferenter ordinata, et ideo hec virtus nec ex se nec ex organa ad sensibilium obiectorum aliquod coartatur, sed ad omnia valet extendi.

Eius igitur obiecta sunt omnes forme sensibiles que in sensu conmuni representate in ymaginatione reponuntur tam proprie quam conmunes, omnes enim iudicat, distinguit, componit ac dividit.

Operatio autem eius in earum formarum conpositione ac divisione consistit, nam ipsa in absentia sensibilium obiectorum has format, conponit ac dividit et circa ipsarum conpositionem et divisionem inducit iudicium.

Quandoque vero eius vigor intenditur et tunc format ymagi-nes conponens ipsas ac dividens que in re existentiam non habentes nunquam fuerunt exterioribus sensibus presentate.

Et hec devistio ei accidit, cum ad sensus exteriores non inclinatur, nec regimen suscipit intellectus.

Sed et multe operatones ex ipsa emanant que in multis egritudinibus et in sompno et in profundis cogitationibus fiunt et multi ex ipsa errores trahunt ortum.

CAPITULUM QUARTUM: DE ESTIMATIONE

Non solum autem animalis regimen ac perfectio in perceptione ac iudicio formarum sensibilium consistit, set in discretione formarum insensibilium que ex sensibilibus eliciuntur, sicut sunt bonitas ac malitia, amicitia et inimicitia, et ideo cum ad sensibilium conprehensionem virtutes exteriores et interiores sensus conmunis ymaginatio et ymaginativa destinentur, ordinatur alia que estimativa dicitur ad insensibilium apprehensionem.

Cum autem anima sensiblis regens animal ipsum a nocivis removet et ad iuvativa approximat, ab ipsa necesse fuit hanc emnare virtutem per quam iuvatium et nocivum, bonum et malum, conveniens et inconveniens discernit et necesse est hanc virtutem esse interiorem eo quod ex exterioribus solis emanat regimen et ordo.

Hee autem forme acculte non cadunt in apprehensionem exterioeum virtutum cum sint ipse ad propria genera obiectorum determinare, nec ad ipsa sensus conmunis, ymaginatio, extenduntur cum solum hic recipiat, illa vero retineat que exterioribus presentantur, nec ymaginativa eo quod solas formas sensibiles sibi a sensu conmuni et ymaginatione oblatas conponit ac dividit; igitur virtus superior illas occultas conprehendit quam estimativam vocant.

Non est autem illarum formarum discretio a solo intellectu eo quod anima sensibilis esset in virtutibus et operibus inperfecta et non esset ab ea perfectum regimen nec defensio a nocivis et proficuorum executionis deliberatio et multa animalia intellectu ca- rentia harum formarum discretionem participant quibus estimationem necesse est inesse.

Est igitur estimatio virtus sita in extremo medie cellule cerebri ordinata ad apprehensionem [fol. 36v, col. 1] et iudicum intentionum non sensibilium que cum singulis sensibilibus occurunt.

Organum autem eius situm est in media cellula ut in medio collocata ex formis sensibilibus a fantasya pertractis insensibiles eliciat intentiones et ipsas in memorie thesauro reponendas conmittat.

Set in eius extremo primo sit sita fantasia ipsa, sicut habet in ultimo, ut fantasie ex una parte vivina ex alia memorie coniungatur, ab hac recipiens et illi mandans; propter hanc autem vicinitatem extremitatis medie cellule et ultime creditur ipsa in ultima cellula simul cum memoria collocari ut ipsa in prima extremitate et memoria un ultima sit sita.

Eget autem organo corporali eo quod virtus est annexa materie corporali et formas a materia corporali natas dependere accipit. Sed eius irganum ad omnium earum receptionem aptum est et ipsa ad omnes ab inpedimento organi extendi potest.

Cum igitur accidit nocumentum medie cellule estimationis operationes inpediuntur, ut vel diminuantur vel destruantur aut ad contrarium transmutentur. Sunt autem huius virtutis obiecta forme insensibiles ex sensibilibus elicite, et cum ipse sint sensibilibus colligate, simul utrumque accipit genus et unum ab altero separat ac discernit: Quedam enim sunt que ex natura sua non cadunt in sensus apprehensionem, sicut inimicitia ovis et lupi, et amiticia agni; alie sunt que ex sua natura cadunt in sensum set sensus eas in hora iudicii non discernit, sicut cum videt visus substantiam albam, iudicat anima esse lac dulce, non tamen hoc iudicium redditur ex sensu in hora apprehensionis eius.

Ad hanc vero virtutem reducuntur virtutes particulares substanciarum individuarum corporalium sensibilibus accidentibus velatarum.

Eius igitur operatio circa predicta formarum genera exercetur, set eius operatio triplici via procedit: prima est naturalis cautela a divina provisione proveniens ordinata ad omne iuvatium aut nocivum, et hec est in puero qui nondum visum habet, intellectus, vita, regimen corporis, et statim cum nascitur, pendet ex uberibus et cum ad standum erigitur, timet casum inminentem, propter mollitiem et debilittaem menbrorum alicui innititur, ut preservetur et cum nutrix intendit eius oculum a lipa purgare claudit ipsum propter eius costudiam, et hee operationes ei accidunt absque intellectus discretione et multis animalibus intellectu carentibus hee et consimiles secundum hanc viam adveniunt ex naturali provisione anime sensitive. Nam quidam aspectus sunt ordinati inter animam et virtutes eius et sunt principia (?) rerum ipsas inmiutantium qui sunt duces non cessantes animam dirigere preter notitiam casus qui debet contingere vel non contingere et fit hec previsio absque operatione et electione intellectus, et tamen fit secundum similitudinem considerationis intellectus et subiti mentis aspectus. Unde anime cautele naturales sunt insite, per quas preservatur a rebus nocivis et non est mirum cum in rebus animatis sit quedam naturalis discretio per quam loca sibi [fol. 36v, col. 2] eligunt propria sue saluti deputata, et contraria fugiunt et vegetabilis anima, licet cognitione careat, in corporis regimine convenientia attrahit et nociva expellit. Habent igitur anime virtutes ad res aspectum mutuum, quas absque deliberatione discernunt et per has cautelas estimatio percipit intentiones insensibiles formis sensibilibus connexas, in quibus proficuum atque nocivum discernit, unde omnis agna lupum timet, licet ipsum numquam viderit et nullam lesionem ab eo pertulerit et multa animalia leonem et aves multe accipitrem.

Sicut ergo natura omnium rerum provida ordinatrix quibusdam rebus virtutem nocivam atque proficuam inseruit, per quam nocumentum atque iuvamentum animalibus inferrent, similiter virtuti anime discretionem exibuit atque cautelam, per quam eius occursum sentientia ipsarum nocumentum atque iuvamentum participent et ad iuvamen inclinentur et fugerent nocumentum.

Secunda via est per experientiam procedens secundum quam animal ex aliqua re sensu percepta delectatione atque dulcedine consequitur aut iuvamen sensibile aut nocumentum que sun connexa forme sensibili que in ymaginatione describitur cum iuvamento et nocumento et aliis que cum ipsa adveniunt, et deinde in memoria reponitur ipsa et eius intentio ac iudicium et aspectus eius ad intentionem et ad ea que ad eam consequentur, tunc cum iterum illa forma animali presentatur, memoria apprehendit omnia ei connexa et tunc forma animali presentatur, memoria apprehendit omnia ei connexa et tunc forma illa presentatur in ymaginativa et tunc movetur ad ea que illi sunt coniuncta, sicut conditiones proficuas et nocivas, et tunc procedit memoria inquirendo per modum motus perscrutationis procedentis a virtute ymaginative et tunc operatio estimativa per se discernendo deveniet ad notitiam intentiorum consequentium illam formam inducentium iuvamen et nocumentum et per hanc viam lapides ac baculos timent fugientes.

Tertia via est per materiam similitudines per proprietates procedens, nam cum res sensibilis habet formam coniunctam cum intentione qua diiudicat estimatio quando forma sensui presentatur cum omnibus appenditiis suis, devenit estimatio ad notitiam intentionis, ut cum infectio pannosa faciei sit signum inpregnationis in femina, cum apparet iudicat estimatio unpregnationem, et cum calor flavus sit signum maturationis in pomo cum apparet pomum flavum estimatio ipsum maturum iudicat.

Per has igitur vias estimatio incedens ab ymaginativa formas accipit sensibiles et ab ipsis intentiones elicit insensatas, sicut grana a corticibus, et ad thesaurum memorie discurrens formas et intentiones in ea repositas considerat, et circa ipsas iudicium deliberat.

Quoniam vero secundum eius iudicium et perscrutationem regituru animal, ipsa regit virtutem motivam et aad eius iudicium motiva vertitur (?) ad suas actiones ad prosequendum et fugiendum secundum debiliberationis eius nutum.

Eius autem actio ad intentiones sensibiles ex sua natura dirigitur que, licet in primo occursu non sentiantur, tamen ex consequenti sentiuntur; ipsas igitur similiter ex sensibilibus elicit formis et consimiliter eas iudicat ac discernit et per hanc viam canis rem albam sibi proiectam videns credit esse panem et rubeam carnem.

Similiter autem eius actio versatur circa intentiones individuales [fol. 37r, col. 1] formis accidentalibus per se sensibilibus velatas. Unde ipsas formas delegit et iudicat et distinguit. Universales autem intentiones soli intellectui debentur; per hanc viam vanis inter homines dominum suum discernit et leo doctorem.

Accidit autem error in actionibus in investigatione formarum, maxime quando a sensuum iudicio deviat nec regitur inperio intellectus.

CAPITULUM QUINTUM: DE MEMORIA

Intentiones vero consequentibus sensibilibus formis velate quas estimatio discernit post quam anime presentantur, egent conservatione ne ab eius aspectu labantur et cum labuntur eorum presentia remaneat et ad ipsarum iteratam investigationem redire cogatur; ad hanc igitur conservationem ordinata est memoria que intentiones sibi conmissas conservat, cum sit sicut thesaurus estimationis.

Est autem memoria virtus sita in posteriori cerebri cellula ordinata ad conservationem inpressionum ex intentionibus insensibilibus provenientium quas estimatio ex singulis sensibilibus accipit.

In motu vero memorie et addiscentie conmuniter est processus ab incognitis ad cognita, set addiscentie est processus ab incognitis ad cognoscenda per viam inventionis vel doctrine incedens non ut prius scita in preterito iterentur in futuro, set ut absolute ignota in futuro in notitia habeantur. Memorie vero processus est a rebus incognitis in presenti quorum notitia est habita in preterito, acquirendis in futuro, ut eorum cognitio et eadem habeatur in futuro quorum et que habita est in preterito.

Similiter autem et reminisci sicut et rememorari est motus a rebus in preterito cognitis ad hoc ut eorum iterata cognitio habeatur in futuro, set reminisci est motus requisitionis formarum et intentionum a memoria interventu oblivionis lapsarum cum appetitu et ingenio revocationis earum per similitudines et circumstantias ut reducatur ad memoriam res desiderata per tempus, locum et similis presentia; memorari vero est simplex specierum ac intentionum revocatio ad statum similem pretenso in futuro. Unde in reminiscentia percipit anima quod aliquid prius scitum deficit memorie, et ideo ad eius requisitionem laborat; set in rememoratione simplici non cadit hec perceptio et ideo reminiscentia soli inest homini, ad solam enim virtutem rationalem spectat perceptio defectus rei precognite a memoria dereclite, et ingenium revocandi firmam per oblivionem amissam cum desiderio investigationis. Memoratio vero aliis inest animalibus absolute in quibus si forma labitur a memoria ipsam requirere non desiderant, nec circa eius inquisitionem cogitant nec laborant; si autem hec investigatio alii virtuti sensibili insit, estimationi inest et soli illi que intellectu ac ratione illustratur.

In ymaginatione vero, sicut et in memoria, formarum conservatio consistit; set in ymaginatione est retentio formarum sensu particularium ac conmuni perceptarum; in memoria vero est retentio intentionum insensibilium cum formis sensibilibus advenientium que estimationi presentate sunt et ideo sicut ymaginatio ordinatur ad conservationem formarum sensibilium que a sensu conmuni in particularibus inprimuntur, similiter et memoria destinatur conservationi intentionum insensibilium in estimatione receptarum.

Sed virtus retentiva formarum et intentionum est duplex: quedam est eas continue retinens [fol. 37r, col. 2]; alia est retinens intercise, et prima dicitur simplex conservativa, secunda vero memoria. Unde conservativa est memorativa continua, et memorativa conservativa intercisa; est enim rememoratio intentionis in preterito conprehense cuius intercisa est retentio, reversio in presenti; conservatio est intentionis in preteriro conprehense retentio continua in presenti ac futuro et utraque est una virtus in solo modo operationis diversa.

Non est autem memoria in omnibus animalibus, set in illis in quibus est virtus sensibilis corpus corporisque differentias percipiens ac discernens, et in quibusdam eius operatio perfecta invenitur. Organum vero memorie est posterior cellula cerebri eo quod ipsa est virtutum ultima cui ultimus situs merito censetur, et ideo cum hec pars patitur nocumentum, actio memorie secundum no- cumenti quantitatem aut destritur aut inpeditur aut ad contrarium permutatur.

Memorie vero obiecta sunt intentiones insensibiles quas conservat. Sed cum ipse formis sensibilibus sint stipate cum eis formas sensibiles retinet.

Ei autem rei preterite perceptio conpetit eo quod est intentionis preterito tempore accepte in presenti accpetio iterata.

non solum sutem rem preteritam discernit, set tempus et temporis fluxum diiudicat.

Eiusdem vero rei aptatur acceptio memorie et ymaginationis si ymaginatio rem sub consideratione accipit absoluta ut ymaginem Herculis pictam sub sua forma et accidentibus, memoria vero ipsum sub collatione ad intentionem rei quam representat, ut operans ymaginem ad Herculem et ad intentiones insensibiles ipsum conservantes.

Operatio vero eius circa intentionum discursum consistit, quas conservat, que cum elabbuntur, ad ipsas movetur et ad pristinum intentionis atatum reducit.

Ipsa vero ad estimationem aspectum dirigit et ad virtutes reliquas devenit ad formam intentionis perquisita. Ad eius vero vigorem ac perfectionem confert cogitationum frequentia et sollicitudinum inspectio ac ipsarum sollicita collatio.

Dispositio vero vigoris memorie secundum organi exugentiam diversatur, quippe cum ipsa organo sit annexa formas ei inpressas suscipiens, sicut radius aque influxus motum aque sibi representatum suscipit, et ideo necesse est ipsam naturam organi mutari, et quia variatur organum secundum causas naturales et accidentales, ad earum occursum memoria diversatur, et ideo habentes cerebri partem multum humidam, propter velocem inpressionum delecattionem labilem patiuntur memoriam, siccam autem habentes firmam quamvis inpressiones cum difficultate suscipiant et pueri lapsum memorie propter fluxum augmenti, senes autem propter fluxum decrementi pati dicuntur.

Vigoris igitur ac debilitatis memorie septem sunt cause: prima est cerebri humiditas naturalis superflua. Secunda accidentalis ut in senibus naturaliter siccum habentes cerebrum et accidentaliter humidum propter reumata indigesta quarum utraque retentioni inpressionum resistit et ideo pueri et senes labilem habent memoriam. Tertia siccitas [fol. 37v, col. 1] superflua que quia inpresionum receptionem adimit actum memorie ex consequrnti perturbat. Quarta multarum formarum consideratio ad quas aspectus anime dispersus in stabilitatem memorie incurrit. Quinta multa agitatio organi propter calorem motus agitatem inducentem. Sexta multa frigiditas humiditate concurrente actionem virtutis extinguens, ut accidit in litargia. Septima circa formarum inspectionem negligentia et ideo iuvenes et provecti quandoque debiliter memorant cum formarum inspectioni animos non applicent; pueri vero multum memorant eo quod circa formarum aspectum multum admirantes eas sollicite conspiciunt, et ex earum acceptionibus firmiter afficiuntur eis diligitatem credulitatem adhibentes, et ideo propter maiorem inpressionem magis viget memorie retentio. Cause autem contrarie ad vigorem memorie operantur.

Propter hoc autem est diversitas in hominibus in addiscentia et memoria, nam ad addiscentie perfectionem inpressionum facilis exigitur receptio ad quod mollities naturalis ab humiditate inducta operatur, et idcirco habentes humidum cerebrum in acceptione doctrine sunt perfecti. Memorie vero perfectio in inpressionum retentione consistit, ad quam durities a siccitate generata operatur, et ideo habentes cerebrum siccum in memorie vigent operatione, quamvis in addiscentia deficiant. Similiter autem reminiscentie vigor in multitudine et agilitate motus consistit, per quam ad diversa anima respiciens per diversas collationes pervenit ad quesitum. Ad hec autem operatur calor et multitudo cogitationum, et ideo habentes cerebrum calidum perfecte reminiscuntur et maxime cum circa cogitationes et rerum collationes sunt exercitati et in quorum cerebro simul humidum cum calido dominatur ingenio vigentes addiscentie et reminiscentie obtinet principatum, licet in eis memorie actio minuitur.

EXPLICIT TRACTATUS SEPTIMUS

INCIPIT [TRACTATUS] OCTAVUS: DE VIRTUTIBUS SENSIBILIBUS MOTIVIS

Virtutum quidem sensibilium apprehensivarum expleto negotio ad motivaarum noticiam sermonis progressus devolvatur, circa quarum naturas officia et opera presens tractatus octavus secundum ordinem constituatur in quo VII capitula distinguuntur.

In primo igitur de essentia virtutis motive et de generati differentiarum eius distinctione. In secundo specialiter de virtutibus dispositivis. In tertio de affectivis. In quarto de passionibus anime. In quinto de executivis motus. In sexto de motu progressivo animalium. In septimo de motu partium corporis secundum dilatationem et constrictionem.

CAPITULUM PRIMUM: DE ESSENTIA VIRTUTIS MOTIVE ET DE GENERALI DIFFERENTIARUM EIUS DISTINCTIONE

Lex nature provida virtutem motivam ab anima sensibili emanantem animali ad sui regimen disposuit ordinari. Nam cum animali proficuorum atque nocivorum incursus inmoneat que sibi ex sua intrinseca constitutione et extrinseca obviatione presentatur, ut hec quidem cum desiderio amplectatut, illa vero cum indignitate effugiat, propter regiminis officium ei virtus motiva deputatur et cum omni animali insit virtutum apprehensivarum officium multiforme.

Apprehensio [fol. 37v, col. 2] vero est actus aliena investigans obiecta, que ex cognitionis iudicio prosequenda aut fugienda censentur, ut non sit apprehensionis actio frustatoria, necesse est virtutis motive opus concurrere eius itentionem conplens eligenda prosequens ac fugienda repellens et omnia corpora ex naturali industria ad suam moventur salvationem, levia sursum, gravia deorsum et singula materiarum situm in quibus suam multiplicant speciem et a sua corruptione recedunt, et plante loca desiderata sibi congrua poscunt nocentia fugientes et humiditates terrestres proficuas ex naturali desiderio attrahunt, nocivas fugiunt et superfluitates expellunt ergo et animalibus in quibus proficuis est regimen, motus a virtute motiva procedens necessario inest et cum omnibus corporibus motus insit animatorum et precipue animalium seipsis proprium est moveri eo quod in se motorem, virtutem movendi sufficienter habentem, continent, et ideo vita in motu per- ficitur et anima cognitione et motu dicitur deffiniri. Igitur et animalibus motum necessarium est inesse qui in virtutis voluntarie opere consistit.

Et cum inanimata cognitioneque carentia ad unum effectum naturali determinatione inclinentur, animata et cognitionem participantia propter directionem conspectus cognitionis ad diversa et diversorum desiderium ac voluntatis variam libertatem motum ad effectus ordinat multiformes.

In animali vero ab anima tres motus emanant: unus est primus et universalis continuus uniformis ac quieti similis, in quo vita consistit, ut vivere se moveri dicatur; alia est inclinatio anime secundum quamlibet virtutem et organum ad proprium opus et hic cuilibet naturaliter inest virtuti et regitur industria baturali; tertius est a virtute motiva procedens et nutu regitur voluntatis.

Cum autem ab anima sensibili procedat apprehensio et motus virtus apprehensiva ex sui officio ad motus non sufficit effectus, nam apprehensio in passione perficitur in obiectorum inpressionum receptione consistens et eius indicium in sola speculationis actione perficitur, cum eius intentiois executio effectui mancipatur, virtuti igitur apprehensive solum discretio boni et mali accidentium congruit absque operis interventu. Si igitur motus et boni malive executio aut fuga in animali perveniat, non a virtute apprehensiva que sola cognitionis speculatione contenta est, set a motiva procedit. Unde frequenter animali adest apprehensio absque motus operis executione, ut cum animal cibo repletum cibum respicit ipsum eiusque dispositiones laudabilesque conditiones diiudicat; non tamem ipsum appetit, nec ipsum perquirere conatur eo quod motive virtutis inci«linatio desistit, et similiter homo anime virtutem practicam habens in moribus ordinatam sensibiles delectationes apprehendit et circa carnales versatur illecebras et tamen virtutis motive inclinationis desistente motu cogitationes respuit effectui mancipare. Homo vero mentem habens inordinatam vilibus illecebris succumbentem secundum motive virtutis inpetum ad operis participatur executionem. Motiva igitur virtus ab apprehensiva ordine et officio diferre est necesse.

Est igitur distincta motiva virtus ab anima procedens sensibili desiderium concupiscentie et fuge concipiens affectiones passionesque anime pertractans motus executionem inperans et motus prosecutionis et fuge per menbrorum dilatationem ac constrictionem excercitium.

Virtutum vero apprehensivarum opus ad motivarum officium ordinatur, in quarum operibus earum actiones suscipiunt [fol. 38r, col. 1] conplementum, nam cognitio ex cuius actu provenit desiderium, in operis executione conpletur, cum res desidersta acquisitionis et res horribilis fuge et expulsionis effectui mancipatur.

Primum autem organum huius virtutis et antiquius fundamentum est cor, set cerebrum est eius inmediatum fundamentum, a quo sensus et motus operationes emanant; egreditur igitur huius virtutis actus a cerebro et per nervos motivos ab ipso originaliter prorrumpentes concurrente motivi speculatione ad singula menbra diffunditur, in singulis secundum dilatationem et constrictionem motum exercens, et ad cor a quo primam sumit originem, cum ex anime passionibus agitatur, ordine reciproco delegatiur.

Ab omninus animalibus perfectis et inperfectis participatur hec virtus, nam cum omnibus sensibilis insit apprehensio ad proficua et nociva extensa, motus electionis et fuge executionis et expulsionis omnibus necessario inest set ille qui secundum partium dilatationem et contractionem procedit qui in conchilibus apparet, omnibus est conmunis.

Huius autem virtutis due sunt principales differentie operis officio differentes: prima est motus inperativa; secunda motus operis executiva. Inperativa est virtus circa desideria concepta, motus causam suscipiens movendi exibet initium; executiva autem est virtus motus exercitium ad effectum perducens. Imperativa vero est duplex: quedam est affectiva, quedam concupiscinilis et hec circa rerum conceptarum affectiones versatur, illa ad operis inperium inclinatur.

CAPITULUM [SECUNDUM]: DE VIRTUTIBUS DISPOSITIVIS

Cum virtutum motivarum quedam sint interiores quedam exteriores ab interiorum imperio exteriores recipiunt regimen, sicut apprehensive exteriores interioribus gubernantur; set cum interiorum quedam sint affective, quedam appetitive, affective quarumdam apprehensivarum interiorum, ut ymaginative et estimative regimine diriguntur, que cum ad cognitionem deputantur, apprehensive censuntur; cum autem ad motum ordinent ac disponant, motive iudicantur.

Quedam igitur virtutum interiorum sunt dispositiones ad affectiones et motus: quedam motus affectiones excercentes, quedam motus inperium subiungentes, quedam motus excercitium exequentes, et harum officia naturali ordine sibi ad invicem connectuntur, nam post apprehensionis actus primo occurrit ymaginative et estimative dispositiva consideratio, in qua electionis ac fuge deliberatio concurrit; secundo affectionum obviat concursus; demum executionis inperium consequitur et ultimo operis executio ordinatur.

Virtus ergo motus dispositiva est illa que circa formas sensibiles vel interiores insensibiles sensibilibus connexas electionis et fuge actum considerans affectionum et appetitus et motus occasionem ministrat. Eius igitur operatione in consideratione ad deliberationem consistit iuxta cuius sententiam affective et motive opera diriguntur.

Set hec virtus cum formas et intentiones iudicandi considerat, in quibus conpositionem ac divisionem excercet, apprehensiva interior iudicatur, set cum ipsa deliberationem circa electionem et fugam iudicat regimen movendique occasionem movendi motivis exibens que prout considerationis eius dictat sententia circa motum versantur ipsum ad effectum perducunt [fol. 38t, col. 2], motiva iure censetur.

Virtus vero dispositiva est duplex: prima est virtus ad formas sensibiles quas considerat, motum dirigens ac disponens et hec est ymaginativa, que dum suo relinquitur arbitrio, ymaginativa vocatur; cum autem intellective inperio in homine copulatur, dicitur cogitativa. Hec igitur differentia est virtus circa formas sensibiles conpositione et divisione ac collatione conpleta electionem vel fugam circa ipsas considerans cum deliberatione suasionem, prosecutionem autem expulsionis inducens, set hec virtus in eodem sita est organo, in quo et eius apprehensionis officio excercetur, ut in anteriori summitatr medie cellule cerebri set secundum quod apprehensionis officio fungitur, virtutes apprehensivas respicit, et organa perscrutatur et per nervos sensibiles eius actio derivatur; secundum autem quod motus officio deputantur, ad motivas devolvitur et per nervos motivos eius actio procedit.

Ab hac igitur virtute procedunt opera considerationis circa formas sensibiles ad quarum inpressionum considerationem sequitur delectatio et horror et appetitus electionis ac fuge qui in executione acquisitionis et expulsionis conpletur; ex huius igitur virtutis nutu animal ad formas sensibiles prosequendas et fugiendas dirigitur, ut ad sonos et colores delectabiles moveatur horribiles fugiendo.

Reliqua vero virtus dispositiva est circa intentiones insensibiles considerationis ac deliberationis opera exercens, que sensibili utens libertate estimatio dicitur absoluta; intellective vero inperio copulata rationalis estimativa vocatur.

Est autem hec differentia virtus circa intentiones insensibiles formis sensibilibus connexas conpositione ac divisione et collatione consummata considerationem, deliberationem cum electione et fuga in eis excercens suggestionem prosecutionis aut expulsionis inducens. Huius autem virtuti idem respondet organum quod et statui apprehensionis sue debetur, set in apprehensionis officio ad virtutes sensibiles interiores et exteriores et ipsarum organa dirigit aspectum et per nervos sensibiles eius discurrit effectus; in motus vero actione ad motivas suam dirigit inclinationem, et ad nervos motivos eius influentia delegatur. Eius igitur situs in ultima summitate medie cellule cerebri ordinatur.

Ex huius virtutis officio multa in animalibus procedunt opera, ut nidorum edificatio ab avibus, et mellis domiciliorumque ab apibus constitutio, et horreorum congregatio a formicis, telatum contextus ab araneis, comestio feniculorum a serpentibus propter visus restaurationem et multa opera ex quibus boni atque perversi procedunt mores atque regimina diversa, nam hec virtus cum in animalibus sit omnium dominatrix suo imperio omnes dirigit motivas, set in homine intellective inperio dominatur.

CAPITULUM [TERTIUM]: DE VIRTUTIBUS AFFECTIVIS

Passiones anime ex rerum intrinsecarum inpressionibus et ex conceptionum interiorum concursibus provenientes ipsam variis affectionibus exagitant, ad quarum conmotiones diversas diversi ac multiplices motus intrinseci in eius contemplatione intima consecuntur, et ideo cum hec accidentia ad animam sensibilem spectent ab ipsa virtus emanat [fol. 38v, col. 1] affectiva que ad ipsorum motus intraneos exquendos quadam actione intrinsecus deputatur.

Est igitur cirtus affectiva potentia circa intrinsecas anime passiones a rerum exteriorum occursu et a virtutum interiorum conceptionibus progenitas motus intraneos excercens, ex quibus secundum diversitatis passionum exigentiam diverse in anima affectiones proveniunt, secundum quas delectabilibus aut horribilibus conmotionibus intrinsecus agitatur.

Videtur autem affectiva cum appetitiva motus imperativa idemptitatem substantie obtinere eo quod utraque circa easdem passiones motiva existit; differunt autem officio et opere, nam affectiva motum interiorem circa boni ac mali apprehensionem excercet in solo affectionem laborans incursu ad operis executionem non inclinata; appetitiva vero ex affectionibus motus occasionem recipiens ad executionis operis desiderium inclinans aspectum circa electionem ac fugam motus inperium dirigit et adaptat.

Hec igitur virtus inter regitivam, apprehensivam, motus dispositivam et appetitivam medium servat ordinem, nam prima ymagi- native officio circa formas sensibiles et ex estimative opere circa intentiones eisdem formis annexas perscrutationem, deliberationem ac conceptionum affectionumque occasionem pertractat; affectiva vero circa passiones ex earum representatione oblatas motum intrinsecum exercet; appetitiva vero ad eligendi ac fugiendi desiderium inclinata motus inperium ordinat ac disponit.

Affective vero virtutis fundamentum primim cor est, proximius est cerebrum in quo virtutum sensibilium existit origo et ideo ipso passiones ac perturbationes incurrente affective opera disturbantur, et affectiones prave et inordinate consecuntur. Sed cum ipsa a corde primo procedat et eius actio in cerebro vigeat ipsius opera ad cordis regionem devolvuntur, cum circa anime passiones ac motus exerceantur, ad quorum diversitatem cordis motus suorumque contentorum varietatem agitationemque receptat.

Procedunt autem ab hac virtute opera, per que anima circa affectionum motus afficitur; ab estimativa igitur et umaginativa occasione sumpta ac regimine incohante hec virtus circa formarum ac intentionum apprehensiones ad diversas affectiones variis motibus agitatur.

Eius autem opera et officia penes anime passiones diversitatem recipiunt, iuxta quarum agitationem ipsa diversis motibus conmovetur, et calor ac spiritus, menbra et humores motus suscipiunt differentes.

Actus autem eius triplici causa varietatem suscipiunt; prima est apprehensionis dispositio; secunda motive virtutis in suo motu exigentia; tertia dispositionis corporis diversitas. Nam forma in virtute apprehensiva vehementer inpressa affectionum sollicitudinem generat, et cum virtus motiva ad passionum excercitium frequens in - [fol. 38v, col. 2] ckinatur ab ipsis iuxta consuetudinem facile conmovetur et conplexio, conposito corporis, menbrorum et humorum ac spiritus et caloris dispositio, cum diversantur, virtutem ad varias excitant passiones.

CAPITULUM QUARTUM: DE PASSIONIBUS ANIME

Quoniam anima formarum sensibilium et intentionum eis connexarum inpressionibus subiacet ex earum occursibus sive ex causis interioribus sive ex exterioribus prorumpentibus ipsi passiones varie inferuntur, que affectivis virtutibus diversas ingerunt affectiones.

Est autem anime passio effectibus affectionis dispositio a forme sensibilis aut intentionis inpressione per concursum cause extrinsece aut intrinsece eius virtuti illata.

Passiones vero anime sensibus accidentes ei per sui apprehensionem ad corpus adveniount, et ideo non eius nec corporis, set totius conpositi conmunes esse censentur, set quedam ab anime aspectu intrinseco, quedam a corporis dispositionibus trahunt ortum, quedam vero ab utriusque conpositione originem ducunt; passiones igitur spirituales animam afficientes quas anima sua industria format et ordinat ab anima principaliter oriuntur, quamvis cause et occasiones inducentes ipsas extrinsecus adveniant et corporis conplexio, conpositio ac natura ad ipsarum motus iuxta anime imperium patiendo et agendo disponant. Hee vero sunt ymaginatio, desiderium, ira, gaudium et reliqua anime accidentia. Que vero corporis naturam secuntur principaliter, sunt ille quas corporis natura et anime er accidentes procurant, et ex parte corporis anime affectiones inducunt, ut sompnus et vigilia, et ceters accidentia corporalia; conmunes vero sunt ille que partem ex exigentia corporis, partem ex industria anime assumunt, ut dolor consequitur alterationem conplexionis et solutionem continuitatis ex parte corporis et distinctionem sensitivam ex parte anime; est enim perceptio sensibilis rei contrarie, huius autem iudicii est risus et fletus et relique huius passiones.

Quedam passionum omnibus insunt animalibus ut delectatio, sompnus et vigilia et dolor; quedam vero solum perfectis, ut ille que perfectas estimationis industrias secuntur; quedam autem soli insunt homini, ut ille que intellectivis virtutibus appropriantur.

Cum autem passiones ex inmutatione obiectorum et inclinatione virtutum anime procedant, quedam inmutatione formarum sensibilium consecuntur, et hee ab exterioribus virtutibus orientes ad primas interiores devolvuntur, quas sensus conmunis, ymaginatio et ymaginativa pertractant, sicut delectationes et horrores circa sensibilium formarum apprehensionem; quedam autem sunt altiores que ex intentionibus insensibilibus provenientes as estimativam spectant, sicut delectatio et tristia circa amiticias et inimicitias. Motus vero ex passionibus acquisiti organis corporis a virtutibus excercentur, set eorum origo in cerebro consistit et eorum perfectio in corde consummatur, et iuxta passionum et accidentium diversitatem cordis inclinationes et motus virtutum eius variantur; deinde hiis motus ad menbra singula delegantur ad quos singula iuxta suorum officiorum exigentiam ad opera inclinantur. In imperfectis vero animalibus hec accidentia habent originem a menbris habentibus locum [fol. 39r, col. 1] cerebri et cordis, et menbra motum excercentia sunt menbris perfectorum proportionalia.

Sunt autem passiones sensibilis hee; delectatio, dolor, gaudium, ira, mansuendo, timor, audatia, pussilanimitas, fortitudo, amicitia, inimicitia, odium, concordia, fames, satiatio, sitis, eius privatio,fastidium, appetitus inmoderatus, sompnus, vigilia, sompnium et reliqua accidentia que ad hec reducuntur, omnia vero hec ad virtutes sensibiles conparata describantur.

Est igitur delectatio rei convenientis inpressionis perceptio sensibilis; dolor vero rei contrarie ipsius inpresionis perceptio sensibilis; gaudium est ad delectabilis rei apprehensionem placida anime concitatio; tristitia vero ad horribilis rei apprehensionem infestans anime concitatio. ira est ad illatam iniuriam anime conmotio cum desiderio vindicte; mansuetudo vero quies anime in adversorum occursu; timor est ad horribilis rei occursum anime contractio; audatia vero ad rerum fugiendarum occursum anime virtuosa inclinatio; pusillanimitas est anime retractio ab operibus arduis prosequendis; fortitudo vero arduorum operum ac terribilium aggressus cum digna eorundem perpessione. Amicitia est affectuum et inclinationum unanimis connexio; inimicitia affectuum et inclinationum difformis seiunctio; odium est contra inimicitie occasionem nocumenti machinatio; concordia vero connexionis amicabilis unanimis consensus; fames nutrimentalis refectionis desiderium; satisfatio vero nutrimentalis refectionis sufficiens desiderii satisfactio. Sitis est refectionis potus appetitus. Sitis privatio est refectionis; potus sufficiens desiderii satisfactio; fastidium est appetitus nutrimenti ablatio vel defectus; appetitus inmoderatus est desiderii innaturalis incensio; hec autem et circa cibum et potum accenduntur. Sompnus est vinculum virtutum exteriorum sensibilium et motivarum; vigilia vero virtutum exteriorum sensibilium et motivarum ad opera absolutio. Sompnium vero est fantasmatum in sompno occurrentium motus internus. Multe vero sunt alie passiones que ad predictas sunt reducende.

CAPITULUM QUINTUM: DE VIRTUTIBUS EXECUTIVIS MOTUS

Motive virtutis operatio in actione perficitur; actio vero eius in actuali executione prosecutionis aut fuge consistit et ideo post affcetiones virtutibus affectivis ex apprehensionibus desideriis accidentes et post ordinationes in operibus virtutum dispositivarum consistentes, cum hee operationes internis motibus conpleantur,necesse est sequi operum executionem que motibus exterioribus consummatur; nam motuum onternorum inclinationes et ordines inperfecti sunt et solum animal affcetiones vexant, stimulant ac succedunt, nisi exteriorum motuum executionibus conpleantur. Virtus igitur motus executiva exterior ad hoc ordinatur conplementum, ut quod interiorum exigit inclinatio ad operis executionem perducat, ut sicut interior sensitiva ymaginationum interiorum virtutum per sensibilium exteriorum actualem representationem est conpletiva. Similiter exterior affectiva affectionum et ordinationum virtutum interiorum propter operis executionem procurat conplementum. Est igitur virtus executiva potentia motiva menbris insita motus officio deputata, motus excercitium [fol. 39r, col. 2] conplens, inclinationes affective et dispositonem executioni tradens, electionis ac fuge actualis effectum prosequens ad varia opera menbra motiva dirigens et adaptans.

Virtutis autem huius primum in corde est est fundamentum et origo eius secunda viget in cerebro et eius operationes ad cor principaliter devolvuntur, sicut in accidentibus anime contingit, particularibus autem eius actionibus menbra respon- dent. In imperfectis vero animalibus menbra hec secundum proportionem estimanda sunt.

Cum autem hec virtus ad continet differentias, concupiscibilem et irascibilem. Concupiscibilis vero est virtus motum executionis excercens circa res delectabiles ab affectiva et dispositiva preconceptas ad ipsas menbra motiva dirigens acquirendas. Irascibilis est virtus motum fuge excercens circa res horribiles ab affectiva et dispositiva preconceptas ab ipsis evitandis menbra motiva contrahens aut ad ipsas expellendas ipsa extendens.

Est autem utraque duplex: generalis que primum in motu regit fundamentum, et particularis que in quolibet particulari motum excercet.

Cum autem hec virtus et eius differentie iuxta inperium affective et dispositive virtutis operentur et hee quandoque circa desideria formarum sensibilium, quandoque circa intentiones insensibiles illis connexas pertractandas suas inclinationes dirigat et hec virtus et eius differentie quandoque circa formas sensibiles quandoque circa has intentiones motum electionis ac fuge excercent.

Omnes autem eius operationes et differentiarum ipsius nervis motivis a fundamentis ortis et ad menbra singula transmissis excercentur, ad nervorum vero sustentationem vene arterie et caro conferunt, ossa vero et cartilagines ipsorum officium adiuvant et eorum motum secundum extensionem et contractionem corde ac ligamenta perficiunt et per horum motum tota movetur machina et ad opera dirigitur exercenda.

CAPITULUM SEXTUM: DE MOTU PROCESSIVO ANIMALIUM

Quoniam autem animalibus inest industria in executione electionis et fuge distantium, quarum desideria sunt concepta, motum eis natura processivum indidit per quem res delectabiles prosecuntur, horribiles vero fugiunt, ut circa delectabilium attractionem eorum desideria conpleant; circa horribiles abstinentiam eorum industria caveat nocumenta.

Emanat autem hic motus a virtute motiva motus executiva, set affective et ordinativa varia inperia eius varias distinguunt inclinationes.

Est hic motus menbrorum motivorum processio a virtute executiva progrediens affective et ordinative inperio dirigente ad rerum delectabilium acquisitionem et fugam forribilium deputata.

Processio vero solis perfectis inest animalibus. Motum namque apprehensio antecedit, motivarum vero virtutum opera ab apprehensione sensibilium [fol. 39v, col. 1] sumunt ortum eo quod ad rerum apprehensarum electionem et fugam quarum desideria preconcepta sunt, affectiva et ordinativa dirigant inclinationes et ad eas executiva actualem menbrorum adaptat motum; processio vero ad res distantes a longe apprehensas ordinatur.

Solis igitur inest animalibus participantibus sensus tres rerum distantium apprehensivos, vel eorum aliquem. In ipsis igitur solis tactu et gustu contentis non est cum ad res distantes eorum apprehensio non procedat, similiter nec motus.

Procedit autem processio a menbris principalibus a quibus virtus emanat motiva, eius igitur primum cor est et secundum cerebrum fundamentum, eius autem excercitium pedibus conpletur. In homine igitur rectum corporis statum habenti duobus, in quadrupedibus vero quatuor pedibus procedit. Ale vero volatui deputantur. In reptilibus vero pedibus carentibus a centro sumit initium et ad extremitates secundum extensionem et contractionem delegatur. In natantibus vero pedes participantibus processioni quadrupedum et bipedum, in participantibus alas volatui volatilium, in anulosis motui reptilium proportionalis existit.

Nervi igitur motivi processionis officio deputantur, qui a principali orientes fundamento ad pedes et ad similia delegantur menbra, concurrunt autem ossa, ligamenta et corde ad eius excercitium adinplendum.

Cum igitur apprehensio rei delectabilis aut horribilis sensibus advenit exterioribus et ad interiores devolvitur affectiva virtus, ex eius desiderio affectum concipit et ordinativa ad eius electionem ac fugam disponit et iuxta earum imperium executiva menbra ad delectabilium acquisitionem et ad horribilium fugam dirigit et adaptat.

Quia vero virtutum interiorum sensibilium quedam ad formas sensibiles quedam ad intentiones insensibiles eis connexas suos aspectus dirigunt ex illis utrisque affectiva affectus concipit, et ad utrasque ordinativa inclinationes disponit, igitur executiva ad utrarumque acquisitionem aut fugam menbrirum officio processionem exercet, omnes tamen virtutes motive ex intentionum affectionibus mote eorum gratia, ut boni vel mali, motum ordinant et disponunt.

CAPITULUM SEPTIMUM: DE MOTU PROPRII CORPORIS SECUNDUM DILATATIONEM AC CONSTRICTIONEM

Animalibus autem inperfectis inest tactus et forte gustus ex quorum opere extrinseca percipiunt sensibilia, ipsorumque delectationes et horrores interioris virtutis industria concurrente, igitur et virtus inest eis motiva affectiva ac apprehensione affectus concipiens ordinativa ad electionem et fugam inclinationes excercens et executiva ad prosequendum et fugiendum motum excercens, set cum eorum aprehensio longinqua non sit, motu carent processivo. Habent igitur motum secundum quem agitantur partes in toto, nec tottum ad loca diversa transmittatur et hoc motu secundum distensiones et contractionem partium fit.

Est igitur hic motus [fol. 39v, col. 2] partium secundum distensionem et contractionem agitatio ad rerum delectabilium acquisitionem et fugam horribilium destinatus.

Emanat autem a virtute executiva affective conceptione et ordinative inperio concurrentibus.

Origo autem eius a menbro habente locum principalis, ut cordis aut cerebri, emanat, et ad partes singulas delegatur, in quibus actualiter exercetur.

Cum autem ad res sensibiles ordinetur et ratione formarum sensibilium et intentionum insensibilium sit, et ad utriusque generis ipsorum executionem ac fugam dirigitur.

Continet autem duas differentias: prima ad rerum delectabilium acquisitionem ordinatur et fit secundum partium executionem et fit ea processus a centro ad extremitates eo quod partes a delectabilibus alliciuntur et ideo virtutes ad ipsa attingenda ipsas dilatant; alia ad fugam gorribilium destinatur, et cum ad rerum horribilium fugam dirigitur secundum contractionem fit, in qua partes ab extremitatibus ad centrum contrahuntur nocumentorum contactum fugientes et ad suum principium redeuntes, cum autem ad horribilium rerum inpugnationem et expulsionem ditigitur, secundum extensionem fit ut partes nocumenta expellant aut inpugnent, et primus motus virtuti concupiscibili, secundus irascibili timide, tertius irascibili forti approprietur. et in hiis motibus varie fiunt agitationes prout anime varia accidentia occasiones varias subministrant.

Motus autem localis secundum quem menbrum quod est fons vite ceteris vite et influentiam virtutum delegat, precedit motum apprehensionis eo quod apprehensio sine vita in hac influentia non sit, set motus predictus cum ad occasionem apprehensionis summat initium, ipsam consequitur ordinatione naturali.

Duarum igitur differentiarum anime et virtutum earum traditione conpleta ad intelligentiam et eius virtutes sermones in sequentibus convertamus.

EXPLICIT TRACTATUS OCTAVUS

[INCIPIT TRACTATUS NONUS]

[fol. 40r, col. 1] Incipit liber nonus: de anima intellectiva et de eius separtione et inmortalitate. In mundanarum rerum animeque specierum ordine intellectiva anima ultimum tenet originis situm, ad quem omnes mundane machine causative finaliter ordinantur, que qaunto eis ortu existit posterior, tanto eas perfectione ac decore exsuperat, sui creatoris ad omnes est exemplar condita, illustrationes proximorum capacitate suscipiens. Cum igitur tractatus premissi circa alias anime differentias sint constituti, presens circa nature eius investigationem diligentem procedat, eius inquirens essentiam, virtutum distinctionem, atque apprehensivarum potentiarum eius speciales proprietates declaremus, ut motivarum cognitio ad sequentis sepculationem posterius reservetur.

Primi autem tractatus continentia in decem capitulis integratur. In primo agitur de assertione existentie huius anime. In secundo de essentia eius. In tertio de ortu eius. In quarto de eius infusione in corpore. In quinto de eius unione cum corpore. In VI de eius existentia in corpore. In VII de conparatione intellective ad alias in substantie diversitate, et idemptitate, et ordine. In VIII de separatione eius a corpore. In IX de eius inmortalitate post separationem. In decimo de corruptione aliarum differentiarum quarumdam virtutum anime.

CAPITULUM PRIMUM DE ASSERTIONE EXISTENTIE INTELLECTIVE

Notitia anime intellective a via sensibili elevata naturali perceptioni vicina ex quatuor rerum integritate colligitur. Ex operum ipsius manifestatione, ex rerum mundanarum distincta ordinatione, ex collatione eius ad supremum actorem, ex finali statu cunctarum creaturarum.

Ex operibus igitur eius existentia sic asseritur: Corporalibus quidem substantiis cognitionis industria naturalis est collata; que a solis substantiis spiritualibus sicut a formis sibi coniunctis quibus apprehensionis debetur principatus, suscipiunt specificum complementum. Inter quas homo, suppremum excellentie tenens gradum, omnia genera cognitionis conprehendit quorum quibusdam modis alie animate substantie sunt carentes; quos ab alio principio spirituali, in cuius perfeccione causa ipsis non communicat, suscipere est necesse. Hii igitur actus ipsius proprii censentur. Substanciarum (27) spiritualium sensibilibus ac materialibus involucris non subiacentis ut creatoris ac divinarum substantiarum contemplatio rerum abstractarum que materiali dependencie submisse a metria eiusque conditionibus abstractionis sublimatione elevanutr, essentie cuiuslibet rei materialis ac spiritualis substantie et accidentis absque materialibus extraneis ac accidentalibus appenditiis absoluta acceptio, in qua in sua digno- scitur puritate universalis essentie a singularibus singulariumque proprietatibus, quibus prout in ipsis connectirur est stipata, libera collectio in qua a predictis inmunis nulli coartata singulari subiecto (28) nec accidentibus circumvoluta ab anima oiudicatur sue substantie ac virtutum ac operum per sue irraditionis presentem conversionem perfecta noticia nec non ad suorum obiectorum ac habituum collectionem completa reditio in qua substantia cognoscens super habitum scientie sui aspectus aciem circumgirans in hiabitus perfectione [fol. 40r, col. 2] quiescit et hec opera omnia in speculationis operibus consistunt. Illa autem anime sensibilis differentia aur virtus ad aliquid horum erigitur; cum corporalibus organis quelibet sit annexa, ad solas res materiales dispositionibus accidentalibus ac materialibus involutas singularibus eorumque proprietatibus applicatas extenditur conisnoscendas (sic) solas formas materiales aut materialibus intentiones annexas aspectu infimo conprehendens se suosque actus non retractans propter sui organi interventum; alia vero oeera in praxi fundata soli homini appopriata creduntur ut creatori operumque eius dilectionis affectus atque operum regum quo felicitas acquiritur et ascensus ad statum proximum conditori, ad que sensibilis non ordinatur differentia in homine, nisi ex superioris virtutis dominio dirigatur. Quapropter cum hec opera a corporis humani specifica procedant, ad que sensibilis ac vegetabilis non conscendunt, necesse est ipsum aliam habere animam operis nobilitate suppremam, que ipsum perficiat, a cuius virtutibus predicti actus valeant emanare. Hec autem est illa que intellectiva, actus ratione, nuncupatur.

Ex rerum autem mundanarum distincta ordinatione eius existentia sic astruitur: omnium enim rerum quas mundi corporalis capacitas conprehendit, in mundi spatio sub distinctis ac ordinatis consistentiis, statum divina providentia collocavit, quibus ipsa sue virtutibus influentia spiritualimque substantiarum officio eis regimen conservationem, motum ac vitam operumque varios effectus continua infusione transmittitur; ut autem rerum corporalium ordo summum attingat conplementum, ipsarum omnium naturas quas in mundi capacitate separatas constituunt, in uno corpore quod minor mundus dicitur, concordi federe aggregavit; igitur et idoneum censuit illa perfectionem ac motorem tribuere cui virtus vite ac regiminis insist propter sui conformitatem ad summum ipsum factorem et ad divinas substantias, ut ipsum perficeret velut proprium mundum atque eum suis virtutibus regeret ac moneret. Hec autem est substantia, anima intelectiva dicta, corpus humanum perficiens, movens, dirigens et gubernans.

Ex collatione vero eius ad sumpmum factorem sic eius necessitas declaratur: Universi enim opifex varias rerum producens species ad genera entium, viventium, ac cognoscentium redactas iuxta exemplaris regulam ipsas stabiliens non a suorum operum executione desistere ydoneum iudicavit quousque rem ultima sibi primo ac primis substantiis conformem produxit; ut autor perfectus (29) per media diversa ad rem perfectam incessus productionis perduceret. Hanc vero rem corpori simili primo et omnino notorious (?) in mundane machine naturis gerenti; igitur sunt conplenda ut ei perfectionem ac regimen ministret; ei autem suarum virtutum, bonitatum et dotum ultimam susceptionem concessit. Hec autem anima intellectiva dicitur que divinis substantiis suoque factori est conformis ut homo qui est ultima creaturarum ex corporali ac spirituali natura compositus, ex ratione spirituali omnium spiritualium rerum effigies gerat, ex corporalis [fol. 40v, col. 1] nature materia omnium corporalium naturas participat, ut sicut omnium est finalis et ad ipsum sistit ultimum conplementum, sic ipso omnium nature ac proprietates concurrant federe ordinato.

Ex rerum finali statu huius anime necessitas sic convincitur: Nam cum rerum mundanarum productio statum legitimum teneat, quippe cum primi artificis providentia non infimis discursibus agigetur, inmo operibus suis complementum ordinis, numeri, ponderis ac mensure adhibens eas certis ac finitis limitibus com-prehendat. Necesse est ipsas ad aliquam rem secundum finis ordinem ordinandas disponi, cui ex iure officium amministrent, et in qua finis recipiat conplementum. Hec autem est natura humana que ultimam productionis tenens sedem est finis ac meta omnium ultimata. Sed cum ex corporali substantia sir composita, ad corpus vero non sit status nobilis machine universi, ydoneum est a rectore mundi spiritualium substantiarum tanquam hominis perfcetionem huic corpori cipulare, ad quod omnes formas finaliter ordinatas in ipsa disposuit summi termini attingere conplementum; eam vero ad se ut ad sumpmum finem destinavit ditandam sue munere bonitatis.

Ex predictis igitur necesse est astrui intellcetivam animam corpori humano coniunctam in rerum naturalium ordine stabiliri.

CAPITULUM SECUNDUM DE ESSENTIA ANIME

Conmune est omni anime differentie in genere substantia contineri. Sed ratio substantie magis intellective inesse, ex eius proprietatibus ac operibus comprobatur: nam ei existentie eius fixo, excellentie principalis vivificus motus, internus proprius vite et cognitionis in se ipsa fixus aspectus, actus perfectionis, substantie eius independencia, possibilis separatio, a materiali connexione absolutio, virtutum distinctio, ipsarum liberalitas, regimen ac motus que corporis conficit apprehensionis sublimis potestas, habituum sustentatio, operumque in speculatione ac praxi consistentium multiformas, eam substantie necessariam rationem suscipere manifestant.

Quoniam vero substantiarum quedam est corporea, quedam incorporea, anima intellectiva nature spiritualis participans excellentia[m], substantie incorporee fungitur ratione quod ex sex rerum potest proprietatibus comprehendi: ex actu vite, ex cognitionis excellentia, ex motus ac regiminis industria, ex distantia a perceptione sensibili, ex separatione a materia corporali, et ex sui conformitate ad divinas substantias.

Ex vite igitur actu eius natura incorporea declaratur. Nam essentialis primus et intimus motus vivificus in actus individua unitate consistens finem (30) non patitur corporalem. Sola enim incorporea natura vitam dat et vitam ex se participat, cum motus vitalis in ea sola in summa punctali ac inpartibili interna revolutione rotetur et vitam et opera vitalia communicantes a spirituali substantia habeant ortum a qua motus internus et externus corporum applicatus procedunt. Hec vero ex sua industria natura non participat corporalis.

Ex cognitionis vero actu eius natura incorporea dignoscitur, nam substantie a materie corporali fece inmuni cognitionis debetur excellentia eo quod eius aspectui luce spirituali perlustrato res a materiali corpulentia de- [fol. 40v, col. 2] nudate sub abstractionis statu presentantur, eius sereno lumine clareficentes et suam manifestationem sorcientes eius intuitu deteguntur. Rursus ipsa omnium rerum spirituali capacitate est collectiva et res collecte in sui naturali existentia corporalem distensoinem, aggregationem atque partium localem diffusionem participantes in eius representationem suscepte tote simul sub indivisibili simplicitate comprehense spiritualem conditionem contrahentes in eius spirituali capacitate spiritualiter susceptantur. Ipse igitur res ab hac substantia comprehense statum materialem exeuntes et ad spiritualem dedecte exemplaris induunt conditionem et ideo omnis substantia cognoscitiva est exemplarium collectiva et ipsa ultra corporalia spatia, ad que natura corporea non extenditur, infinito spitiualem considerationis aciem elevat, circumducit et profundat. Hee autem proprietates ina ctibus huius anime liquido perpenduntur, quapropter merito incorporea ac spiritualis substantia est censenda.

Ex motus autem ac regiminis actu eius natura incorporea sic asseritur. Nam motus sufficientis influentia a motore emanat a mobili subiecto corporali essentiali distantia licet non situali separato a materiali impotentia libero, et ideo substantie incorporee a materia libere movendi possident summam ac perfectam libertatem. Rursum substantia spiritualis a coartatione materiali libera ad multas intentiones effectuum voluntatis nutum circumvolvit et ideo multorum motuum ac affectuum ac inpressionum in mobili est productiva et ipsa sola utens arbitrii libertate motus ac nutus volunatrios exercet, et ipsa in sua individua simplicitate sue essentie conunita non metriali diffusione dispersa, non motuum variis involucris agitata, merito tamen motuum ac perfectorum obtinet protestatem. Hec autem substantiam regit eiusque machinam ex peincipiis corporalibus contrariisque constitutam cum ipsa supra naturam corporalem extet atque omnem contrarietatem excedat, contraria nexu colligans concordi et propter sui impermixtionem ad machinam corporalem maiorem tenet regiminis vigorem. Hec autem omnia, cum huic anime insint, quod ex eius operibus convinvitur, ipsam esse incorpoream manifestant.

Ex sui vero insensibili perceptione incorporea esse sic dignoscitur: Nam substantia corporalis sensibilis subiacet conprehensionibus, quippe cum sit ex corporali materia ac forma constituta ac accidentalibus, materialibus sensibilibusque accidentibus stipata, que virtutum sensibilium aspectui offeruntur, et ideo eius opera, effectus ac proprietates in suo proprio subiecto a sensibus percioiuntur. Hec autem anima substantia, virtute, proprietatibus, operibus propriis et affectibus a sensibili perceptione est substracta, quamvis quedam eius opera subiecto corporali applicata quod movet atque regit, in materia sensibili, non in sua spirituali origine sensibus discernanutr, et cum motus ab ea emanans corpori impressus sensui occurrat, otus eius internus, continuus, individuus ac quietus vivificus ac motus cognitionis et affectionud intraneus nullo sensui se offerunt, quamvis omnes motus substantie [fol. 41r, col. 1] corporalis sensu sit perceptibilis, uterque vero motu internus nullo corporee substantie conpetit; quapropter merito incorporea est censenda.

Ex elevatione vero a materia corporali eius natura incorporea sic ostenditur. Nam substabtia que neque ex materia corporali constituta est neque ab ea dependet et que ab ipsa separari valet, incorporea censetur. Hec autem anima ex corporali materia non componitur cum neque incorporales rerum impressiomes suscipiat set solum spiritualium intentionum sit receptaculum, nullam situalem suscipit distensionem, subiectum absque sui motu complete movens, quamlibet corporis partem penetrans et attingens absque sui extensione ac divisione et multiplicatio in sua permanet simplici virtute, naturali vero parti corporalis materie est connexa neque substantia, nec opere, nec virtute, et ideo sue exustentie spi- rituali gaudet omnimoda libertate; quia vero a corpore sue existentie continuatio (31) non dependet, licet in ipso contrahat ortum, a corpore creditur separari, cum eius corrptione interirum non suscipiens. Hec autem soli substantie congruunt incorporee. Ipsa igitur est incorporea estimanda.

Ex conformitate ad supremas substantias natura eius incorporea sic patet: Factor namque primus cui ipsa est conformis a corporali natura omnino est semotus; ipsa vero ei in spirituali existentia et in exemplarium collectione confederatur, licet in modo perfectionis deficiens substantiis quoque creatis spiritualibus conformatur, licet incorporee existunt. Ipsa igitur iuxta nature ordinem substantia incorporea iudicatur.

Set cum sit substantia non omnino forma, set hec aliud est censenda, ex sua igitur subsistentia hoc monstratur, non solum primum principium est primus actus a quo creature gradibus variis distantes actum habent possibiliter amixtum et cum non sit actus simplex in ea, est aliquod possibile ab actu diversum quo etiam non est actus et virtutes active actui passive possibili adaptantur et desistentia ab actu continuo et determinato a puncto existentie et operis conplemento possibili ascribuntur et propter distantiam aprimo actu et accessum ad possibile rebus accidit inpotentia existentie et operum, propter accessum vero advenit conplementum et actus non coartat substantie existentiam set possibilis existentia et actus possibile ad individutionem trahit. Omnia vero hec huic anime et coniuncte et separate que possibili adaptantur, competere videntur et cum motus internus essentialis vivificus ab eius essentia naturali accpetione differat et ab eius essentia emanans sibi reciproce reddatur non ipsa tota ipsa sibi reddit ac recipit, set in ea est principium quohic motus sibi redditur et aliud quo sibi recipitur. Ratio vero reddendi actum recipiendi vero ratio possibili coaptatur. Videtur igitur ex actu et possibili constituta. Videtur igitur ex actu et possibili constituta. Hoc autem ex conditionibus omni anime differentie communibus et propriis est evidens, precipue ex eius operibus ac proprietatubus; nam ipsa sue essentie fixione suffulta proprias potentias participans variis operibus deputats propria exercet opera in corpore et extra ipsum que soli substantie complete congruunt. Unde completa substantia est dicenda.

Igitur iuxta substantiarum creatarum tenorem ex duplici principio sibi proportionali: materia ac forma que substantie complete integritatem constituunt, creditur. Set cum corpori organico sit attributa ut ei specificam perfectionem exhibeat motum atque regimen ei ministrat et varia opera a suis emanant imperio exerce [fol. 41r, col. 2] at forma eius merito estimatur. Est substantia incorporea vivens intellectiva corpori organico copulata ei vitam et opera intellectiva in discretione et mora consistentia amministrans.

CAPITULUM TERTIUM DE EIUS ORTU

In rebus autem naturalibus originis varius ordo attenditur; nam quedam ex virtute nature produci iudicantur, quedam autem a primo factore secundum creationis materiam procedunt. Hec igitur anima ab ipso solo liberum ortum contrahere estimatur quod ex trium conditionum convincitur fundamentis: ex eius conditionibus, ex rerum agencium diversitate, ex ordine universi.

Ex eius conditionibus eius creatio sic ostenditur: ipsa enim simplex et incorporea existens, quamvis corpori sit unita, nullam radicem sui exitus trahit a corpore, nullum membrum sue existentie ei appropriat, nullum ad suas proprias operationes requirit, et cum sit omnium rerum corporearum et incorporearum capax omnino sua natura et virtutm eius est impermixta immunis a materia corporali et ipsa absque corporis officio suam existentiam virtute eius operationum declarat et propter independenciam a corpore nata est separari post corporis corruptionem propria vita fruens; ergo eius exitus omni corporali caret operatione, et non emanat a virtute a materia dependente, set a virtute nullam cum materia habente communicantiam. Hec autem est virtus creatoris; igitur per actionem virtutis creatoris perducitur ad esse.

Ex rerum agencium diversitate eius creatio comprobatur: cum omnis creatura a primo factore primum factore primum contrahat exitum, ordo in ipsis attenditur, nam corruptibiles in se ipsis conservari nequeuntes in similibus conservantur, et ideo quantum ad suum exitum sunt similium productive, ipsas virtute sibi a creatore insita producentes; perpetue vero sui perpetue constantia vigentes similium multiplica-tione non eget, et ideo unicum exitum possident a creatore set intellectiva perpetuitate fungens sibi similem non producit, nec alia creatura eius exitum renovat, sic enim suo exitu indiferet, solo ergo primo exitu contenta est; ergo si nova aliqua producatur, a sola creatione secundum primum exitum in esse procedit, presertim cum nulla creatura cum cuiuslibet operatio posterior a materia dependeat, ad eius sufficiat productionem, et si qua sufficeret ipsa suorum similium multiplicativa merito censeretur, nunc autem nec ipsa nec creatura aliqua ad ipsius multiplicationem operatur.

Ex universi ordine eius creatio declaratur: Ipsa enim omnium rerum differentias participat, nam essentiam, vitam, sensum et intellectionem perfecte communicat, minorem mundum regens, in quo omnes nature maiores concurrunt et est substantiis separatis in omnibus conditionibus conformis, omnium exemplarium similitudines gerens ad similitudinem prime et summe sapientie facta, et ideo primo factori existit simillima et ei proximius adheret. Igitur ab eo propinquiorem contrahit originem et sic per creationem procedit ad ortum. Non autem creator ex sua producit substantia, nam ipse est purus ac simplex actus nullam materie possidens annexionem aut dependenciam suscipiens. Si igitur substantiam suam multiplicat totam integre effectui confert et aut totam [fol. 41v, col. 1] in effectu transfundit et nichil sibi retinet, et tunc sua existentia evanescit aut partem dat, partem sibi retinens et tunc divisionem patitur aut totam exhibet et totam retinet et tunc aut eadem est sua essentia et essentia effectus et sic nulla eius ad creaturam esset differentia, aut alia et tunc illa extrinseca iudicatur ex eius essentia nec partem nec totam sumes existentiam. Et in rebus est multiplicatio quinque formis, nam corpora materiam transmutabilem habentia ut elementa conversionem propter contrarietatem et communicantiam in materia et decisione propter passibilitatem dimensionis materie multiplicantur. Viventia propter materie passive dimensionem decissibilem propter decisionem, corpus celeste cum materie passionem non sustineat neque transmutatione nec decisione multiplicationem suscipit. Sed quia corporali dimensione distenditur distensionem in sua diffusione receptat. Simplex vero ac spiritualis forma et materie passione et dimensionis distensione carens sola simplici influentia se multiplicat, set quia nihil ex sua natura, nihil ex connexione materir coartatur non se genito confert set secundum speciei similitudinem, igitur creator nayurali passibilitate, dimensione, naturali coartatione immunis, sic totam suam substantiam cum ex se producit, genito presentat, non est autem fas fingere totam creaturam creatoris essentia contineri, et, sicut propter puram etiam idemptitatem existentia similis in omnibus tota eius essentia existit indivisibiliter, sic immo amplius tota genio eius essentia conferretur et genitus ex rei essentia eius est speciei et conditionum, non igitur in anima caderet naturalis corruptio defectus deviator, passiones, ignorantia et operum varia nocumenta ; ex essentia igitur creatoris ortum non sumit.

Ex nullo producitur preiacenti; non enim possibile materiale creatori coequevum est, cum ipsum cuncta infinita distantia precedat set virtutis eius summa perfectio rem totam ex utroque principio constituens materie necessitatem excludit et materie operibus subiacente sole (?) creature et potentias seminarias ferens variorum actuum receptivas non potest materia naturalis estimari, ex qua spirituales substantie producantur; exit ergo ortus eius a creatore non per eius substantie multiplicationem, set extrinseco nullo preiacente ab eo emanat ut donum a datore. Non autem omnes eius species a creatore orientes ei coeque extra corpus create sunt, quippe cum ipse a creatore procedant post eius igitur existentiam initium sumunt; nam ipse non habet inicium; igitur in eas et ipsum quedam attenditur dominationis distantia, set in omnibus collationibus excedit creaturas excellentia creatoris, ergo dominato existentie eius infinita acceptione anime precessit exitum, presertim cum finiti ad summe infinitum non sit proportio.

Nec estimetur ipsam extra corpus ortam in superiori exisse regione. Nam quod ipsa humani corprois est actus, ut inest corporalis suscpetionis eius inclinatio, sic ei unionis naturalis ordinatio, et summe dispositiones corpus ad eius receptionem non frustra adaptant et in corpore operum et habituum perfectionem suscipiat extra produc-[fol. 41v, col. 2] ta et postea counita ad peiorem statum ducere-tur,et cum ad corpus et ad varia opera ordinetur eius regnum et opera extra corpus videntur fine frustrari.

Ab intelligentia vero non sumit ortum. Intelligentie namque actio productiva a materia subiecta dependet, licet sua substantia et eius propria actio absoluta a materia sint immunes et cum ipsa sit posterior res, ex nichilo no procedit, sicut factor primus set eius prima operis subiecti creatione operatur et cum non sit potentie infinite, summe ac perfecte, non potest super productionem rei totius eius principia producendo ex nichilo preiacenti quod soli primo competit, et ideo solas formas ex suppositione materie ad esse producit et cum eius effectus et actiones a materia corruptibili dependeant res perpetuas producere nequit et cum eius actio sit finita, temporalis, res perpetuas quarum exitus extra tempus est, non producit et cum a materia corporali sua actio sit dependens, res omnino incorporeas, simplices, fixas, per se fruentes, materia corrupta in sua fixione manentes, non producit ad esse est sicut se ipsum ex nochilo non producit, sic neque intelligentiam nec substantiam sibi similem et sicut una intellectiva aliam non producit sic nec intelligentia ipsam; intellectiva vero est independens non ex potentia materie producta, tota simul cum suis principiis edita. perpetua, extra tempus causata, simplex, per se stans, non ad materiam inclinata, separata, in sua permanens fixione; non igitur ex intelligentie opere sui exitus suscipit ortum.

Est autem famosum ipsam a creatoris actoritate mediante officio intelligentie produci. Nam omne ex offcio operans ad rei exitum aut materiam disponit aut agens ex actoriatate coadiuvat ei regulam aut instrumentum ministrans, et universaliter ipsam medium esse inter principale agens et effectum el proximum. Set huic anime non respondet materia, ex qua fiat et subsistat, que dispositionibus egeat sicut formis corporalibus in prima actione eget amminiculo nec regule nec instrumenti, immo nullo cooperante, nulla natura preiacente, rem ex nichilo producit et si inteligentia esset media inter intellectivam et creatorem eam producens, tunc omnia predicta inconvenientia sequerentur ut esset res et eius principia ex nichilo producens: non igitur eam ex virtute ministri pro-ducit. Virtus autem celestis et universaliter nulla natura corporalis ad eius productionem extenditur, cum omnis effectus corporis materiam corporalem et omnes eius conditiones participent, et cum non habeat virtutem productivam et maxime rei spiritualis, nisi ex virtute motoris, set nullus motor eius est principium, utpote nulla intelligentia. Virtus igitur celestis productionis eius non est causa. Similiter nec aliqua naturalis virtus onferior, quia ab omni natura corporali superiori et inferiori virtus cum sit modo corporali connexa et dispositionibus eius virtus productiva talis substantie est semota. Similiter autem neque una intellectiva alia per sue specie [fol. 42r, col. 1] multiplicationem producit. Nam ei sue speciei multiplicatio generativa non convenit, cum in sua natura perpetua conservetur et sicut aliis perpetuis non est concessa, similiter nec ei et sicut intelligentia eius non est productiva sic nec ipsa et cum ex nichilo eius exitus procedat eius autem operatio et cuiuslibet creature ex subiecta materia operetur, sibi similem non producot et cum eius actio omnis ad opus directa mediante corpore et eius organis exerceatur, omnis eius effectus corporalis est et generatio in viventibus a vegetativa procedit et intellectiva sine eius opere generare non posset, omnes vero eius effectus sic sunt corporales; ipsa igitur sue spiritualis speciei et in materia principium non existit. Intellectiva igitur a virtute summa divina per materiam creationis ortum suscipiens subiecto corpooi copulavit.

Intelligencie vero officium, non ad eius ortum, set ad eius regnum operatur, etenim cum sub intelligentia naturali ordine collocetur, hec influentias a primo gactore suscipiens et proprias naturales ei transmittit, ipsam in apprehensionibus et motibus dirigens, ei rerum notitiam effectus et suis operibus dirigens et gubernan.

Non videtur autem cuiuslibet intellective regimini propria intelligentia deputari cum universus ordo et processus intelligenciarum a primo ortu certum et fixum, immutabilem et determinatum statum habentes intellectivarum novos exitus habentium et novam multiplicationem multiplicationi corporum coequalem non videturuniversis et distinctionibus proportionales censeri (31 bis) et unius officium plurium regimini et plurium officium unius regimini adaptatur prout intellective operum necessitas atque nobilitas requirunt. Huius igitur officiorum appropriato indecens iudicatur. Celestis vero corporis virtus ad eius susceptionem corpus disponit, nam ab agente naturali actionis principio ad omnes particulares operans effectus materias inferiores movens er ad variarum formarum receptiones adaptans cuius motus omnes inferiores dirigit et gubernat.

Ab ipso igitur lumen et calor emanantia ad corporis compositionem ordinatur inferiores spermatis virtutes, spiritum et calorem in suis operibus ad eius et menbrorum formationem adiuvantia. Cum quelibet emanat virtus vivifica que sicut materiali in calore et spiritu fulcitur, sic in calore et lumine suffulta et hec corpus sustentat et ipsum ad vitam dirigit et adaptat. Hec autem virtus a spirituali substantia que vite prestat originem dicitur emanare que celo quamdam vite speciem prebet et eius motum procurat et causa dicitur omnis vite ex huius motus officio operationes corporales dirigens universas.

Virtutes autem particulares ad corporis formationem familiarius concurrentes ipsum ex utroque spermate constitutum ipsum in diversa membra varias complexiones et compositiones participantia distinguunt.

Virtus vero factoris legem divinam eis indicens ipsas dirigens, con-[fol. 42r, col. 2] tinens, perficiens et gubernan ex ipsarum operis officio corporis ad perfectionem, statum et finem perfectum perducit.

Ipsa vero intellectiva anima a factoris primi virtute producta corpori summe dispositio confertur et eius ad ultimam eius perfectionem infunditur ei coniuncta multis mediis preparantibus unionem.

CAPITULUM QUARTUM DE HUIUS ANIME INFUSIONE

Cum vero tres anime differentie una substantia potentiis diferens in homine censeantur unum exitum cum intelelctiva que earum est fundamentum a creatore ducere estimantur. Virtutes vero animales et corporales a generantibus spermati conmisse materiam eius regunt, dirigunt et disponunt quorum operibus summum attigentibus complementum una tres continens potentiis divinitus perficiendo corpori comodatur.

In ipsis autem substantiali diffinitione consistente corpori ex virtute, offciis, dispositionibus adaptato vegetabilis et sensibilis ex virtute creantis distincto exito inducuntur deinde ex creatione liberiorem intellectiva sumens exitum corpori confertur.

Quia vero due prime a materia sui summunt initii fundamentum ex virtutum corporalium et aliarum officiis ad actualem existentiam perducuntur sumentes originem a principio intrinseco naturali, intellectiva vero a virtute factoris extrinseci nobilem suscipiens ortum, eis et corpori advenit copulanda.

In hominibus igitur et brutis et plantis due a virtute nature sumere dicunt ortum. In productis igitur ex similibus ex toto simili simile compositum per decisionem et propagationem producitur; corporis igitur materia ex perfecto corpore segregatur ex ultima humiditate originem trahens et media ut spiritus et calor ex generantis spiritu ac calore sumunt ortum. In hac igitur materia corporis similis et menbrorum ac mediorum machina tota potentialiter consistit; anime igitur substantia in ipsa potestative essecreditur; natura igitur in qua eius fundatur essentia non a corpore ne cmediis generatis, cum super ipsa elevetur set ab alio principio altiori ut ab anima suprema et commendatur, cuius exitus decisionem substantie incorporee set solam patitur multiplicationem. Cum vero corporis machina et menbrorum et mediorum de potentia ad summe perfectionis actum per virtutum corporalium et animalium officium perducitur, harum animarum substantie ex virtutum anime generantis actione ad actum migrant. Loco vero matricis virtutes conservationem et nutrimenti preparationem fetui amministrant et virtus divina omnibus virtutibus legem, regulam ac regimen indicit cuius ope et singule in suis operibus fulciuntur.

In productis vero non a simili similes cause inferiores et superiores iudicantur.

Quia vero ipsa a creatore per creationem actum liberum contrahit ortum non a corpore sumens sui exitus fundamentum esse perfectum participans per infusionem corpori copulatur.

Cum vero exitum liberum, proprium ac fixum prius eius essentia per creationem suscipiat et vitam absolutam quam a corpore [fol. 42v, col. 1] non suscipit et quam in separatione ut prius habitam retinet, quam licet alteram corpori conservando communicat, sibi a creatore collatam in suo ortu participet, primo naturali ordine per creationem existentiam suscipit actualem quam per infusionem corpori applicetur. Simul vero creari et infundi censetur. Nam materie dispositio summa unionis forme dilationem momentaneam non expectat, et cum ipsa in corpore creetur secundum exitus dependentiam creans ipsam corpori secundum quod eius ultima meretur preparatio, exhibet incunctanter. In eodem ergo tempore est corporis preparationis terminus et creationis anime et eius infusionis et unionis, sicut in aliarum formarum productionibus patet, in quibus motus actionis et passionis eodem tempore et equali et terminus ultime dispositionies et forme ultime productionis et unionis eius eodem temporis termino mensurantur. Cum autem exitus a creatore per creationem procedat ipsius progressus et terminus ipsius et esse existentia actualis evi momento eodem mensurantur, quippe cum et ipsa perpetua sit et cum a corpore separa- tur, ad existentiam exitus et originis que rediens ad inmutabilis evi mensuram regreditur et cum substantie in corpore et extra eandem et incommunicabilem fixionem participat eamdem evi in sue substantie duratione mensuram observat; eius igitur substantie exitus et exitus terminus et existentia eodem evi incommunicabilis momento funguntur. Eius autem exitum et existentiam ipsius unio cum corpore naturaliter sequitur. Hec autem unio a creatore procedit quoniam cum exitu et existentia eadem durationis mensura complectitur, exitus enim forme terminus est unio cum materia, et licet dispositionum consursus temporis latitudinem primo requirat, forme exitus et unio eius eodem durationis termino mensurantur; igitur et eius existentia et unio cum corpore eodem evi mensurantur momento. Natura autem corporis ipsam in termino temporis suscipere estimatur, nam virtutes corporales dispositiones in corpore inducentes in temporis latitudine operantur et forme introductio terminum dispositionum sequens termino temporis mensuratur, quippe cum ultimus terminus dispositionum et forme collatio eodem indivisibili mensurantur, cum in nullo momento dispositionum summa perfectio forma caret quam requirit. Susceptio igitur huius anime in corpore nunc temporis mensuratur, presertim, cum hec unio sit permutabilis er iuncture formarum permutabiles sive a natura sive a datore primo procedant, termino temporis permutabilis mensurantur. Res autem inpermutabiles et earum exitus et iuncture a datore primo procedentes eco incorruptibili mensurantur. Unde huius anime exitus existentia et proprie substantie principiorum simplicium unio evo mensurari censentur. Eius autem unio cum corpore termino temporis mensuratur. Estimatur igitur eius existentia exitus et unio diversas durationis mensuras suscipere que sunt diversi termini et indivisibiles secundum ordinem ad invicem consequentes. Aut igitur nunc evi et nunc quod est essentia temporis et nunc quod est eius terminus eandem [fol. 42v, col. 2] essentiam numero participant et sic hec omnia predicta eodem indivisibili mensurantur, aut nunc diversa p0redictis exitui et unioni diversi termini respondet. Videntur autem hiis diversa mensura termini respondere ut post nunc evi exitui et existentie respondens sequitur nunc temporis eius unionem mensurans et in hac consequentia indivisibile diverse nature indivisibilem consequatur diversiva, nec temporis successiva intercidat latitudo. Set hec consequentia videtur non successionis in mensuris consistentis set solum ordinis naturalis. Quoniam autem inter exitum eius, existentiam actualem et unionem eius cum corpore non caditi« actionis sucessio, set duo actionis termini se invivem consequuntur et durationis sucessio temporis inter hec non incidit set solum termini secundum ordinem consecuntur, inter quos nulla latitudo temporis intercedit et secundo rationabile apparet eius exitus existentiam et unionem communi durationis mensura carente successionis latitudine mensurari.

Infusio vero est substantie a superiori actore extrinsece absque corporalis materie fundamento exitum perfectum ac liberum sumentis corporali materie perficiende et regende copulatio. Si igitur hee anime cum intellectiva unitatem essentie obtineant, infusio eis competit, Si autem ab eius essentia sunt diverse et non ex creatoris opera, set ex nature industria in homine et in viventibus aliis producuntur, non infusio, set potius eis generatio conceditur. Virtutes vero active actionibus corporalibus subiectum et media adaptantes et ipsas altioribus et magis spirtualibus operibus ad actum a materiali et potestativa essentia existentiam extrahentes, sunt in subiecti dispositione et earum eductione procedunt et ideo dispositionibus terminum attingentibus complementi et ipse ad actum migrantes summam perfectionem corpori inducunt. Accidit igitur ut partes primo dispositionum terminum consequentes primo ipsarum actum suscipiant; que vero posterius earum susceptione, posterius complentur et ipse ordinem, partes singulas perficientes sue essentie multiplicationem, divisionem, distensionem nullatenus patiuntur sicut nec lumen partibus subiecti paulative dispositis influens. Virtutes vero active corporalibus actionibus et mediis corporeis materiam disponentes simul has formas actibus spiritualibus ex fundamento materie extra habent ad existentiam actualem.

Quia veto ipse ab anima generantis sumunt originem natura in qua earum fundatur, primo materie imprimitur quam ad actum virtutum oddicium perducantur. Set earum generatio perfecta ipsarum inpressionem quam per suam unionem corpus perficiunt, antecedit.

Motus igitur in activarum virtutum completus operibus, quibus et natura adaptatue et earum exitus exercetur, continuo eo eodem tempore mensuratur; ultimus autem disposionum terminus et ipsarum exitus complementum atque earum ultima impressio uno nunc temporis indivisibili mensurantur in quo simul existentie actum et inpressionem suscipiunt et corpori primum exhibetur complementum.

CAPITULUM QUINTUM DE UNIONE ANIME CUM CORPORE

[Fol. 43r, col. 1] Ortus autem eius non extra corpus set in ipso a creatore contrahitur et similiter et corpori copulata eam creator producendam disposuit. Unde cum perfectionis eius et subiecti corporis idem sit actus, intra corpus exitum et creationem suscipit, unionem vero tantum ab ipso originis sue suscipit fundamentum.

Sed corporis summus dispositionum terminus perfectionis formalis susceptionem exigit, absque mora ipsa anima in momento corpori summe disposito a datore inducitur et numerus animarum corporum multiplicationi respondet et ipse exitu, substantia, prima perfectione et regimine et operum exercitio ac confirmatione ad corpora ordinatur, non igitur per aliqua momenta ante unionem ad corpus ipsa subsistit ut propria vita fruatur set intra corpus et in ipso producitur vitam communem secundum unionem cum eo communicans.

Ipsa a subiecto corpore dependet et dispositiones corporis ipsi conformes eius exigunt susceptionem et ipsa non tamquam motor et rector solum set sicut formale principium esse conferens corporis est perfectio et inter utruysque esse existentiam actualem non cadit distinctio et cum ipsa corpori primum vite actum tribuit eius et subiecti unus est actus et indivisibilis vite communis et cum essentia hominis unitatem participans natuuralem ex ipsa et corpore constet, ipsa cum corpore unam constituit essentiam compositam cuius unitas in principiorum consistit mutua et indivisibili unione, et vita conmunis ab eius procedens substantia et opera communia ab eius virtutibus emanantia composito ex utriusque copula conferuntur, isa igitur cum corpore in sua substantia ac virtutibus veram et individuam participat unionem.

Non tamen sicut forma impressa materie corpori copulatur eo quod forma inpressa a natura materie et virtute sunit sue existentie fundamentum et eius natura secundum potentiam in materia existit quam ad esse actuale agentis virtus educit et eius productio partum in materia, partim ab agentis virtus consistere censetur et cum dispositionibus materie ei conformibus simul ex sue originis indice procedit et propter sue existencie dependenciam materie inseparabiliter adheret et ad eius transmutationem recipit corruptelam et cum sit materie nexibus alligata ei movendi, congnoscendi, regendi se et materiam et perfecta opera producendi libera atque perfecta facultas adunitur et ab omnibus vero (sic) hiis hec anima est immunis cum contrariis sit potius decorata. Non igitur per impressionem more aliarum formarum corpori est coniuncta.

Iuncture vero ratio non a natura eius set corporis requirit dispositiones cum forma se materie participandam exhibeat et eius dator eam non deneget materie preparate et forme simplicitas dispositionum compositionem in sua essentia non patitur et corpus sublimibus eget dispositionibus ut susceptioni huius anime adequetur, anima vero sola sue excellentie depressione inclinata corpori conformetur. Iuncture igitur media in natura corporis consistunt.

Oportet ergo hec media cum anima conformitatem participare ut a corpore orientia eius remotionem ad anime elevent excellentiam utrique principio materiam conmunem participantia et ideo corporalem materiam habentia conformitatem anime inducentia ad spiritualem materiam accedunt ut eis anime nature spiritualis corpori adveniens conquiescat.

Ipsa igitur in corpore ac spiritualis substantie natura fungitur vitam participans que dicitur continuus [fol. 43r, col. 2] ac internus actus in sempiterna quiete consistens et cognitionem que per simplicitatis puritatem, in qua representare clarescunt, viget et secundo eius substantia lucis incorporee naturam participat et spiritualis caloris ardore inextinguibili decoratur. Duo autem hec et vite cognitionis actui adaptantur eo quod per ipsa vite internus actus continuus viget et per calorem excitatur et in luce consistit, congintionis vero discretio in luce clarescit, motus autem regiminis calore fulcitur. In corporis natura duo corporalia respondent media substantie anime vite cognitioni et predictis duobus conformia. Luci igitur spirituali spiritus respondet qui cum lucis effigiem venditat corporali; calori vero spirituali calor vivificus naturalis, calore a luce emananti conformis. Hec igitur duo corpus ordinant ad anime vite et illustrationis eius susceptione.

Sicut autem ex corpore et anima unum constat compositum, sic per quamdam conformitatis unionem ex luce et calore spirtuali et spiritu ac calore in tali unum medium integratur, set cum anima corpori inclinata dispositionem inducit corporalem et natura corporis ad animam elevata ad (sic) conditionem participet spiritualem, ea que ex anima in hac unione ortum habent per inclinationem ad corpus corporalibus mediis conformantur et que ex corpore procedunt per elevationem ad animam spiritualem conditionem contrahunt et sic utrumque genus se mutua connexione disponit ut iunctura natura conformi vigeat mediorum.

Hec vero media in homine a contrarietatis elementorum terminis sunt remota, utpote spiritus magna nature lucis puritate gaudens ut celesti nature similis et calor celestis luci connexi condicionem participans super elementorum exigentiam elevantur. Hec autem huius anime huius anime simplicitatis, puritatis excellentia exigente, ergo corpus in quo predicta consistunt media, cum ex elementis sit constitutum, ab ipsorum natura non immunis per ipsorum contrarietatum excellentiarum equalitatem ad contrarietatis elementaris distantiam est reductum, ut ad vite huius anime et conditionum eius per spiritus et caloris summam perfectionem susceptionem esse habile mereatur.

Quamvis vero ipsum complexionis equalitate vigeat, tamen quatuor complexionibus a qualitatum primarum concursu procedentium, quibus virtutes eius sua adimplent opera non privatur et quatuor humorum (?) substantias quatuor elementorum naturis similes in se continet quibus eius constitutio sustentatur.

Quoniam vero ab hac anima et eius virtutibus ac ab aliis differentiis virtutibusque ipsarum multorum operum genera emanant, que partium corporis distinctis officiis exercentur, in ipso natura organorum compositionem difformem disposuit per quam in singularibus partibus diversis operibus congrue adaptatur.

Hec autem dispositio corporis celestis ornatui comparatur, in qua distantiam a contrarietate, quam celum per excellentiam super elementa participat hoc corpus per complexionis equalem sibi vendicat confractionem, eius autem spiritus lucis celestis effigiem et calor celesti et vivifica caloris natura gerit, organorum vero distinctio stellarum et orbium officiis variis comparatur, ipsorum complexiones, species [fol. 43v, col. 1] virtutes et opera varietatem distinctam habentia stellarum aspectibus conformantur. Eius vero complementum universi machine continentie coequatur, quippe cum eius partes omnium rerum naturas ac similitudines comprehendant ut eius perfectio totius mundi ambitum contineat sub indivisibili unione.

Huius vero anime unionem precedit naturaliter sensibilis ac vegetabilis susceptio, cum iste corpus disponant in vita et operibus et sine ipsis intellectiva on posset excellentia corpori inclinari.

Substantie vero eius unio virtutm suarum unionem naturaliter antecedit, quippe cum primo iunctura primam perfectionem in essentie actu et vitam consistentem a sua substantia emanantem corpori exhibeat, quam operationes motus et regimen que a suis virtutibus oriuntur, ut prius ratione perfectionis quam motoris fungatur officio, et quia quod primum est in ortu, ultimum venit in occasu, in fine separationis interventu officia primo cessant et substantie unio, cum vita in mortis termino ultimo solvitur et in aliis differentiis actus primus fere cessantibus secundis manet. In omnibus igitur formis prima ultimo in compositi dissolutione recedit, cuius iunctura et primitus et nexu proximiori et infirmiori materie est compacta.

Cum autem alie ex fundamento corporalis materie educantur per suam impressionem substantie corpori uniuntur, a quo inseparabiliter dependent. Si vero cum intellectiva in homine eamdem essentiam participent, eius modum in sua unione secuntur diversitate in potentiis accidente.

Media vero ad hanc naturam secundum ordinem concurrunt: complexionis eaulitas dans a contrarietate recessum, organizatio ad opera virtutum corpus disponens, contentorum humorum et aliorum concurrentium complementum, calor vivificus vitam et motum internum eius et variorum operum exercitium procurans et spiritus animarum nature per lucis imitationem similis. Hec autem in viventibus secundum maiorem ac minorem perfectionem et secundum proportionem convenit estimare.

CAPITULUM SEXTUM DE EXISTENTIA HUIUS ANIME IN CORPORE

Existit autem ipsa in corpore a corporis exigentia nullam substantie sue suscipiens distensionem. Nam eius simplicitas incorporea et a propria et ab aliena substantie et quantitatis est dimensione immunis et solis formis a materia corporali recipentibus fundamentum et maxime eius dimensionibus sequentibus distensio congruit; ipsa vero a materia nullam ducit originem et vita et opera et motus in quibus summum est complementum, que ab ea emanat, substantiam a materia et dimensionibus eius liberam requirunt et forma distensa, cum substantiam movet, ad motum non sufficit et ipsa motum suscipit quo anima hec est expers et similitudinum formarum intelligibilium spiritualium abstractarum inpressiones non formis materialis magnitudinis distensionem habentibus copulantur, quarum omnium ipsa gerit effigies et on formis distensis propter subiecti partibilitatem res secundum diversarum partium ordinem in diversis recipientium partibus partibiliter sustentatur, in ipsa vero rerum ymagines presentate in una [fol. 43v, col. 2] eius indivisibili virtute aut subsistentia infinite indivisibiliter consistunt. Ab omni igitur ratione distensionis penitus est semota.

Ipsa igitur sue substantie perfecta simplicitate vigens, nec distensionem neque divisionem a corpore suscipiens, sub indivisibili unitate substantie corpori copulatur. In qua existentie sue nullum organum proprium adaptatur. Nam ipsa sue substantie unione similis omnibus partibus et toti perfectionem primam tribuens actum vite primum influit uniformem et ex eius unione cum toto essentia et species compositi hominis una resultat, cuius esse in actu vite unico et non vario consistit et ipsa a corpore naturaliter sue originis nullum suscipit fundamentum, set sue substantie perfectionem summam a creatore datam participans et sue existentie fixionem subnixa corpori totaliter perfectis et summis dispositionibus decorato nullius partis proprie necessitatem exigens copulatur et operationes ab eius virtutibus propriis emanantes neque ipse virtutes organa requirunt propria, nin igitur eius substantia ad organum proprium se patitur coartari.

In omnibus vero partibus et in toto simul tota et indivisibilis existere estimatur. Nam ipsa cum perfectionem et primam essentialem et actum primum vite toti corpori per sue substantie unionem exhibeat, in toto et parte qualibet per substantie presentiam existit, quippe cum forma non det esse subiecto nec partibus eius nec per sue essentie unionem et parti cui non adest eius essentia ab ea non suscipit complementum. Similiter subiecto datur operatio ex virtutis forme influentia et cui parti non adest virtus neque actum operationis eius participat, et sicut nulla creatura materiam in qua non est eius virtus, non operatur et in qua non est eius essentia, eidem non confert esse sicut et pars in qua non est anime virtus, non recipit operis complementum et multo magis cui non unitur eius essentia non recipit actum primum est essentialem qui maiori et antiquiori indiget unione. Ipsa igitur omnibus partibus adest presentia substantie. Sed ipsa mensura (?), distensione, diffusione, divisione, multiplicatione vicissitudine et determinatione caret. Existit igitur in toto in qualibet parte tota simul simplicitatis sue retinens summam. Ipsa igitur, ut fas estimare videtur, in toto humano existens corpore, nulli parti nec essentia neque virtute copulatur set sue spirituali ac perfecte subsistentie innixa absque corporis dependencia in se ipsa fulcitur toti unita et nulli parti copulata et in sua permanens fixione corpus eiusque partes vivificat atque regit. Ipsa enim in sua natura absque respectu corporis est substantia simplex spiritualis incorporea, nullam dimensionem, nullam partibilitatem, nullam materie distensionem participans, et ideo tota simul in sua simplici indivisibilitate tollitur, nullam loci corporis circumscriptionem occupans set est substantia creata ex substantie principiis constituta secundum suam exigentiam ac virtutem determinatam habens limitationem, sicut et intelligentiis convenit separatis quarum naturam gerit. Igitur ipsa sicut et intelligentia [fol. 44r, col. 1] sicut spiritualem existentiam coartatam in se retinet, ut consistentiam habeat in sua substantiali permanens fixione, non sumit situs diversos accipiens set ipsa virtutes habet liberas nullis organis applicatas. Nam omnium rerum corporalium ac spiritualium per indifferentiam ex capax nullo organi interventu obiectorum destinationem inducente, nulli igitur parti corporis substantia ac virtute unitur.

Cum autem corporis sit perfectio ei vitam tribuens atque regimen ei toti sua essentia copulatur. Huic autem rei multe similitudines adaptantur; comparatur enim eius existentia in corpore intelligentie alicui corpus regenti et naute regenti navem et lucerne modio velate et corpori fixo vestimento inducto et homini in domo collocato et rei spirituali fixe corpus regenti et se sermone spirituali absque motu corporis declaranti et dispositione anime huius cum nullo motu corprois interiori et exteriori interveniente spirituali sermoni, loquitur, confert, iudicat ac discernit et ex hoc cognoscitur si ipsa corpore exuta prius, posterius corpus induat et ex eius separatione, in qua corpore deposito tamquam exteriori vestimento ipsa in sua permanet fixione. Et hoc ex denominatione actus primi et posteriorum operum declaratur: nam actus primus et postremus sic toti homini appropriatur ut nulla pars eorum denominationem recipiat et hoc est, quia ipsa ita totum sibi appropriat et secundum suam substantiam a cuius influentia et presentia fluit vita et secundum virtutes a cuius influentia emanant opera ut nullam attingant partem, set cum in homine vegetabilis ac sensibilis sin intellective connexe, ipse more proprio secundum substantiam et virtutem toti corpori ac singulis eius partibus complexantur.

Omni autem anime differentie commune est per distensionem partium corporis sue substantie distensionem non recipere licet propter inequalem a materia dependentiam hoc eis inequaliter insit, vita enim in motu interno continuo et opera ipsam sequentia substantiam et virtutem in se unitam et non per materie diffusionem dispersa requirentia in anima hanc distensionem minime patiuntur.

Alie autem due, si in homine cum intellectiva eodem reputantur, materiam existentie eius in corpore imitantur in potentiarum dependentia diversitate pensata. Ipse vero secundum se cuilibet parti per essentiam indivisibiliter copulantur; cum enim omnibus partibus per media disposita actum primum vite tribuant ex sue substantie unione, non tamen substantie distensionem, divisionem, multiplicationem pacientes tote simul per essentiam toti ac partibus copulantur earum substantia virtutibus singulis connexa, in qua omnes ipse unitates reductionem tenet, in singulis partibus indivisibiliter existit.

CAPITULUM SEPTIMUM DE COMPARATIONE INTELLECTIVE AD ALIAS IN SUBSTANTIE IDEMPTITATE ET DIVERSITATE

Rationabile autem censetur tres anime differentias in homine unitatem substantie et virtutum distinctionem habere; nam humana species a forme [fol. 44r, col. 2] unitate, a qua unam contrahit perfectionem, suscipit essentie unitatem et natura humana solum gignit hominem ex una anime natura ex eius virtute suscepta regula actionis et ideo censetur idoneum essentiam humanam in persone unitate constitutam diversas substantias anime aggregatas participare; et cum omnes rerum naturas et proprietates spiritualium ac corporalium hominis natura comprehendat, ad unitatem essentie in ipso reducuntur genera entium, viventium et cognoscentium. Non videtur igitur plures habere animas ad unam substantiam non reductas et propter reductionem ad unam substantiam videntur hee differentue ad invicem colligari secundum ordinem et in suis actionibus se retractione mutua prepedire, cum anime substantie (sic) eas continens quarumdam virtutum relictis officiis ad illorum dirigitur actiones et earum continentia non a corpore set ab ipsius substantie anime suscipitur fundamento et estimantur, uti trigonus ad tetragonum ad invicem se habere et ut genera et aliis speciebus divisa in eadem concurrentia ad unitatem substantie reducuntur sit et ipse ad unam reduci substantiam estimantur.

Certum autem iudicium earum substancialem declarat differentiam, nom due ex natura, in corporali materia existente, ex vir-tutum a materia dependentium et corpori actionibus corporalibus per media corporalia preparationem dantium, officio educuntur et earum radix cum semine dirivatur mediis corporalibus sustenta et earum ortus simul cum adaptationibus incipiens naturali et temporali ordine antecedit et partibus per successionem dispositionum complementum suscipientibus eis non simul imprimuntur nec simul et equaliter in singulis operantur et due, more aliarum formarum, licet non distense materie inprimuntur, et ipse alicuius partis corporis perfectiones dicuntur et propter sui connexionem cum corpore passionem ac corruptionem paciuntur. Hec autem omnia substantie idemptitatem removent a quibus intellectiva substantia penitus est semota et ipsa in sua interiori affectione secundum interiorem integritatem et responsionem aliarum circumscriptis officiis et membrorum suam ostendit existentiam ab aliis liberam et inmunem, non igitur cum aliis eandem essentiam participare iudicatur.

Tribus igitur differentiis in homine substantia diversis existentibus intellectiva ultimam prestans perfectionem alias continet et regit et in eis unitas perfectionis, ordinis et regiminis attenditur et in ipsis est unio substantiarum absque aggregatione ut plurium luminum in unum concurrentium et mediis proportionalibus intercidentibus, quibus anima corpori connectitur compositio unitatem acquirit et naturis conformibus secundum ordinem in anime differentiis concurrentibus, per quas due ad invicem et ad intellectivam secundum elevationem et intellective ad ipsas secundum inclinationem in substantia et virtutibus confederantur naturali ac debito federe coniunguntur [fol. 44v, col. 1] et ex earum iuncture ratione humana substantia naturalem suscipit unitatem.

Si autem hee tres differentie eandem habere essentiam censeantur, in eodem instanti, ortu suscepto, corpori perfecte disposito infunduntur in eo dispositionibus tempore acquisitis; vegetabilis vero primo et sensibilis secundo tamquam inferiores corpori inclinantur et intellectiva ultima corpori naturali distantia copulatur.

Cum vero differentie in essentia iudicentur ortus duarum in- tellectiam tempore antecedit. Nam vegetabilis ex naturali fundamento in semine constituto primo ex virtutum activarum officia af actum existentie perducitur, et corpori ac eius partibus dispositis inpressa eius actum primum vite et operum exhibet; deinde sensibilis ei succedit vitam propriam et opera eis communicans et harum ortus virtutum inferiorum operibus procedit, ultimo autem intellectiva a virtute extrinseca libero exitu collata corpori mediis concurrentibus duabus preiacentibus infunditur ex cuius adventu summum advenit complementum.

Duarum vero productio in tempore exercetur et earum existentie terminus nin indivisibilis temporis mensuratur; intellective vero exitus evo consistit, eius collatio in eodem set eius in corpore susceptio in nunc temporis completur et in illis indivisibilibus temporis non discernitur intervallo.

Intellectiva vero absque duabus nequit corpori, quippe cum corpus humanum omnium rerum proprietates contineat et naturas quibus omnibus corporibus est conforme et anima omnes anime colligit differentias et vegetabilis corpori necessaria opera ministrat, sine quibus vita eius et opera ab anima emanantia nequeunt persistere et sensibilis ei opera et regimen exhibet et eius anime in rerum omnium perceptione et motu necessariam exhibet servitutem et intellective excellentia absque ipsarum iunctura conformi media corpori non patitur inclinari et omnes differentie concurrentes cum genre ad eius contitutionem in vitam, sensum et intellectum iuvantes in tribus differentiis anime fundantur. Eis autem et corpori dispositio intellectiva unitur secundum earum mutuam conformitatem nature et proprietatum. Set eius substantia earum substantiis primo iungitur. Deinde potentie eius ad earum potentias conformantur, et ex conformi iunctura procedens unio unam essentiam constituit in coniuncto. Intellectiva vero aliis nobilitate et completionis ordine precedente, alie generatione et naturali ordine antecedunt.

CAPITULUM OCTAVUM DE SEPARATIONE INTELLECTIVE ANIME A CORPORE

Inteçlectiva vero anima nata a corpore corruptibili separari in corruptione eius sue substantie [fol. 44v, col. 2] non recipit corrptelam, cuius salvationem quinque declarationum genera manifestant: Primum est inmunitas sui exitus a corporis fundamento. Secundum sui ortus condicio. Tertium sue nature proprietas. Quartum finis eius. Quintum operum dispositio.

Ex primo igitur genere eius salvatio declaratur: nam forme a corporali materia dependentes ex essentiali et conformi sibi natura intra contenta sumunt originem et virtutes activas inferiores ipsas ex illa natura ad actum conducunt et universaliter omnes in materie potestate et fundamento consistunt, ex quo agentis virtus ipsas producit et due anime ex hac natura sibi conformi ab anima generantis emissa per virtutem eiusdem officium producuntur (sic).

Et cum semine earum naturale fundamentum ab anima influit, sicut corpus ex corporis materia descendit, set virtutes active ab anima profluunt sicut corporales et media, spiritus et calor a corpore et ideo omnes tales forme cum materia sumunt corruptionem. Ab hiis autem onmibus intellectiva inmunis penitus comprobatur, set forme dependentes, sicut et due anime non simul, set secundum ordinem temporis prout parcium dispositiones merentur, partibus inprimuntur et inprese actum essentialem dant primum et secundos in ipsis exercent. Substantia vero libera in eodem temporis intervallo dispositionum corporis et mediorum a virtutibus activis pre- paratis et earum productio exercetur et in eodem temporis termino terminus dispositionum et earum actualis existentia completur. Substantia vero libera hoc non patitur intervallum set intellectiva non est forma inpressa materie corporali, set non est distensa secundum corporis distensionem, set existit in corpore ad instar lucis celestis in inferiori corpore delate. Set ipsa corpori infunditur, a quo non dependet ad instar lucis celestis in aere; due vero lumini et perspicuo interiori in aere radiato, set due corpori et mediis eius secundum conformitatem et nexum substantie mutuo indissolubilem coniunguntur, ipsa vero absque sui nexu libera eis copulatur, set ipsa assimilatur substantie separate cui per sui presentiam datur officium perfectionis et regiminis corporis; alie vero forme et substantie materie coniuncte, sed ad ipsam comparatur corpus tamquam vestimentum tegens et laterna ad lucernam, ad alias veri (?) continens et ignis ad suum lumen set ipsa existit in corpore neque ad totum neque ad partes diffusa, set sicut in sue substantie permanens fixione, set ad ipsum comparatur ut intelligencia ad corpus, in quo est et ut nauta ad navim set ipsa a nullo dependens corporis organo sue substantie existentie virtutibus et operibus deputato ut actus nullius esse corporis censeatur. Ipsa igitur in corruptione corporis sue substantie non suscipit detrimentum.

Ex secundo vero genere eius salvatio sic astruitur: Nam ipsa more perpetuarum substantiarum non ex fundamento materie, non ex [fol. 45r, col. 1] virtutum inferiorum nec superiorum officio a creatore liberum sumit ortum, set specierum eius multiplicatio non ex materie multiplicatione, nec ex sui et virtutum earum vel aliarum actione multiplicativam propagationem recipit, set secundum necessitatem multitudinis subiectorum indivisibilem suscipit multiplicationem, set cum aliis incorporeis ac corporeis creaturis ortum creationis solum servantibus incorruptio concedatur, ut ei non negetur rectum est, set eius ortus evo et existentia continuatur, licet eius receptio termino temporis et opera tempore mensurentur; evum vero mensura est non fluens, in qua perpetua conservantur, cui temporis partes rerum corruptibilium non adequantur, set rebus corruptibilis datur virtus propagativa ut in similibus conserven-tur; hac vero virtute caret ipsa, non ergo in similibus, set in se conservatio, que in rebus inesta perpetuis, ei datur; ipsa igitur corrupto corpore manet salva.

Ex tertio quoque genere eius salvatio sic sit nota: Nam ipsa prima similem conditori eius ymaginem ab eo sibi inpressam incorruptibiliter gerit, set rectoris maioris mundi ipsa minoris rectrix condiciones imitatur. Set rerum incorporearum et corporearum omniumque effigies que ipsius eternitatis speculo eternaliter continentur, in ipsa tanquam in ultimo speculo nate sunt recipi et perpetuo contineri, set ipsa substantiis separatis ordine existentie equalis evum cum eis participans simili perpetuitate congauderet, set per suum accessum ad creatorem equalem aut maiorem simili salvatione contenta est. Se ipsa est substantia incorporea materia carens transmutabili a contrarietate semota non delatam (sic) per dependentiam per rem corruptibilem, set substantie incorporee non adest nisi duplex corruptionis causa a materia corruptibili dependencia qua cum ipsa careat, corruptionem corporis non sequitur et defectus sui originalis, que a corpore non trahit, set a condicione sue nature a qua virtus eam liberat conditoris, set cum dicitur forme a materia separabilis aut pereuntis contrarietatis occursus corporalis materie ac corruptibilis dependencia partium dissolutio, cause conservantis absentia corruptionem procreent, ab hiis omnibus est semota, set et a paulativa labefactione que rebus mortalibus inest, inmunis est, cum nullum patiatur langorem, inmo post ultimam consumptionem corporis ac virtutum defectum confortetur corporalium. Ipsa igitur corruptela ex corruptione corporis non incurrit.

Ex quarto autem genere sic eius conservatio confirmatur. Nam omnium rerum status que non ad rem corruptibilem terminatur, ad ipsam per quam omnes sunt conserte ordinatur, sed et omnium rerum genra: in entibus, viventibus et cognoscentibus, constitutum, in omnibus rebus diffusa creator in ipsa univit quam sibi similem in hiis constituens, sicut ipsa rebus mundi maio- [fol. 45r, col. 2] ris exhibuit, sic ea per ipsam minori cuius est perfectio dispensatur et in ipsa suorum opera finem constituit set ipsa omnium rerum capax, exemplari primo simillima eius et in ipso contentorum est receptiva, set cum per extranea ipsum cognoscat per sui presentiam ipsum est cognoscere nata separata et ei per presentiam presentari, set summum bonum quod virtutibus acquirit nata est recipere cui munera corporis contrahit, set merita virtutum felicitatem, demerita penam exigunt. [Ad] hoc autem conditor primus vitam largitur. Set premium ac penam iudicii libra dictat quod in vita non datur set vita hac multis laborat angustiis et virtutes ad felicitatem ducentes in mundanis miseriis roboranutr. Un huius igitur vite angustiis felicitas non confertur set ea anime post vitam donatur est virtutes ad felicitatis statum perfectum ac perpetuum dirigunt, quod hec vita non prestat. Igitur anima ipsum suscipit separata set reprobi maiori huius vite iucunditate congaudent; ne igitur reproborum ordo frustetur, alterius vite anima suscipiet statum iocundum set extreme summe substantie carent penitus corruptela, infime vero eam paciuntur, igitur medio natura humana corporali eam patitur fundamento, anime vero eam refugit fixione, set yle que est formarum fundamentum primum, corruptionem essentie non suscipit, igitur et hec anima que est omnium ultima forma ac finis a corruptione videtur inmunis, set yle cum sit omnium formarum corporalium sustentatrix, fixa manet. Similiter ipsa cum spiritualium ac incorruptibilium exemplarium sit receptaculum, incorruptibilis iudicatur, set corporis nexum dissolvit appetit, cum nulla forma corruptibilis materie dissolutionem desideret, ipsa igitur corrupto corpore separatur.

Ex quinto vero genere sic eius permanentia demonstratur. Nam formarum inseparabilium esse ab eis procedens non eis est proprium set coniuncti, quippe cum materie et earum connexio hec requirat, set due anime vitam corpori dantes non sibi propriam, set conuncti propter sui cum corpore et mediis nexum et originis fundamentum esse conmune a proprio non distinguunt, ipsa vero vite actum proprium tenens non corporis, non coniuncti proximi ex sui unione esse composito confert, set habet virtutem separabilem perpetuam in actu continuo persistentem, set propter impermixtionem substantie ac virtutum eius cum materia corporali in- dustriam coartare, effigierum rerum est comprehensiva, set ad res separatas a materia comprehendendas dirigit aspectum, set ei inpressiones separate presentantur, set ei quiescentibus operibus virtutum inferiorum proprie occurrunt ymagines et visiones ipsi a supremis substantiis inprimuntur, set affectiones ad summum statum sui aspectus ele- [fol. 45v, col. 1] vatione ordinat, set in ipsa est virtutum supremarum ab infimis elevatatum aspectus cognitionis et affectionis ad creatorem et supremas substantias, set hic aspectus viget cum virtutes inferiores corporales naturales et animales deprimitur, set propter obumbrationis corporalis remotionem obstaculi sue substantie et suorum operum et suarum reflexionum et per sui aspectus presentiam comprehensiva, set cum in formis inferioribus et animabus duabus et ipsarum virtutibus ad defectum corporis et organorum debilitas consequatur, eius substantia, virtutes et actus proprii in corporis menbrorum et virtutum inferiorum corporalium et aliarum debilitate vigorem retinent, inmo propria opera in discretione, puritate et rectitudine suscipiunt incrementum, cum propter organorum passionem et obiectorum excellentiam virtutes sensibiles corrumpantur, eius propter sui inmunitatem virtutes non defectant, set aliarum aspectus quanto plus organis applicatur tanto ipse certius vigent in quorum distantia deficiunt; ipsa vero quanto magis ab eis elevata in se ipsam colligitur, tanto eius magis intuitus confortatur, set ideo pro fine elevatione in obicetorum excellentiis fortior redditur sed in suis operibus fatigatione non recipit set in virtutum et operum et obiectorum terminum non attingit cum omnium infinitum receptaculum capax sit, et omnium indagatrix, set obiecta infinita complectitur, nec ab infinitis fatigatur, nec ac excellentibus leditur, set incorruptibilis virtus ei vite respondet obiecti, et ad perpetua obiecta naturaliter inclinatur, set motive virtutes ad finem perpetuum dirigunt appetitum suum et eterni bono desiderio affecte ut cognoscitive ad primi eterni et certi veri apprehensionem elevantur, nec in ipsa hic ordo est frustra, et si finem perpetuum ad quem omnia dirigit opera, non attingeret, eius intento frustraretur, set cum singularium corporalium virtutum opera in langore corporis quiescere rerum capax, exemplari primo simillima eius et in ipso contentorum est receptiva, set cum per extranea ipsum cognoscat per sui presentiam ipsum est cognoscere nata separata et ei per presentiam presentari, set summum bonum quod virtutibus acquirit nata est recipere cui munera corporis contradit, set merita virtutum felicitatem, demerita penam exigunt. [Ad] hoc autem conditor primus vitam largitur. Set premium ac penam iudicii libr dicta quod in vita non datur set vita hec multis laborat angustiis et virtutes ad felicitatem ducentes in mundanis miseriis roborantur. In huius igitur vite angustiis felicitas non confertur set ea anime post vitam donatur set virtutes ad felicitatis statum perfectum ac perpetuum dirigunt, quod hec vita non prestat. Igitur anima ipsum suscipit separata set reprobi maiori huius vite iucunditate congaudent; ne igitur reproborum ordo frustetur, alterius vite anima suscipiet statum iocundum set extreme summe substantie carent penitus corruptela, infime vero eam paciuntur, igitur medio natura humana corporali eam patitur fundamenti, anime vero eam refugit fixione, set yle que est formarum fundamentum primum, corruptionem essentie non suscipit, igitur et hec anima que est omnium ultima forma ac finis a corruptione videtur inmunis, set yle cum sit omnium formarum corporalium sustentatrix, fixa manet. Similiter ipsa cum spiritualium ac incorruptibilium exemplarium sit receptaculum, incorruptibilis iudicatur, set corporis nexum dissolvi appetit, cum nulla forma corruptibilis materie dissolutionem desideret, ipsa igitur corrupto corpore separatur.

Ex quinto vero genere sic eius permanentia demonstratur. Nam formarum inseparabilium esse ab eis procedens non eis est proprium set coniuncti, quippe cum materie et earum connexio hec requirat, set due anime vitam corpori dantes non sibi propriam, set conuncti propter sui cum corpore et mediis nexum et originis fundamentum esse conmune a proprio non distinguunt, ipsa vero vite actum proprium tenens non corporis, non coniuncti proximi ex sui unione esse composito confert, set habet virtutem separabilem perpetuam in actu continuo persistentem, set propter impermixtionem substantie ac virtutum eius cum materia corporali in-dustriam coartare, effigierum rerum est comprehensiva, set ad res separatas a materia comprehendendas dirigit aspectum, set ei inpressiones separate presentantur, set ei quiescentibus operibus virtutum inferiorum proprie occurrunt ymagines et visiones ipsi a supremis substantiis inprimuntur, st affectiones ad summum statum sui aspectus ele- [fol. 45v, col. 1] vatione ordinat, set in ipsa est virtutum supremarum ab infimis elevatatum aspectus cognitionis et affectionis ad creatorem et supremas substantias, set hic aspectus viget cum virtutes inferiores corporales naturales et animales deprimitur, set propter obumbrationis corporalis remotionem obstaculi sue substantie et suorum operum et suarum reflexionum et per sui aspectus presentiam comprehensiva, set cum in formis inferioribus et animanus duabus et ipsarum virtutibus ad defectum corporis et organorum debilitas consequatur, eius substantia, virtutes et actus proprii in corporis menbrorum et virtutum inferiorum corporalium et aliarum debilitate vigorem retinent, inmo propria opera in discretione, puritate et rectitudine suscipiunt incrementum, cum propter orgonorum passionem et obiectorum excellentiam virtutes sensibiles corrumpantur, eius propter sui inmunitatem vitrutes non defectant, set aliarum aspectus quanto plus organis applicatur tanto ipse certius vigent in quorum distantia deficiunt; ipsa vero quanto magis ab eis elevata in se ipsam colligitur, tanto eius magis intuitus confortatur, set ideo pro fine elevatione in obiectorum excellentiis fortior redditur sed in suis operibus fatigatione non recipit set in virtutum et operum et obiectorum terminum non attingit cum omnium infinitum receptaculum capax sit, et omnium indagatrix, set obiecta infinita complectitur, nec ab infinitis fatigatur, nec ab excellentibus leditur, set incorruptibilis virtus ei vite respondet obiecti, et ad perpetua obiecta naturaliter inclinatur, set motive virtutes ad finem perpetuum dirigunt appetitum suum et eterni boni desiderio affecte ut cognoscitive ad primi eterni et certi veri apprehensionem elevantur, nec in ipsa hic ordo est frustra, et si finem perpetuum ad quem omnia dirigit opera, non attingeret, eius intento frustraretur, set cum singularium corporalium virtutum opera in langore corporis quiescere conpellantur et quietem appetant ac procurent ipsa propter operum excellentiam effectum, multitudinem ac finis interminationem perpetuam que consequi procurant, nunquam corporis exigentia conquiescit, set virtutem et actum habet a corpore inmunes, que inmunitatem substantie eius iudicant et quasdam conceptiones penitus incorporeas tenet, ut finem, prudentiam et similes quas sine corporis natura pertractat. Nam perceptio prima sensibilium formarum corporalis propriis eget organis. Secunda interior non penitus a nexu corporis est inmunis. Tertia vero ut spiritualium formarum acceptio est propria anime huius que omnino a corpore elevatur, set incorruptibiles rerum essentias et simplices substantias et res que sunt ubique et semper que hic et nunc non coartantur conprehendit, set eius [fol. 45v, col. 2] intellectus qui intellectui substantie separate est conformis, solo contactu corporeorum fantasmatum distans quo cessante in pari manet incorruptione, set neque virtute nec opere nature legibus astringitur, sua libertate contenta, non coacta ad ea sola que naturalis procurat industriam inclinari, set ipsa virtutibus inferioribus omnibus et menbrorum officiis cessantibus et nullo motu ab extrinseco accedente interno nutu existentia suam naturam, virtutes et opera asseverat, ipsa igitur a conditionibus corporis inmunis ac separabilis non sequitur corporis corruptelam.

Corruptione vero corporis sex rerum genera procurant: primum est eius et suorum principiorum dispositio; incursum contrariorum; cum materia transmutabili elementorum nexum dissolubilem; ipsorum inclinationem ad dissolutionem et regressum ad simplicitatem ac principiorum coagulationem debilem conprehendens. Secundum est mediorum vite processus in quo actio caloris naturalis continua essentialem humiditatem consummentis, humiiditatis consumptio et caloris sequens extincto eius, continua ex natura propria declinatio, post statum viventis eius debilitas, humiditatis a quo se extinguentis eam qualitate continua et multitudine obviatio continentur. Tertium est menbrorum humanorum et omnium contentorum dissipatio, corruptio et permutatio, Quartum est anime industria in quo actuantium eius affectionum et motuum corpus exterminantium, contrarietas inclinationum eius ad exigentiam corporis, excessus operum a corpore exactorum langorem inducens consistit. Quintum est rerum exteriorum permutativum superiorum et inferiorum corpus suis inpressionibus permutativum. Sextum est finis consecutio, quam cum in corporis angustia non attingit, extra ipsum consequi laborat.

Cum igitur ipsa sit perpetua et corpus corruptibile, non sumens interitum cum ipso, a corpore separatur. Nam dispar est condicio utriusque, quippe cum ipsius sit existentia interna, set corporis temporalis et corporis existentie duratio terminum consequatur; anime autem durationi nullius terminus respondet, corrupto ergo corpore manet ipsa et opera eius hec declarant que cum sint plurima, nullum tempus requirentia, inmo que numquam tempore conplentur et corpus ad ipsa non sufficiens, cum tempus sibi determinatum excedit, langorem incurrat. Similiter autem et cum ipsum neque existentie neque operibus anime adequatur, necesse est terminum universalis incurrere defectus ipsa integritatem sue perpetue existentie retinente.

Quoniam vero eius in corpore existentia nulli parte proprie adaptatur, set sue innixa substantie toti coniungitur totum ac partes perficiens, connectens, firmansm vivificans, atque regens, in suo exitu nullam vitam datam rescipit partem, quippe cum sit incorporea transitu ac penetratione non indigens corporali et [fol. 46r, col. 1] eius existentie exigentie modus exitus respondet: a toto igitur recedit sua fixione suffulta et a nulla certa parte seiungitur; alie vero due sicut corpore sumunt interitum, in toto et in singulis partibus cum natura corporis ac mediis extinguuntur; ex anime vero exitu natura corporis et partium connectentis accidit dissolutio, dolor, corruptio, marcentia et putredo. In menbris vero hanelitui et vite officiis deputatis in vite interitu exitus anime sinthomata ac vestigia maxime declarantur.

CAPITULUM NONUM DE INMORTALITATE ANIME INTELLECTIVE

Eius autem vita post separationem perpetuam inmortalitatem participat. Nam ex quo premissis demonstrationibus convincitur, in corpore et in eius destructione non incurrere corruptelam multo magis separata a corporis corruptione salvatur, in sua permanens fixione, set eius ortus evo; eius autem susceptio, unio dependentia et operatio tempore mensurantur; regressus autem post corporis corrptionem ortui similis in evo consistit; quicumque igitur dependentiam corporis tempore conprehensam participat, in tempore cum corpore periit. Sua vero existentia in exitu et regressu in evo consistens perpetuo perseverant, set omnis cprruptio ex contrarietatis incursu cum materia transmutabili aut a dependentia a subiecto corruptibili aut dispositione compositionis aut a defectu nature procedit a quibus fere omnibus ipsa inmunis est, set si ipsa simplex penitus censetur et omnino actus nichil possibilis nec continens omni dissolutione a corpore a corruptione caret, set si sit composita ex possibili principio et catu hec compositio sue non repugnant salvationi. Nam materia corruptionem procurans contrarietati est connexa. Set cum ab ea unus actus abicitur alio ad quem inclinat ex nature opere eius privatio restituitur absque temporis intervallo, set materia que secundum totum ambitum unum ac proprium sibi actum manifestat, eo contenta ad alias non evagatur, ut in celi materia patet; alia vero ad formarum extenditur multitudinem. Set ideo in prima non fit actuum mutua renovatio, et sic nec specierum compositarum multiplicatio. Hec autem eius possibili principio competunt, set naturalis exigentia cum dissolvit compositum adducit ipsum ad possibile fundamentum ultra quod nec progreditur. Hoc autem, quia absque actu subsistere non potest nature industria ei alterum confert. Hec autem renovatio ei non convenit, set in dissolubilibus rebus in materia est potentia ad corruptionem. In perpetuis vero potentia non est ad transmutationem, set in ipsis potetnia ad actum redacta, nec ab ipso in subsistentia diversa ad contrarium non deducitur sed utriusque indissolubilis nexus dissolutionem in composito fi- [fol, 46r, col. 2] eri non permittit. Ex dependentia vero rei corruptibilis ipsam non recipere corruptionem conditiones eius separationem declarantes ostendunt, defectus autem corruptionem inducens non censetur ei inesse nisi ex ortu, in quo ex nichilo processit. Nam hic defectus in ipsa neque relinquintur nec existit, inmo eius exitum antecessit et non onducit ei intrinsecam dispositionem nec possibilis nec actus ad existentiam vel corruptionem. Et non est principium nec condicio principii nec ad exitum nec ad corruptionem conferens. Et non est privatio, set quedam distantia a causa prima et absolutio a materiali principio. Et cum sit materialis fundamenti carentia, potius eam a dependentia et a conditione corruptionis absolvet. Et ideo res quibus hec carentia non adest, set principii materialis subsistentia, pluribus causis corruptionis subiecte sunt, que vero eam recipiunt corruptionem minorem causam suscipiunt. Et creatoris existentiam virtutem et opus nichil antecessit. Et ideo remotio vel precedentis principii ei competit, non autem in eo defectum existentie et causalitatis gingnit (sic) et in ipsa in ratione rei causate hic est defectus cum ipsam nullum principium, ex quo fieret, antecessit; non igitur in ea occasionem corruptionis et defectus in suo ortu et existentia generat. Et res cuius ortus non incepit sue existentie terminum non incurrit. Ei vero conpetit hic defectus cum eam nichil ex quo et a quo procederet, antecessit et res ortum habens cuius precessit principium materiale, formale et efficiens in finem corruptionis tendit eo amplius quo magis pluribus principiis ortum sortientibus est connexa, igitur carentia in absolutione a materia principio consistens non est rei finitionis principium, et ideo creator, cum sit ab huius ortus factoris, materie, forme sue, conditionum, dispo- sitionum, mediorum dependentia absolutus que predicta feren antecessit, a fine penitus est semotus. Et simplicitas, independentia, absolutio, a multis principiis redactio ad essentie unitatem hanc carentiam consecuntur que non corruptionem, set potius summam et perfectam perpetuitatem inducunt, non igitur defectus principii ex quo res sit cum assertione factoris ipsi occasionem exhibet corrumpendi; manet igitur in conservatione perpetua separata.

Hec autem inmortalitatis permanentia ex creantis virtutis influentia confirmatur. Nam ipsa ex sui conditione solum non existentie defectum possidet, esse autem ad complementum a creatore suscipit; igitur soli sue nature condicioni relicta vergit in defectum. Et cum quelibet creatura ad suam originem nata sit regredi, cum ex nichilo ipsa processerit ad nichilum [fol. 46v, col. 1] sui exigentia creditur regressura. Et cum existentia et defectu sua subsistentia componatur ad non esse et defectum dissolubilis iudicatur. Et causa summa que initium non sumpsit ad originem regredi non sit nata ipsa more rei interitum habentis ad ipsam reverti nata est possibilis ad defectum. Et creator cum rei producte non partem substantie ad modum nature set totum eius subiectum, principia et ipsorum coniunctionem producat non ex aliquo preiacenti, non solum ad rei productionem set ad eius tenorem et continuationem operatur sine cuius virtute res vergit in defectum. Et cum ei ipsa ex possibili et actu sit composito cuius nexus est dissolubilis virtus creatoris nexum continet ac custodit. Et cum in omnibus conditionibus creator excedat creaturam gradibus infinitis, ut existentiam con (sic) secundum infinitam precesserit distantiam, sic et eius continuatio eius permentiam (sic) inmensa excellentia transcendit, igitur ipsa in sua duratione ex propria natura subcumbit. Et res distantiam a termino fluctuans labitur in defectum et ideo creatura a primoet summo termino complementi infinita distantia distans ex sui natura lapsum incurrit. Et hoc ex ordine rerum perpenditur in quibus longa distantia a principio res ad corruptionem perducit, omnes ab eo distant, licet distantia inequali sicut per distantiam corrumpuntur, sic per accesum conservantur; hec autem distantia ad aproximationem redacta defectum ad complementum producit; distantia vero ex natura creature, appropriatio vero procedit ex opere creatoris; non videtur igitur originalis defectus nichili hanc corruptionem inducere set creature existentie a primo termino existentie qua cum res ab eo recedunt, ad existentie defectum vergunt et hoc in operibus declaratur in quibus per distantiam aspectus contemplationis a summo vero cadit creatura in erroris ignoranciam; per approximationem vero infallibili perceptione perficitur et per deviationem affectus a summo bono ad malitiam vergit, per accessum vero ad bonitatis perducit complementum, distantia vero ex proprio defectu accessus ex virtutis elevantis emanat; igitur omni creature existentie perceptionis et operis ex propria natura defectus inesse videtur, complementum vero ex virtutis beneficio creatoris.

Intellectiva igitur perpetuam inmortalitatem ex naturali participans exigentia a factoris sui virtute suscipiens complementum in suo tenore ex eius influentia confirmatur.

CAPITULUM DECIMUM DE CORRUPTIONE ALIARUM DUARUM ANIMARUM ET QUARUMDAM VIRTUTUM ANIME

Cum autem a quibusdam veritati consonum censeatur tres differentias in homine essentialem tenere distinctionem, in intellective vero separatione due videntur dissolutione corporis interire quarum [fol. 46v, col. 2] corruptio ex conditionibus contrariis predictis separationem et perpetuitatem intellective asserentibus declaratur.

Intellectiva igitur post separationem ad sui ortus conditionem rediens incorruptibilis vite dotem suscipit possidendam; ipse vero ad sue fundamentum originis revertentes incurrunt cum corpore corruptelam.

Separata autem intellectiva sensibilium virtutum affectiones retinens quasdam ex propria industria nixa ipsas videtur in delectatione et tristitia quodam disponi.

Reactius autem creditur ut cum intellective omnia obiecta respondeant et ipsa omnium affectionum in se gerat muneris officio propria virtute obiecta sensibilia contractet et ideo separata ex sua industria in obiectis sffcitur sensibilibus non sensitivis set intellectivis virtutibus discernendis.

Si autem tres differentie ad unam essentialem intellective in homine reducantur similiter due cum ipsa separantur, corpori mediis contentis virtutibus corporalibus et operibus corruptela tantum modo attributa. Set induatur virtutibus cum ab organis dependeant corporalibus videtur cum corpore accidere earum substantiis cum intellectiva separatis manentibus incorruptis.

Estimatur autem certius ipsam virtutes proprias in separatione secum trahere operibus et aspectibus inferioribus cum corpore pereuntibus; virtutes autem habitus retinent intrinsecos absque actibus extrinsecis corpori commodatos et vegetabiles virtutes ad conservationem solum deputantur, sensibiles autem habitus intrinsecos retinentes ab actibus extrinsecis desistentes opera sua ad internos intellective dirigunt aciei aspectus in quibus ipsa anima affectiones omnes sine organorum officio sensibiles internis motibus exercet.

Intellective vero virtutes organis non connexe set in anime separate substantia fixe nullum cum corpore sumunt interirum, set solum opera inferiora et aspectus circa regimen corporis attributi destruuntur, virtutes autem habitum retinentes ad internos anime aspectus redeunt et ad eius internum statum collecte, interna opera absque corporis amminiculo et inferiorum operum concursum exercent et ad puriorem, altiorem et perfectiorem estatur earum perducuntur.

EXPLICIT TRACTATUS NONUS

INCIPIT [TRACTATUS] DECIMUS: DE VIRTUTIBUS INTELLECTIVIS APPREHENSIVIS

Intellective quidem anime virtutes infime et supreme eius essentiam consequentes, quanto as officia corporis regimen ac opera amplius inclinantur, tanto humane industrie manifestius offeruntur, et quanto magis ad sue basis excellentiam elevantur, tanto magis humanus defectus ad earum noticiam non sufficit elevari ad instar luminis solis cuius iubar visus recipit ad inferiora perfusum quod cum in ortu sui colligitur fundamenti ab eius [fol. 47r, col. 1] perceptione ipsius inpotentia evanescit et idcirco anime intellective virtutes superiores difficile perceptibiles, inferiores vero multis dubitationibus involutas sermone non vago set consono perscrutemur hunc decimum tractatum in XII capitula distinhuentes.

In primo agitur de vita substantie spiritualis et corporalis. In secundo de ratione cognitionis et eiusdem substantie. In tertio de generali distinctione virtutum anime intellective. In quarto de negatione adaptationis organi et substantie eius et virtutibus ipsius. In quinto de natura intellectus possibilis et proprietatibus eius. In sexto de natura intellectus agentis et proprietatibus eius. In VIIº de intelligentia agente separata. In VIIIº de distinctione cognitionis in rebus cognoscibilibus et cognoscitivis. In nono de cognitione anime sui ipsius. In decimo de distinctione graduum, habituum, virtutum anime. In undecimo de memoria intellectiva. In duodecimo de reminiscentia.

CAPITULUM PRIMUM DE VITA SUBSTANTIE SPIRITUALIS [ET CORPORALIS]

Naturalium perfectionum ac proprietatum opifex vitam creaturis distribuit secundum gradus distinctos et ordines multiformes, verum communis rationis vite principium quo actum vite singule promerentur in eis communem tenet naturam que in diversis gradibus in diversas differentias dilatur (sic). Cum igitur duo principia in rerum constitutione concurrant: actus et possibile, actui movendi virtus, possibili autem inpotentia deputatur. Vita ergo que motus internus dicitur actui et non possibili debetur; quoniam autem actus possibili coniungitur, eius dominium actum a motus retrahit libertate. Cum vero actus ab eo distat movendi liberam tenet industriam aut cum possibili per summam unionem actui connectitur ad eius materiam redactus motus suscipit complementum. Materiale igitur possibile materiam corporalem participans ab actus perfectione discedit et ideo ei movendi potestas adunitur et actus ei corporalis connexus eius inpotentiam sequens motus interni perfecti terminum non attingit; omnis igitur actus qaunto ab hoc possibili amplius discedendo elevatur tanto fortius ad motus erigitur potestatem; possibile autem spirituale super corporeum ordinatum ad actus naturam accedit, ut vix ab eius consistentia discernatur et cum eo fortis nexus servans iuncturam indissolubilem tenet, simplicitatis indivisibilis unionem, et ab hoc substantia motus absque inpedimento possibilis motus integritatem acquirit. Continuatio vero motus interni in distantia actus a possibili corporali aut in reductione et forma unione possibilis cum actu consistit, eius autem intersectio in dependentia actus a materiali possibili corporali et in distantia possibilis a natura actus attenditur, set hoc possibile sicut motus interruptionem et distantiam inducit sic et successivam et partibilem motus vicissitudinem generat, et actus autem ab eo inmunis vel ipsum ac actus naturam et unitatem reductus motum internum, continuum, fixum, [fol. 47r, col. 2] permanentem in continua quiete existentem reddit. Motus igitur quidam internus, continuus, indissolubilis, successione carens, in quadam simplici quiete consistens, in qua natura vite consistit, in distantia actus a possibili materiali corporali aut in reditione possibilis ad naturam actus per nature uniformitatem et simplicis unionis indissolubilem nexum consistit. Hec autem natura substantiis separatis et animarum differentiis conpetens eis vite participationem tribuit secundum gradus varios et difformes.

Propter causarum autem multiplices concursus multis generibus commune vite dignocitur fundamentum et hec sunt simplicitas, distantia actus a possibili, independentia et inmunitas a nexibus materie corporalis, natura incorporea. Unio possibilis cum actu fortem nexum et approximationem et redactionem eius ad actus naturam continuans et incessabiliter unionis actus cum possibili appetitus, in quo continuus motus internus consistit, perfectio integre substantie formalis que hoc aliud dicitur, perfectio industrie substantie ex se movendi ex sui substantia summa simplicis, indissolubilis et impartibilis unionis et materia possibilis summe separationis participatio, substantie, nature, virtutis et operationis unio et multiplicabilis dispersionis remotio.

Cum autem vita motus quidam vocetur, materiam motus non participat corporalis set quidam simplex actus continuus successione carens in firma quiete persistens rei viventis existentie propruis in qua dupllex actus assignatur: primus inpartibilis continuus successione et intercisione inmunis et hic dicitur vita et secundus qui est operatio, virtutem eius consequens, et hunc vita naturaliter antecedit.

Omnis autem motus vestigium in rerum ordine declaratur. Nam terre motus potestas inest debilis in qua actus natura parum viget connexa materie corporali et in qua possibilis materialis corporei grossa ac gravis corpulentia dominatur, a qua non a corporali possibili magis distans et ad actum plus accedend movendi maiorem participat virtutem plus quam aer actus natura et materie maiori subtilitate contentus ad miorem industriam ascendit, ignis vero inter elementa actus possidens complementum a possibilis materialis corpulentia distans in qua possibile ad actus naturam plenius est transductum perfectiori motus utitur potestate; celum autem cum suis partibus quibus distinctionis gradus conpetunt multiformes ad actus naturam accedens proximius a possibilis materialis corpulentia magis distans in qua possibile actus naturam sibi firma unione maritat liberioris motus sibi vendicat virtutem, in nullo tamen horum motus vite debitus actui conpetit, cum ad ultimum actus et possibilis predictum terminum non attingat. Separate vero substantie quibus hec adest proprietas vite actum secundum gradus participant difformes.

[Fol. 47v, col. 1]. Corpora etiam per subtiliationem partium a corpulentia exuta velocioris, simplicioris motus continui suscipiunt actionem per distantiam a possibilis corpulentia et actus approximatione, ut in vaporibus, in lucidis corporibus et in aliorum spiritibus et maxime in humano experiri contingit.

In onmnibus autem, quanto possibilis maior et grossior ac gravior ingruit corpulentia et actus ad ipsam connexio, tanto motus tardiori, expansiori, partibiliori, in maiori successione et intercisione facta revolutione procedit, et quanto actus ad suam simplicitatem collectus a possibilis distensione distans in sua unitate fulcitur, cum possibile ad eius naturam reducitur eius per proximam unionem accedit proximius, tanto in ociis (?) vite simplicior, velocior et tardiore continuatione absque intercisione innixus qui vite est proprius effcitur.

Unde circuli centro maiori ambitu recedentes longiori, tardiori et compositiori revolutione rotantur ad intimum vero simplicitatis centri terminum accedentes motu simpliciori, velociori et in unitate interna collectiori sub quiete volutantur. Et corda pariter extensa ac grossa in gradu summo donorum submissa distans tardas, graves ac hebetes reddit melodias. Extensa vero et ad summum donorum fastigium elvata simplicioribus, velocioribus et magis continuis elevat motibus melodias, et si punctus aut unitas naturalis substantie gereret dignitatem et interno motu rotaretur motus eius ad harum conditionum attingeret conplementum, ut motus simplici continuo quieto ac indivisuo rotatur, penitus volveretur cuius simplicitatis vivens substantia tenet exemplum.

Substantiarum similiter separatarum, spiritualium ac materiis connexarum dispositio, in quibus ordo a summa causa usque ad animam vegetabilem progreditur, ostendit vitam per distantiam actus a possibili corporali et collectionem in sua essentia et possibilis ad actus naturam redactionem et cum eo propinquam unionem eis inesse, in quibus consitere declaratur.

Vite igitur actus substanciis simplicibus in quibus actus natura vel unio actus cum possibili secundum summum unionis nexum consistit, debetur.

Omnis vero accidentis natura et omnis natura corporalis a vite collatione est semota. Nullum enim accidens cum subiecto inseparabiliter sit connexum intra se motum proprium ac actu suo proprio procedentem participat, nec se libere nec ad propria innixum industria movet, cum autem sit vita quidam essentialis, internus ac primus motus actualis, individuus, continuus, quietus in indivisibili puncto sue interne revolutionis consistens, nulla substantia corporea tamquam ab hiis conditionibus semota eius est causa. Hic autem motus incontinuus actus simplicitatem vel possibilis cum actu individium nexum exigit in termino consistentem a quo natura deficit corporalis et hic motus inpartibilis intus in puncti indivisibi-[fol. 47v, col. 2] li revolutione rotatur et in idipsa indivisibili revolutione ad eiusdem puncti internum actum regreditur. substantia vero corporea extra puncti terminum motu sua dimensiva distantia agitatur et eius motus non ad internum punctum regrediturset per dimensionis spatium dilatatur. Et omnis vita ac motus corporis non a sui interna corporea natura, set ab altera ei iuncta aur separata procedit. Unde vitam non dat set eam a spirituali suscipit; in spirituali vero ex proprio actu interno vita inest et vita in fonte spirituali quieto ut actus uniformis existit, cuius actu substantia simplex vivens intus indivisibiliter mota motu partibili non circumvolvitur; omnis vero corporea substantia, cum motum dat, motum participat et collectio unionis essentie ad punctum individue simplicitatis redacta substantie existentiam infinitam reddit et actum eius primum efficit infinitum, ut in ea dimensionis termini in sua consistentia non notentur neque actus eius primi interni termini partibilis dimensionis divisionem sequentes esse censeantur. Virtutis veto individua unione facta collectio eam infinitam reddit et eius opus ad plurimos effectus protensum et in omnibus perfectionibus habundans, per materialem vero distensionem virtutis perfusio finitam coartat cirtutem eam magis reddens in opere inpotentem. Huius vero unionis essentie ac virtutis simplicitas a corporeis substantiis removetur quarum actus, virtutes et opera materialibus distantiis diffunfuntur, ab actu ergo primo et postremis quidam vite insunt, omnis corporalis substantia removetur.

Viventium vero substantiarum quibusdam inest vita et vite collatio, quibusdam vero vita sine cius collatione. Supreme igitur substantie vitam participant et vite actum inferioribus infundunt, set ipse ab infimis subsistentiis separate eis vitam dando eas non informando perficiunt, anime vero differentie vitam communicant et vite perfectionem corpotibus perfectibilibis sus unione attribuunt, corpora anima terminata vitam suscipientia collationem eius ignorant, celestia vero estimantur a non nullis vitam participare a divinis substantiis ei collatam et vite effectus ad inferiora transmittere, ut causa vivificationis dicantur.

Inferiorum vero corporum quedam vitam suscipere digna sunt, quedam non; estimatur autem vita subiecto a contrarietate distantiam exigere et ideo suprema corpora ab omnibus contrarietatis excellentia inmunia vite prime et precipue susceptiva censentur; elementa vero et quedam mixta in quibus contrarietatis excessus multus vita indigna videntur. In elementis enim est contrarietas ultimata et in mixtis eis proximis ad contrarietatis extremitatem multus accessus constat qua certa eis non comparet vita. Estima- tur enim quod vite et aliarum perfectionum et [fol. 48r, col. 1] bonitatum collatio in prima productione non est a primo opifice denegata. Set quandoque inceptionis in subiectis receptis deficit aptitudo. Non enim quelibet nata quamlibet formam. Set eam recipit quam eius exigit aptitudo, verum creator ex nichilo cuncta producens perfectionum, materie, aptitudinum et virtutum varietatem rebus adduxit. Videntur autem corpora multa in mundi constitutione vite perfectionem suscepisse, nam superiora quibus maior datur capacitas vita frui censentur, quorum respectu inferior continentia modica iudicatur, illa vero celestia primo vite actum participare videntur, verum mixtis quibusdam ex elementis constantibus vita inest, que cum contrarietate carere nequeant, in eis miscibilium equalitas ad medium redacta a contrarietate distantiam inducit que ad vite preparat dignitatem. Set cum cause vite communis sit natura et eadem proportio analoga dantis et recipientis conformem dispositionem requirunt causa predicta remota proximam exigit introduci. Actus vero cum possibili unio ad supremam simplicitatem accedens in conferentibus et participantibus vitam assignata est, qua motus interni, individui, continui ac simplicis et transquilli principium datur eis. In mixtis ergo corporibus miscibilium fortis ac integer nexus contrarietatis escessum adimens ac subiecti collecte subsistentie unionem inducens unionem hanc actus cum possibili interno motu conpetentem gignit et sic simplicis substantie in qua est actus, summa unio disponendo confederat ut eam sibi mereatur conformis disposiitonis federe mancare (sic).

Est autem viventibus corporibus huius vite diversitas ut quedam in minori, quedam in maiori perfectionis culmine eam participent; que igitur ad eam perfectionem magis accedunt vite perfectioris actum suscipiunt et ideo humanum corpus summam participat dignitatem.

Adaptat autem corpus ad vitam et medium in spiritu et naturali calore consistens quorum utrumque nature celesti conformatur. Spiritus enim lucis et calor eius vivifici caloris effigiem gerit que ad eorum naturam ad actus unionem accedens interno motui congruit; tota vero corporis constitutio vite eius et operibus adaptatur. Media vero in homine ampliori perfectione vigent, cum ea perfectio nobilior requirat et ideo eius spiritus in subtilitate, puritate ac claritate celebrior est et lucis superioris magnam effigiem gerens.

Cum vero simplicibus insit substantiis, in eis varios tenet gradus: prima ergo intelligentia vitam per omnimodam actus ac simplicem unionem participat, ut in ea nec actus nec possibile neque operis diversitas intercedat. Unde in ea vite actus presentior et suo aspectui unitior et ideo internus vite actus perfectior, quietior, simplicior, magis continuus perfectissimam amene iocunditatis dulcedinem ei reddens. Inferior vero intelligentia a centro simplicitatis descendens non tante unionis actus naturam participans illius gradus fastidium (sic) non attingit, anima vero in- [fol. 48r, col. 2] tellectiva minus excellentiam accedit post quam sensibilis et post hanc vegetabilis vite infimum tenet gradum et delectationis iocunditas in hiis vite sequitur diversitatem.

Verum intellectiva corpori copulata in suo actu internum, continuum ac quietum et individuum motum participans vita fungitur manifesta et vitam corpori suam sui iunctura confert; alie vero due licet corpori sint connexe, tamen vita cum motu interno communicant, et vitam corpori tribuunt, set intellective vita ad eius elevationem redacta fixa est, aliarum vero propter repressionem earum ad corpus ad inperfectionem et corruptionem dilatabuntur (?) ut vix a corporis et coniuncti actu discerni videatur; ex vivo vero anime vitam habentis ac dantis et corporis vite receptive dissolvitur.

In omni vero creatura vivente vita ab eius differt substantia, quippe cum eius substantia non sit purus actus nec pura forma in substantia emanans ab ipsa forma cum substantia diversus, esse vero est actus proprius essentie substantie, essentia vero a substantia differt et esse, vita vero est actus essentia et esse naturaliter posterior, ab ipsis quodam modo differens; igitur a substantia est diversa et vita sicut esse sive a forma sit actus emanans sive ex forme et possibilis compostione resultans, naturaliter essentiam et substantiam consequitur et cum sua in sua existentia ac diffini- tione sit aggregata multa complectens actus ex principiis elicitur, ab ea censetur differre. Ab essentia vero prima increata eius vita non deficit, cum a predictis conditionibus sit immunis, et nichil vitam habet sua essentia quod ea non sit; aliter enim compositioni, variationi, multitudini ac resolutioni subiaceret et cum vita ultimi actus fastidium teneat, si ab ea sua deficeret essentia, ab actus deficeret complemento et actus omnis ad actum purum possibilis admixtionem non patientem reducuntur; ipsa vero prima essentia omnis vite origo est; igitur est pura vita et si ab ea vita differret, actus purus in quo vita consisteret, eam naturaliter antecederet, ac simplex ac purus precederet quod ei vitam daret, preveniens ipsam ordine naturali. Nunc autem cum ipsa prima sit a sua vita, differre non videtur. In viventibus vero corporibus a substantia vitam differre non dubium est.

Substantialis vero forma vite est principium. Nam possibile actum ac motum internum non prestat, accidens vero ad eius collationem in sua existentia non fulcitur. Set ipsa non a virtute set ab essentia rei emanat. Nam ipsa est esse viventis, essendi autem actus ab essentia procedit; et ad idem genus reducuntur potentia, actus et motus et motus et essentia. Hec aut directe reducitur, vita vero actus est essentie viventis, non igitur a virtute essentiam consequente eliciutr et forma non interventu virtutis possibili iungitur sua inctura vitam precans et vita est actus internis aspectu mutuo, essentiali ac individuo contentus; virtus vero ad [fol. 48v, col. 1] extrinseca dirigitur et vita ex principiorum unione resultans, virtutem et eius opus precedit et virtute cessante vita naturaliter manet; a rei igitur essentia inmediate emanat, forma vero non vita fruitur, est autem principium, quo ea datur, sicut possibile quo recipitur; essentia vero composita vitam participat, compositionem vero oportet inteligere analogam ac communem. Intellective vero anima substantia vita potitur et sui influentia vitam corpori prestat et est actus qui per sue essentie unionem datur vita. Relique vero de in sua essentiali vita licet corpori connexa fruuntur, vitam corpori dant et sunt actus quibus confertur. Corpus vero non virtutis interventu naturalis set substantiali subiectione actum suscipit. Opera vero, regimen et ceteras conditiones virtutibus anime suscipit, ad quam corporis virtutibus coaptatur; quedam autem horum vite iure censentur. Nam fere omnes actus concomitantes ut motus localis, vegetatio, nutrimentum, augmentum et reliqui vite merito funguntur.

Esse vero cum sit essentie actus proprius, est omnium actus primus, omnia sua latitudine comprehendens; essentia vero principia potentie ac vie entis non assumunt, omnia vero generata et in eis contenta actus proprios entis contrahentes ambitum participant qui specificis differentiis per medias species usque ad ultimas contrahuntur; quelibet igitur species propriam essentiam habens proprio actu essentie est contenta, contingit autem hunc actum non posse discerni et ideo quandoque virtute et opere iuvatur. Vita igitur est actus specialis esse adiciens novam naturam. Vita vero actus per speciales in viventibus differentias contrahitur prout in ipsis constitutiones specifice attenduntur. Si vero hunc actum liceat nominari dicitur actus internus, predictis conditionibus contentus.

Dicitur autem vita actus continuus, a quieto et sempiterno fluens, et motus internus ex propria rei producedens industria. Recte vero est actus in motu interno, essentiali continuo individuo in idipsum indivisibiliter revoluto consistens. Corporalis autem vita est actus a spirituali substantia motum internum, essentialem contunuum individuum in idipsum indivisibiliter revolutum consistentem per sui unionem emanans. In vita vero ut in actu primo omnium consistit operum fundamentum.

CAPITULUM SECUNDUM: DE RATIONE COGNITIONIS

Vite vero actum congitio sequitur, cum enim substantie simplices viventes internum vitalem teneant quo interiori nutu se ipsas regendo respiciunt, in se extrinsecum sumunt aspectum, quoad rerum exteriorum perceptionem et sue interne consistentie diriguntur, quippe cum omnium rerum forme in eis colligantur et omnium ymagines eis representate earum presentie proprie lucis illustratione clarescant.

Spirituales igitur substantie spiritualis lucis claritate decorate cognitione percipiunt, corporales vero materiali caligine infecte carent. Quia igitur ad materialem operationem accedunt [fol. 48v, col. 2] corpora, ut terra et mixta conpaxta grossorum elementorum dominium capientia corporalium inpressionum nec sibi aliis manifestationem prestant; que vero ad superiorum ordinem accedunt, et sibi et aliis causam declarationis ministrant; que vero substantie ultra corpora elevantur, perfecte cognitionis ac revelationis decorem nascicuntur et quanto plus ad prime lucis spiritualis fontem ascendunt et tanto purioris cognitionis lumine perlustrantur. Unde evenit, ut duo extrema differentia, prima lux omnium productrix et ultima tenebra omnium receptrix et intellectualium rerum in medio consistentium dispo nantur; que igitur ad materiam primam corporalem fecis ac tenebrose calignis materie proqinquius inclinantue nubilosis tenebrarum volucris obvoluta a cognitone seiunguntur; que vero ad primam lucem elevantur, lucis spiritualis illustratione vigentia cognitionis dono donantur; media vero quanto ad inferiorem cardinem propinquius prolabuntur, tanto inperfectioris cognitionis summam capiunt; quanto vero ad supremum culmen altius eriguntur, tanto purioris cognitionis virtute ditantur.

Natura vero ad cognitionis actum ordinans est lux spiritualis rerum effigies cognoscitivis substantiis declarans. Nam in substantia spirituali approximatio ad actus fastigium aut ad individiuum nexum actus cum possibili motum internum libere inducens preparat ad vitam, lucis vero spiritualis perlustratio qua clarescunt cognitionis actum giginit. In substantia vero spirituali est accessus ad actus terminum cum distantia a possibili motum, internum individuum reddens, in quo vita consistit et luminis declaratur irradiatio, in qua cognitio fundatur. Hec autem natura lucide spiritualis substantie ad vitam et cognitionem diverso aspectu ordinat. Nam vigor actus distans ab inpotentia possibilis motum internum intra se individuo ambitu ac simplici continuo ac inmutabili et quieto reflexus vitam donat, ut in interno aspectu essentiali ad alia non protenso fundetur; actus vero eiusdem industria retro aspectu ad exteriora pretensus aut reflexio ad interiora tenens substantiam suam tamquam alteram respiciens cognitionis inducit virtutem, et idcirco cum delectationis iocunditas primum et secundum aspectum comitetur, delectatio circa motum internum absolutam vitam, circa motum vero ad extrinseca vel ad se ut ad alteram substantiam cognitione sua confficit iocunditate. Huius vero differentie videtur lux corporalis similitudine sapere, que cum ad actus fastigium elevetur motum internum participat et in se et in aliis res sua perlustratione declarat et actu interno absoluto lucet, exteriori vero protensione illuminat et declarat, et vite actus motui a calore precedens cognitio lucis irradiationi comparatur, set potius lucis operi cognitio caloris operi motuum et affectuum industria conformatur cum cum materiali ac corprorali mole lux connexa ad supremum actus fastigium non ascendat nec spiritualis nature [fol. 49r, col. 1] subtilitatem participet, vite et cognitionis expers existit.

Cognitionis autem actus a vite actu differt. Nam vite primus et essentialis, cognitio vero secundus essetniam concomitans actus est. Et vita ex actu formali, essentiali vel ex eius prima et simplici unione cum possibili egreditur; cognitio vero ex virtutis medie industria oritur et vita interno ambitu, interno mitu, individuo ac continuo quieto perficitur; cognitio vero ad exteriora perquirenda distenditur. Et vita uniformem statum continet, cognitio rerum affectibus variatur et vita internam et absolutam delectationem, cogitio exteriorum occursu delectationem acquirit. In summa, intelligentia, in qua puri actus natura, essentia, vita et cognitio nullam differentiam tenet. In aliis actus, possibile, essentia, vita virtus et cognitio, operatio differentie censuntur. Non videtur autem intelligentia intellective anime vita esse set opus. Nam vita ab essentia, intelligentia vero a virtute emanat, licet estimetur intelligendi actus ad internum, simplicem et absolutum aspectum redactus vita esse ad opera vero et ad exteriora protensus vitam concomitans censeatur. Idem autem in aliis differentiis attenditur. Non videtur igitur hominis intellectuale aut rationale ab actu essentiali sumpta differentia esse, set ab actu vitutis, sed essentialis actus prior ocuultus vix potest materialibus in viventibus conprehendi. Unde ab essentia substantie et non virtutibus consummatur, ad cognitionis vero exercitium tria concurrunt dispositio reccipientis, recepti et unio; in cognitiva igitur substantia spiritualis lucis illustratio ipsam ad rerum ad (sic) declarationem adaptat. Sed quia omnium ea rerum capax est, non autem omnes actu ad eius oculum sunt habiles, ideo res corporales cum sint spiritualibus cognitionis inproportionales sibu, ut eas comprehensione moveant, conformem dispositionem assumunt; ipse igitur virtutem habent materiali machine insitam, qua se multiplicant corporaliter. Set hec virtus propter inproportionem cognitioni apta non est, et ideo naturam habent spiritualem exemplari sue originis conformem, qua cognitivam substantiam et se eius aspectui representat, cum igitur hec spiritualis natura per speciei effigiem ad instar exemplaris redacta cognitive substantie copulatur resultat cognitio in effectu.

Est autem effigierum rerum substantie spiritualis conspectui presentatio et earum eius perlustratinis ductu discreta indagatio.

Intellective anime inest cognitio; nam cum ad actus summam simplicem et individuam ascendat ac motum internum simplicem, continuum et quietum obtineat vita fungitur et splendoris sui perlustrationem decoratur et ad externarum rerum speculationem aspectum dirigit quas sibi occurrentes ductu luminis sui sibi declarat et interno aspectu delectatione cum extrinseco oicunditatem consequitur [fol. 49r, col. 2] et ideo cognitionem lugere (sic) censetur.

Eius vero cognitio intelligentia est; dicitur autem intelligentia rerum a materia abstractarum et condicionalium materialium et accidentalium nudatarum per similitudines conprehensio.

Sensitive autem cum corporali nature iunctura cognitio deprehensa est ad solas materiales ac accidentibus et materialibus appenditiis stipatas formas inclinatur. Unde dicitur sensitiva apprehensiva susceptio specierum connexarum.

Vegetativa vero vita contenta cognitione caret cum ad spiritualem splendorem minime elevetur, inest tamen ei naturalis discretio cum electione ac fuga ad res iuvativas et nocivas protensa set hec non requirunt spiritualium effigierum rerum occursum set corporalium solum contactum.

Similiter autem et inanimata virtutem participant naturalem cuius industria earum est regitiva que absque specierum spirituali receptione iuvativa eligit et nociva propellit cuius operatio in loci potentia el locatorum virtutibus declaratur.

CAPITULUM TERTIUM: DE GENERALI DISTINCTIONE ANIME INTELLECTIVE

Ne vero intellective operatio torpescat et frustra eius natura statuatur ab ipsa propria emanat propriatio. Hec autem ab eius procedit virtute; ut enim vita ab eius essentiali actu progreditur, sic opus ab eius virtute elicitur et actus motum internum uniformem et fixum inducit, virtus ad extrinseca varia protenditur, actus enim dat esse virtus vero regit et ad opus adaptat.

Estimatur autem eius virtus ab ipsius essentia non differre subiecto, set solo respectu; nam actus internum et essentialem dans perfectionem ipsam constituit et ea constituta ad opus protensa virtutis assumit officium et ipsam interna consistentia sua fixa essentia dicitur, ad extrinseca vero ordinata virtus est. Rectius autem eius virtus ab eius essentia differre censetur. Ut enim in ipsa in prima constitutione actus a possibili et ab ea differt, sic in forma, operis coaptatione, virtus ab eius essentia; et ut motus internus vite ab ea differens ad actu essentiali ab es diverso emanat, sic opus a virtute ab ea diversa progreditur.

Non autem videntur virtutes cum substantiis in diverso genere ordinari nec actus virtutibus respondentes; potentie enim subiecta et actus in eodem genere collocantur, set in eis est differentia attendenda, potentie namque, que ad actus accidentales destinantur cum mediis motibus ad accidentium genera retorquentur, et idcirco differentie que in animarum naturis fundantur, ut vivens, sensibile, intellectivum prout ad substantiam reducuntur, ab anime essentia numerantur et ab primo et essentiali inponuntur a latere ordinate cum a forma que est speciei pars non dans perfectam predicationem procedant. Si vero ab actu [fol. 49v, col. 1] secundo operis imponantur, ad accidentium videntur genera retorqueri.

Virtutibus autem huius anime accidit distinctio multiformis ratione sue exigentie et operis finis et inclinationis ad corpus; earum igitur essentialis differentia non ab operibus assumatur, cum ipse opera natura procedant et operibus diversitatem primam prestent et una multorum operum existat origo; ex corpore vero proprie virtutes non sumunt differentiam eo quod possibile actum et eius virtutes non distinguit, et ipsa et eius virtutes corpus complemento precedunt et suppreme virtutes a corpore non dependent, que ex se discretionem habent; ex sua igitur natura dictinctionem suscipiunt, finis tamen, opus, relatio et ad corpus inclinatio nobis earum distinctionis (?) secundum materiam ministrant. Cum igitur virtutes substantie innascantur conditor substantie huius anime ei distinctas virtutes inseruit secundum quod eius existentie ordo promeretur, actus vero ac possibilis eius essentiam constituentium exigentia earum diversitatem exposcit, non tamen more aliorum accidentium virtutes diverse diversa in subiecto requirunt principia, quippe cum ipse substantie propinquius adhereant et earum opere accidentia plurima acquirantur, et cum sint inmediate influentie ad opus directi aspectus, ut quia quippe substantie in actu influxus et inclinationis directe iudicentur, earum ergo distinctio ortui substantie coequa a conditore procedit, prout substantie principia exposcant, singule tamen per obiecta et opera discernuntur, a quibus distinctiones assumunt. Quoniam vero intellectus omnium capax est communis vero natura entis videtur esse ratio, cum sit suo ambitu omnia comprehendens videtur eius generale obiectum ens constitui, at vero et speculativo et practico est commune, igitur utrique competit ratione diversa. Sub intentione igitur veri speculativo, sub intentione vero boni practico adaptatur. Nam speculativo quidem veritas, practico vero bonitas finis est. Set tam veritas quam bonitas omnibus virtutibus est communis; veritas igitur intentionis essentie pure naturalis speculativo intellectui, bonitas vero ac absoluta intellectivi (sic) practico respondet. Veritas vero materialibus circumstantiis involuta inferioribus virtutibus apprehensivis, bonitas vero temporalibus ac singularibus motivis inferioribus coaptatur.

Genus igitur harum virtutum unum est aprehensivum et aliud motivum. Est autem apprehensivum quod effigierum rerum susceptivum, de eis iud icat ac discernit. Motivum vero est quod post rerum comprehensarum iudicium delectatione vel tristia affectum ad operis actum progreditur.

Apprehensivum continet cognoscitivum et cognitionis conservativum. Cognoscitivum autem complecitur intellectum possibilem et agentem.

Conservativum vero memoriam et reminiscentiam comprehendit.

Omnes autem virtutes intellective anime innate sunt, nec eas a corpore sumit neque ipsarum cum corpore communicat fundamentum, quamquam quarumdam opera ductu virtutum inferiorum sensibilium et corporalium eerceat et ex earum inclinatione in ipsis varietatem susci- [fol. 49v, col. 2] piat; per virtutem vero industriam compositi machina regitur et anime scientiarum et morum habitus acquiruntur et in hac acquisitione communium dispositionum concursuss attenditur et connexus.

CAPUT QUARTUM: DE NEGATIONE ADAPTATIONIS ... (32)

Ad sue autem substantie excellentiam intellectiva determinatum organum non requirit. Commune enim est omni forme cuilibet parti materie unum actum essentialem tribuere sue essentie unione cum qualibet, animarum autem differentiis proprium est hunc essentie nexum propter sui naturam incorpoream absque sui distensione, multiplicatione et divisione cum parte omni corporis obtinere. Et actus ad unitatem collectio motus interni continui perfectio ac simplicis in quo vita consistit prebeat potestatem anime differentie non per substantie sue proprietates, materie diffusionem, set per sue essentie indivisionem et eius presentiam in singulis omnibus actum conferunt vite. Et intellective proprium est corpus perficere ac regere in sue essentie permanens fixione. Et nullius corporis partis actus censetus, set (?) substantiam ac virtutem. Et propter hanc independenciam a corpore separabilis iudicatur. Et cum alie menbro primo formato adhereant aliis sequentibus actum vite et perfectionis sub unitate, simplictate et indivisione substantie exhibentes, hec ultima tamquam non aliquod determinatum ecigens, set toti perfectibili se conectens totius constitutionis complicitate sue innixa substantie copulatur. Et si qua pars certa sue existentie propria adaptetur ipsa distinguendo per infinitas minimas non erit aliquam sibi propriam assignare ut in corid ac ce- rebri situ patet. Et sicut pars sic minima potius spiritualis substantie capax erit, ut nulla propria possit distingui et in puncto substantie corporalis non solum una tota, set nunc infinite simul simploxes (sic) substantie potest (sic) consistere, quippe cum non claudantur termino corpotali; non igitur aliquam partem propriam determinat corporalem earum existentiam coartare. Recte igitur intellectiva corpus perficiens ac regens sua fixione suffulta unitur ipsi nulli parti certe in sua existentia alligata.

Eius autem virtutes et earum opera simul ab organorum nexu penitus sunt inmunes. Nam virtus omnis organo corporeo connexa ad solarum rerum corporalium comprehensionem extenditur, ipsam moles corpora non permittit ad incorporea elevari.

Et ad sensibiles formas corporali materie innitentes tantum dirigitur et cum altius sublimatur ad intentiones insensibiles formis sensibilibus connexas potrahitur ad alias non extensa. Et non universales intentiones et rerum essentias abstractas ultima abstractione discernit, set ultimus eius aspectus individualium intentionum metam non excedit.

Et cum sit materie corporee connexa essentiarum intentiones ab inpenditiis materialibus et conditionibus accidentalibus nequit secernere et ad sue existentie redigere puritatem.

Et propter organi determinationem ad obiectum organo conforme in spetiali aut generali conditione eius industria coartatur et virtus propter communem organi ad opera [fol. 50r, col. 1] concursum ipsum determinat et eius actus et non totum corpus; ab hiis vero omnibus intellective omnes virtutes sunt omnino semote.

Et virtus apprehensiva ambitus infiniti in perfecta sue existentie unione consistit, dispersa autem et ad naturam diffusa capacitatis inmensatitem amittit.

Et similter motiva quanto unione maiore perficitur tanto infinitus ad opera protenditur infinita, diffusa vero et ad corpoream naturam inclinata infinitorum perdit operum libertatem; intellective autem comprehensive et motive virtutes indeterminate et infinite sunt.

Et permixtio virtutis cum corporeo organo comprehensionis et motus infinitorum diminuat potestatem, iure intellectus impermixtus esse censetur, ut omnia comprehendat et ad infinita affectionum opera deputetur.

Et organo connexa virtus obiecta recipit mediis corporeis extrinsecis et intrinsecis calore, spiritu et organi complexione concurrente quibus intelligibilia non egent.

Et obiectorum processus propter organorum debilitatem et passibilitatem virtutes ei alligatas exterminant, intellectivas autem tamquam ab organis elevatas edificant et confortant.

Et propter organi operum excessus virtuti connexe langorem adducunt, qui numquam intellective tamquam incessabiliter operanti advenit et contrarietas virtutis motive ad organum mobilem cum operis excessu langorem inducens et non ascribitur qui soli corpori et infimis virtutibus adest.

Et corrumpitur virtus dependens et perit in corruptione et interitu organi, set omnes intellective illese existunt cum anime fundamento a corpore separande.

Et virtutis coniuncte nulla propria, set omnis coniuncti sunt opera. Set intellective omnis a propria eius aut totius et non certe partis reputantur.

Et ipsa per sui aspectus distantiam ab organis in sua operatione et certitudine perficitus. Omnes autem coniuncte in apprehensione ad organa roborantur et in distantia labefiunt et incidunt in errorem.

Et nulla virtus sui essentian et suam operationem et eius certitudinem se obiectum cognoscere discernendo cognoscit eius aspectum obfuscante organi interventu eius autem eam et suum iudicium obice interiecto. Intellectiva vero se suum actum et perceptionis sue reditum libere discernit.

Et cum organa per etatum declinationem ad defectum continue elabuntur, virtutes coniuncte in etate ultima vergunt penitus ad defectum. Intellectiva vero tamquam eorum lapsus ignara in suo robore persistit, inmo ad sui status puram libertatem reducta in propriis operibus fortior et discretior reperitur.

Et eius interna expressio, cognitio, assertio, iudicatio sue exi-stentie virtutum et operum eius, virtutum inferiorum, organorum et rerum rxternarum cessante incursu eius virtutes declarant corporalibus organis non esse connexas, non igitur intellectiva substantia virtus et opera certi organi exigunt necessitatem.

Corporeis vero mediis eius substantia [fol. 50r, col. 2] non indiget. Nam a corporali materia dependentes ab ea trahentes sue originis fundamentum hiis mediis fulciuntur; media vero corpus adaptant vegetabili et sensibili differentiis que ad intellective receptionem ordinantur ipsa vero a calore et spiritu et aliis mediis tamquam in sua substantia libera non dependet.

Eisdem vero secundum eius virtutes et opera sunt annexa, Nam organa virtutibus et earum operibus adaptantur, eius vero virtutes non egere organis convincuntur.

Et virtus mediis utens corporeis opera corporalia exercet et ei obiecta in mediis et organis secundum inpressionem corporaliter presentantur, quibus media in organis affecta virtutem disponunt et inmutatio per ea advenit in virtute, set intellectiva virtus omnia suscipit, discernit ab omni materiali condicione et corporali natura in pura abstractione redacta et in eorum iudicio spirituali affectione disponitur et omnes predicte condiciones eam inmunem a corporeis mediis declarant.

Iudicatur autem ipsa in media concavitate cerebri organum possidere quod rationi deputatur, set virtus cui organum deputatur, est sensitiva interior et estimativa aut cognitiva dicitur intentiones particulares a singularibus abstractas ccomprehendens et intentiones insensibiles sensibilibus formis anexas segregans et discernens omnes inferiores sensibiles virtutes regens, eius autem operibus deservit spiritus animalis in hac concavitete contentus.

Quia vero interiorum sensibilium que exteriorum sunt basis et in eis principatum et dominium obtinentes est cerebrum fundamentum et spiritus in eius concavitatibus contentus earum operibus famulatur, quo omnia organa exteriora et media ducunt ortum et virtutes intellective sensitivis intimis sunt connexe ut ab eis suscipientes inpressionem et in eis et cum eis opera exercentes non inmerito per earum commixtionem dicuntur (?) quodam modo cum eis in eodem situ organum et media optinere presertim in exercitio operum que ab utroque genere conmuniter eliciuntur per aspectus earum inclinationem ad inferiores virtutes et ad statum machine corporalis.

CAPITULUM QUINTUM: DE NATURA INTELLECTUS POSSIBILIS ET PROPRIETATIBUS

Quia vero intellectiva ex sue virtutis officio est inpressionum intellectualium receptiva, ei innata est potestas intellectus possibilis, cuius receptio est omnium capax intelligibilium obiectorum. Nan cum intellectiva specierum inpressiones innatas non habeat et ad earum acquisitionem naturaliter apta sit, virtutem exigit ad earum susceptionem deputatam et ad passionum acceptationem hac eget virtute. Et sicut sensitiva a sensibilibus pati dicitur sic ipsa ex passivi intellectus industria pati censetur. [Fol. 50v, col. 1]. Et cum intellectiva anima corpori perfectibili copuletur, ei virtus conpetit, qua ad corporis coniunctionem inclinatur. Et cum quedam opera humana totius coniuncti inmutationem suscipiant, intellectus anime censetur in compositione utriusque principii consistere, a quo hec emanant. Et cum quedam intellectus opera corporis ac menbrorum corruptione dicantur perpeti corruptelam, virtus intellectiva conparet corruptionis in operibus susceptiva. Et cum ad virtutes inferiores intellectiva inclinata eis in existentia et operibus sit connexa, virtus ei est insita ad ipsas inferiori ordine condescendens. Et sicut virtus ei datur res supremas contemplari, ad quas sensibilium virtutum industria non erigitur, sic ei conpetit virtus inferiores infimas percipiens corporales. Et cum virtutum sensibilium operosa officia ei fomas et intentiones sensibiles offerant, ex quibus ipsa passivas inpressiones suscipit, ei virtus adest earum effgies suscipiens et discernens. Et quoniam innatum est ipsi formas intelligibiles fantasmatum appenditiis involutas perci- pere, que ei ex virtutum sensibilium officio offeruntur, virtus ei est innata earum sub hiis dispositionibus susceptiva. Et ut yle omnium formarum est receptiva per sue virtutis extensionem amplificam, sic ipsa omnium rerum per cognitionem ex huius virtutis industria capax censetur. Virtus igitur hec, ex quibus intellectiva differentia hec omnia operatur, intellectus possibilis nominatur.

Est igitur hic intellectus virtus ab anima humana emanans ad corporis et virtutum inferiorum ordinem inclinata, inpressionum intelligibilium fantasmatum appenditiis connexarum eius aspectu a sensitivis virtutibus oblatarum primo adventu susceptiva , in quarum susceptione, passione, discretione per intellectus agentis illustrationem earum segregatione distinctione facta anima in rerum acquirenda notitia suscipit conplementum. Quamvis autem corpori et infimis virtutibus inclinetur, non tamen intellectus corporalis censendus est sicut nec anima corporea iudicatur. Non enim ex qualitatum sensibilium concursu resultat. Virtus enim ex eis originem sumens ad earum solam primarum et posteriorum qualitatum conprehensionem extenditur. Etsi ex inequali concursu proveniat, ad excellentiam facilius inclinatur, si ex equali omnium inproportionalis est excessibus. Et ab extremarum excellentia equalitas corrumpitur et inequalitas ad excedentem extremitatem reflectitur. Ab hiis autem hoc virtus inmunis est et nulla anime distincta forma conplexionis, sed conplexioni addita censetur neque eius virtus. Habet enim opera conplexionis naturam elevata et maxime intellectiva. Ex speciebus vero miscibilium non conponitur. Ipse enim mixti speciem conponere non censentur et formis substantialibus remissio et confractio non conpetit et ex corporialibus spiritualis natura non progreditur per conpositionem. non est intellectus speciem mixti consequens ut virtus adamantis ferri attractiva. Illa enim virtus conplexionis qualitatum dispositione [fol. 50v, col. 2] previa ex mixtione acquiritur et ad sola corporalia opera extenditur. Nec est virtus corporis absque corporalium elementorum mixtione corporem affixa. Virtus enim talis materiali impressionem percipit nec ultra ambitum virtutis extenditur corporalis. Non est autem virtus ex unione anime cum corpore resultans, corpori summe dispositio non adheret, sed anime prius naturali ordine concreando inseritur et per anime infusionem corpori copulatur. Ab omni autem corpora natura virtus omnis intellective semota esse ex statu substantie sue, ex sua potestate, ex suius obiectis et ex natura sui operis conprobatur. Nam cum ipsa anime huius substantie adhereat, que ortu, essentia ac natura est incorporea, eius existentie sequetur conditionem et tota anime essentia in virtute et tota virtus in tota anime essentia mutua indivisione consistit et in qualibet virtute tota sub indivisibili existentia opus exercet. Et ut ipsa per corporis dilatationem sue substantie consistentiam non extendit, sed in toto et in partibus suis sub indivisibili fixione existit, sic potius tota eius essentia in singulis virtutibus indivisibiliter constans. Hic autem existentie modus in substantia virtuti non conpetit corporali. Et monis virtus corporea finita est, quippe cum sit sui subiecti terminis clausa et eius continentia et actio sit eius exigentia limitata. Et ipsa corporalis materie diffusione sub sui multiplicatione protensa in sue existentie fundamento non collecta finitam recipit potestatem et in partibus singulis sui subiecti minus quam in toto optinet robur et in singulis partibus minoris capacitatis et potestatis effcitur. Intellectiva vero virtus super has conditiones erigitur, cum sit infinita in sua collectione, unita in toto suo indivisibili fundamento et corpore partibili et partibus potestatis et capacitatis equaliter optinens integritatem et propter sui cum natura corporali inpermixtionenm capax omnia conprehendit. Nam materie corporalis permixtio et corporalis rei continentia infinitam prepedit capacitatem et propter corporalem occupationem et contrarietatem materia non simul actu plures formas corporales nec continens plura contenta actualiter continens et in corporeis continentiis maior dimensio maiorem et minor minorem exigit. Verum intellectus propter incorporalem continentiam magnam et parvam et omnes res carentes materie magnitudine equali receptione conplecitur. Et corporalis virtus ad unum actu inclinatur, spiritualis vero cum unum optinet, alterius inquirendi industriam gerit. Et hec nature et incorporee materie adstricta ultra status sui regulam non progreditur. Intellectiva vero libertate congaudens nullis nature legibus ciartatur. Et intentiones rerum et formarum sensibilium et intentiones insensibiles et potius intentiones universalium essentiarum et affectiones incorporeas nulla virtus corporea attingit nec affectiones spirituales format neque [fol. 51r, col. 1] in rerum absentia inpressionum presentias sibi format neque rerum existentias distinguit, conponit aut dividit. Hec autem intellective conpetunt que eius opera declarat. Nam intelectus motus vivificans in centro individui actus consistens corporum spernit distantiam et cognitionis aspectus vitam concomitans in corporali natura fundari non patiur et cum etiam vita in corpore requirat a contrarietate distantiam, in virtute substantie vitam dantis inmunitas contrarietatis, quam mixtorum natura non excludit, requiritur et cognitio ultra vitam ab ea se seiungit. Et natura corporalis rerum inpressiones corporales, non spiritualia exemplaria suscipit et ipsa corporali distensione in subiecto distenditur et in corporeo susceptivo, cum res materialem teneant existentiam, tota toti et partes susceptivi partibus applicantur. In spirituali vero spiritualium exemplarium simplicitate inducte tote simplici et indivisibili continentia consistunt. Et ideo in corporali corporaliter corporalem replent distantiam et acervum magnificant, in spirituali omnium rerum capacitas non replet nec magnificat, sed intendit. Et si esset virtus corporalis, ex rerum cognoscibilium applicatione accideret eiusdem infinities conprehensionem fieri tota re in infinitis partibus conprehensa tota et partibus sub equali indivisibili conprehensis.

Nulla igitur virtus intellectiva naturam virtutis participat corporis. Est igitur virtus non corporis nec conpositi consistentie adherens, sed ab anima procedens conposito accommodata. Hec autem virtus ab omni virtute sensibili differt ortu, subiecto, inmunitate organi, obiectis, operibus, et operum conditionibus. Sensitive igitur videntur cum sua basi a corpore ex naturali industria ortum contrahere et corpori inseparabiliter adherere, ipsa vero ab extrinseco productore sue anime est insita concreando. Sensitive autem omnes aut quedam omni animali insunt, hec autem solius hominis propria est. Et sensitive cum corpore pereunt, hec autem quibusdam pereuntibus operibus in anima fixa cum anima separatur. Particulares autem sensus ab organis dependent, quibus connexi sunt, et singuli organa propria sibi et obiectis proportionalia sibi requirunt et media extrinseca et intrinseca eis deputantur et sola accidentium genera corporali materie concreta eis offerunt obiecta. Et sola presenti materie connexa hic et nunc existentia conprehendunt et singuli propriis obiectis, ultra que non procedunt, adaptantur. Et singuli unam solam contrarietatem conplectuntur et inter diversas contrarietates non discernunt. Et formarum conpositiones ac divisiones et collationes ignorant et suos actus cognoscere nequeunt. In hiis autem omnibus hec virtus optinet potestatem et av oppositiis est semota et propter appropriationem obiectorum in sensus non cadit deceptio, quam sepe hec virtus propter earum varietatem incurrit. Et propter organorum, quibus connexi sunt, deperditionenm omnes sensus in [fol. 51r, col. 2] fine vite ad defectum vergunt. Hec vero virtus maior optinet robur et tunc plurium rerum cognitionibus perficitur, quarum in ipsa manent inpressiones, tunc perfectior est sensibus inpressionibus ad organorum corruptelam deperditis. Et in sensibus sensibilia non manent quemadmodum in hoc intelligibilia intellecta. Ab intrinsecarum vero sensitivarum natura distat hec virtus. Nam ille principalibus corporeis organis innituntur, a quibus alia organa habent ortum, et medio corporeo utuntur et solas formas materiales a appenditiis accidentalibus et corporibus connexas conprehendunt. Et altior earum ordo ultra intentiones primis sensibus ignotas, sensibilibus tamen formis connexas ad intentiones scientiarum particularium non progreditur. Omnes vero statum habent in apprehensionem finitum, hec autem ultra ipsas infinito ambitu elevatur et ipse ei obiecta ministrant et subiecte ordine naturali.

Est autem virtus inter intellectuales suppremas et infimas ultimum gradum tenens, cum sit sensitivis virtutibus connexa, ad dependentiam corporis inclinata. Cum autem superiorem intellectum agentem supremo gradu recipiat et inferiores virtutes infimo aspectu attingat, in ea duplex distinguitur status et in primo agentis illustratione illuminatur, in secundo ad fantasmatum susceptionem deprimitur et ideo iuxta duos gradus videtur duplex assignari in- tellectus possibilis solo opere diversus. Primus vero corporis et inferiorum virtutum non conpatitur corruptelam, secundus vero cum fantasmatibus et virtutibus ea ferentibus in suis operibus labitur et cum corpore perit. Et ideo primi status et operatio lesionem non sucipit. Secundi vero opus cum fantasmatibus deletur et organorum et virtutum inferiorum nocumentum ei dampnum infert. Unde aliqua interiori natura corrupta corruptionem incurrere estimatur.

Cum vero anima intellectiva omnium rerum similitudinem capax sit formarum corporalium accidentalium involucris stipatarum, huius virtutis possibilis officio inpressiones conplectitur, quas ei inferiores sensibiles representant. Hec igitur virtus ad omnium susceptionem intenditur, presertim cum non corporali moli permixta nec organo nec medio determinato ad obiectum proprium ordinantibus virtutem sit connexa. In primo autem occursu forme accidentalibus ac naturalibus circumstantiis circumdate offeruntur, sed omnium generum essentiarum similitudines hiis appenditiis denudate eius proxima sunt obiecta. Deinde vero quedam absque materie connexione diffinitione participant, in quibus essentia et esse materiale distat et quibus aspectus intellectus materiam non appropriat ut magnitudo et numerus. Alie sunt, quarum diffinitio materie recipit consistentiam et essentia et esse particulare non distat, quibus anime discretio materiam appropriat [fol. 51v, col. 1] it caro et simum. Alie sunt materie in diffinitione suscipientes mixtionem et esse et essentiam materie connexa habentes, quibus intellectus materiam prooriam non adaptat, sed conmunem ut conmunia accidentalia. Alie diffinitionem, essentiam et esse habent a materia separata ut supreme substantie. Primarum igitur materialem consistentiam per inclinationem adductam sensibilem conprehendit, essentiam vero per abstractionis retum intuitum. Secundarum vero esse et essentiam per sensibile in discretione discernit. Aliarum vero utramque per variorum sensibilium aspectum contemplationem considerat. Reliquarum vero cacumen solo ductu superioris virtutis agentis anima conprehendit. Virtus autem hec naturali ortu specierum perfectione nuda est tamquam tabula rasa pictura nulla informa- ta. Inest autem ipsi naturalis industria ad omnium intelligibilium recpetionem disponens. Omium vero similitudines in ipsa potestative existunt que ex duplici gradu ad cognitionis actum perducuntur. Nam virtutum sensibilium exteriorum et interiorum officia rerum ymagines ei offerunt illis potestativis similitudinibus conformes, quas ipsa suscipit et agentis virtutuis illustratio eas a materialium conditionum tenebris liberat et accidentalibus appenditiis exuit et sic in possibili actus apprehensionis resultat.

Quoniam vero hec virtus a sensitivis inferioribus formas assumit, cum ad eas suum inclinat aspectum, quadam ordinis continuatione exteriores interioribus primis et prime mediis medieque postremis et hee ei formarum similitudines representant, ipsa vero ab eis formas suscipit quadam connexione eis unita et continuo naturali et spirituali federis vinculo colligata. Et enim huius anime substantia aliarum substantiis in hominis constitutione unita est ad instar luminis lumini copulati. Et similiter hec virtus inmediatis sensibilibus copulatur, verumptamen ille cum organis et spiritus mediis sunt connexe, a quibus hec est libera. Et in organis omnes ille ductu spirituum formarum inpressiones suscipiunt, que simul in organis et mediis inpresse ei offerunt. Ipsa vero absque admixtione organorum et spirituum eas recipit. Sed forte propter aliarum colligationem et naturalem iuncturam videtur per organorum et mediorum in sua receptione officia communicare. Formas igitur sensibiles ab exterioribus sensibus sensui communi redditas fantasie officio pertractatas format actu interna presentia, formas ymaginationis custodie repositas ymaginative collocatas suscipit atque intentiones insensatas eis connexas et particularium substantiarum intentiones estimative officio segregatas et memorie thesauro depositas accipit usque ad statum universalium essentiarum. Cum igitur ab omnibus suscipiat formarum similitudines, videtur per omnes sui aspectus varios exercere discursus. Nam omnes intrinsece et extrinsece ei suorum officiorum opere ministrant, ut earum ductu in singulis varias acceptationes exerceat. Ipsa igitur ad singulas [fol. 51v, col. 2]inclinata in singulis diversas suscipit formas. Forte enim in exterioribus obiecta sensiblia presentia intuitionibus primis ea in subiectorum absentia in ultimas intentiones insensibiles et particularium intentiones susceptat. Nam ut corpus et inferiores sui copulatione anima regit sic forsan hec virtus sui extensione ad eas variis similitudinibus ab eis inpressis informatur. Videtur igitur quodam vario aspectu omnes iuxta accpetationum varia genera circuire et quandoque primo ultimis quam mediis quandoque hiis quam primis quandoque via versa quandoque intercisa on hiis acceptationibus adherere. Verum rectus ordo in hoc discursu observari videtur in ascensu primarum ad medias et harum ad ultimas et harum ad hanc virtutem consistens. Sed semper virtus superior inferioris precedentis omnes inpressiones gerit, ut primus ordo et secundus tertio et omnes formas contentas reddat et sic perveniunt omnes ad hanc virtutem et sic in ultimo ordine omnes rescipit sibi presentatas ut in medio et in primo.

Agens igitur virtus omnes formas in ea receptas ductu sui luminis declarat et ad actum intelligentie adaptat. Ut enim lux colores ac actualem visus conprehensiinem perducit, sic agens virtus fantasmata ad actualem intelligentiam perducit. Omnium igitur intentiones distinguit, inter formas igitur obiectorum sensibilium et subiectorum effigies et inter eas formas ad invicem inter intentiones insensibiles et formas et inter illas intentiones ad invicem inter intentiones particularium substantiarum et formas ac intentiones insensatas et inter eas et ad invicem distinctionem factam declarat, essentiarum veri universalium intentiones ab omnibus separat predictis et eas fantasmatum et accidentalium ac materialium appenditiarum velamentis denudat et ab eorum nubilosis involucris eas absolvit. Cum vero actu suo omnia distinguendo discernat, cunctas et substantiarum et accidentium formas ad essentie absolute reducit puritatem, ut in statu intentionis essentie universalis omnia consistant. Cum vero ad opus tria concurrant: substantia, virtus et actio virtus non est operans, sed medium, quo a substantia operatio elicitur, verum substantia spiritualis tota per essentiam in qualibet sua virtute existit et in ea et per eam suum effectum operatur. Non censentur igitur agens intellectus et possibilis opus exercere, sed anima per animas (?) huius officio re- ceptionem illius actu reductionem ad actualem intelligentiam exercendo. Ex utriusque igitur officii concursu resultat anime intelligentie complementum.

Quia vero intellectus duos continet gradus, unum ad inferiores virtutes corporales et animales inclinatum et alium ad sui ordinis excellentiam elevatum, iuxta utriusque varietatem varias impressiones percipiens varias consequitur apprehensiones. In primo igitur ab extremis [fol. 52r, col. 1] per medias sensibiles virtutes ad ultimas et per has ad virtutem possibilem forme pervenientes virtutis agentis ductu in eius cadunt conprehensionem. In secundo vero via fit contraria processus. Nam intellectus agens ad rerum superiorum contemplationem elevatus est, inpressiones suscipit a supremis causis rerum consistentias percipiens, omnes vero formas receptas possibili inprimit et sui splendoris ductu eum perlustrans eas ei reserat ac distinguit et sic in ea rerum tota notitia intellectiva perficitur. Possibilis vero propter sui connexionem ad illas eas formas internis sensibilibus reddit et earum redditibus a primis per medias usque ad extremas exteriores discernit et sic in utroque gradu totius ordinid virtutum anime cognitionis perfectio consummatur.

CAPITULUM SEXTUM: DE NATURA INTELLECTUS AGENTIS ET PROPRIETATIBUS EIUS

Intellectiva anima omnium rerum perceptionis actu capax cunctarum effigierum est receptiva et ideo ad sui perfectionem duplici eget virtute possibili et agenti. Nam cum ipsa ad omnium intelligibilium obiectorum susceptionem habeat pstestativam aptitudinem, que ex seipsa ad actus non deducitur, exigit virtutem activam, que obiecta ad actum operationis et virtutem susceptivam ad actum perceptionis perducit. Et in omni genere nature, in quo attenditur actio, tria concurrunt: principium possibile, agens et resultans ex utriusque officio operis conplementum. In hac igitur anima est virtus possibilis formarum intelligibilium receptiva et virtus agens ducens possibilem ad actum et similitudines formarum, quas ei offert, inprimit et unit, et ex eis resultat perfectio conprehensionis on virtute possibili. Et ut intellectiva virtus a sensitiva in actionis excellentia discernatur, in intellectus perceptione, non sola passiva virtus suffcit, sed adiungit(ur) activa. Et quia possibilis intellectus a virtutibus sensitivis recipit species materialibus et accidentalibus appenditiis velatas, eget natura anime luce agentis intellectus ad detectionem et puritatem ultimam redigente. Et cum inferior intellectus regimini corporis accomodatus et ad virtutes infimas inclinatus solas rerum corporalium species conprehendat, anime virtus superior est insita ad rerum spiritualium conprehensionem deputata, que agens dicitur intellectus.

Est igitur intellectus agens virtus anime intellective intelligibiles species intellectu possibili et virtutibus sensitivis susceptas lucis sue illustratione illuminans, a materialibus et accidentalibus appendiitis eas detegens, ad sue essentie puritatem redigens et de potentia ad intelligendi actum perducens, ut intellective differentie perfectio proveniat, et ad suppremas aciem sue celsitudinis dirigens cognoscendas. Hec igitur virtus pure lucis fulgore precellens ad summe cause cognitionem nata est ad eius splendorem supremum dirigens aspectum. Cum enim intellectiva anima notitiae eius capax sit in eius solius aspectu supremum suscipit complementum neque in creaturarum conprehensione eius sistit industria, cum sua excellentia supra omnia sublimetur. Ipsa [fol. 52r, col. 2] virtute sublimi pura et creatori propinqua et conformi ad eius notitiam ordinatur, non virtute ad corporalem nexum declivi ad ipsum elevatur, sed simplici et libera et lucida virtute eius est nata excellentiam contemplari. Eadem vero virtus substantias separatas conprehendere nata est, quibus ipsa anima est conformis. Cum autem in ipsa rerum exemplaria describantur et ipsa ad eas conversa ipsarum dispositiones consideret, in rerum omnium exemplarium contemplatione perficitur ad instar speculi mundi, cui aliud super mundum superpositum se presentat et ipsi omnes ymagines in se contentas offert. Similiter separate substantie suam naturam et rerum exemplaria anime per huius virtutis officium representant. Huius vero virtutis industria inpressiones a summa causa et separatis substantiis susceptas possibili intellectui reddit, a quo ad virtutes sensibiles interiores et ab hiis in exteriores derivantur. Ex quarum dispositionibus singule consignantur, ut extrinsecis corporalibus et consuetis formarum similitudines cessantibus ad harum exigentiam intus et in consuetis motibus agitentur. Qua propter accidit, ut cum exteriores sensibiles ad interiores et hec ad intellectum possibilem et hic ad agentem secundum aspectum elevati ordinis colligantur, omnes sic exterioribus materialibus inpressionibus superiorum rerum sublimium speculationibus conformantur, ut non que corporalia, sed que corporalia excedunt erecto intuitu contemplentur. Quia vero obiectorum omnis veritatis genera huic virtuti occurrunt discernenda, omnium principiorum et essentiarum ibi effigies presentantur et ideo prime veritatis signaculum gerit et essentiarum rerum similitudines secundum puram veritatis existentiam colligens ea percipit ac discernit. Quapropter per eam anime industria summe veritatis et postremarum rerum inteniones puro ac sublimi aspectu discernit. Vero cum anima sue essentiie sit conprehensiva, non ex inferioris virtutis opere super sui conprehensionem elevatur eo quod corporalis inclinatio et corporis et organi aspectus naturalis anime ingerunt a sui ipsius contemplatione distantiam. Hec autem sola virtus anime maxime counita et ad eius essentiam elevata per quandam spiritualem reflexionem eius naturam et existentiam conprehendit. Est autem hec virtus intellective substantie propria interna, qua ipsa in apprehensione actionis habet officium, et non videtur ydoneum eam sola virtute passiva contentam esse. Et non ex eius propria industria perfecta proveniret cognitio, si solius possibilis opere esset tantum fantasmatum receptiva. Et extrinsece sensitive exterioribus organis innixe sole agentis exterioris organo medio et obiecto conformis opus requirunt. Intrinsece vero sensitive virtutes ex suarum actionum interiorum officio suas exercent actiones. At vero maxime intellectiva actualem virtutem intrinsecam [fol. 52v, col. 1] coaptare oportet. Et in sensitivis intrinsecis abstractionis ordo circa formas attenditur, ut semper virtus superior meliorem gradum eligens intentiones a materialibus conditionibus separet usque ad intentiones insensibiles. Maior vero abstractionis sublimatio in operibus intellective attenditur. Et quidem est possibilis virtus inferioribus virtutibus et moli corpore inclinata fantasmatum caliginibus involuta nequit sine irradiatione rerum essentias a fantasmatibus segregare. Eget igitur agentis illustratione, qua in ipsa fiat distinctio ac primarum essentiarum declaratio in effectu. Ab huius vero virtutis excelse officio magis est digna anime denominatio. A formali enim et effectivo principio res dignius nominatur. Virtus vero hec ab anime differt essentia, que eius est fundamentum, a qua ipsa et possibilis emanant.

Est autem hec virtus incorporea, cum nulla corporea natura ad eius culmen simplicitatis ascendat. Quod vero a corpore dependentiam non habeat, eius ortus, simplicitas, celsitudo atque propria opera manifestant. Quod vero ab organi inmunis est, eius status et fixio in actu continuo declarant. Non est igiutr virtus corporalis conmixtionis conmunionem participans. Nam cum intellectiva anima corpori unita in sue subsistentie proprie maneat fixione, propter corporalem applicationem in statu suo libero hec sibi virtus respondet. Sed ipsa a corpore separabilis virtute propria in actu separationis non privatur nec ei per creationem novam nova virtus inseritur. Hanc vero a primo ortu insitam semper retinet. Et omnis corporea in opere est finita, hec autem in actione infinita est. Nam sicut possibilis omnium rerum capax incorporea censetur, multo magis hec, que eius est actus. Et status specierum in possibili consistentium a corporali moli leber est, a quibus fantasmata segregat ab officio corporali. Multo plus igitur et incorporea natura inesse censetur cum super omnes virtutum ordines elevetut. Nullis vero sensitivis virtutibus est connexa. Nam ex eius aspectu intellectus ad separatarum rerum apprehensionem erigitur et organorum molem ignorat, quibus ille copulantur, et ab earum depressione libera suo actu continue potitur et, cum eis non conmunicet, simplicium primarum et abstractarum essentiarum intentiones discernit. Est autem a fantasmatibus absoluta. Nam agens rem movens, regens et ad actum ducens materie non miscetur et ob materie mixtionem operis diminutionem non patitur. Et intellectus primus omnia cognoscit, omnia distinguit, omnia regit, atque movet nec ab eorum contactu operis patitur debilitatem. Et agens mobili conmixtum ad possibilis naturam redactum ab actus deviat conplemento et intellectus possibilis sensitivis virtutibus copulatus, cum fantasmatum nubilis sit involutus, ea distinguere nequit neque ab eorum appenditiis puras essentias segregare, et ideo hec virtus, si esset fantasmatibus involuta, eam ad actum ducere [fol. 52v, col. 2], distinguere et eligere essentias non valeret. Et tul lux corporea colorum interminato (?) corpore mixta opacitate colorati velata actum proprium amittit nec visum per se movet nec colorem sibi coniunctum ad actum deducit, sed libera puritate contenta est et se et lucem mixtam et colorem manifestat et eius actu omnia clarecunt, sic possibilis fantasmatibus coniun- ctus in eorum et essentiarum distinctione deficit, agens vero virtus ab eis inmunis suo splendore se, possibilem, fantasmata et rerum essentias manifestat, quoniam propter fantasmatum mixtionem essentiarum non discerneret puritatem et virtus ab eis dependens actum non habet continuum, sempieternum et eius opera cum eis lapsum patiuntur. Est uatem ipsa continuum actum optinens in possibili, independens, perpetua elevatione intuitus separata.

Differt autem intellectus agens a possibili natura, statu, ordine et accidentalubus. Ex natura igiutr eius inest distinctio. Nam activum a possibili et motivum a mobili naturali differt, et in substantia virtus ab actuali emanans a virtute in principio possibili fundata natura distat et agens a possibili distat, et eo est nobilius sicut motivum mobili. Statu vero differunt hee virtutes. Nam agens est penitus inpermixta inferioribus virtutibus et organis et mediis nullo modo connexa, a corpore non dependens, in corpore existens et quasi aspectu a corpore separata, inpassibilis, semper in suo actu consistens et cum sit actui coniuncta, nec distat in ea actus a potentia. Est autem hec inmortalis, separabilis, perpetua, inmixta. Possibilis vero has conditiones non attingit. Distant autem ordine. Nam actuale et perpetuum possibilem et inperfectum naturaliter antecdit et ideo agens possibilem precedit natura et conplemento, quamvis in acquisitione inferiorum conprehensionum possibilis repetitio antecedat. Differunt autem accidentibus. Nam agens cum anima separabilis habitus non amittit, illius vero inpressiones cum fantasmatibus pereunt. Et essentiarum pure universales intentiones huic, illi vero fantasmatibus formarum sensibilium et intentionum eis connexarum ac intentionibus particularium substantiarium universales intentiones stipate involucris presentantur. Non igitur utraque in eandem cadit differentiam virtutis.

Agenti vero virtuti obiecta respondent, quorum triplex assignatur genus. primum circa quod suum exercet officium, secundum proprium, cuius est capax, tertium ad quod suum elevat aspectum. Omnia igitur genera, que sensitivis virtutibus interioribus et exterioribus virtuti possibili offeruntur, eius sunt obiecta ut omnes forme sensibiles, intentiones insensibiles et particularium substan- tiarum intentiones. Circa eas enim in possibili receptas irradiatione manifestationis ac distinctionis officium exercet. Verum ipsarum receptio non ei, sed possibili conpetit solo actu ei appropriato. Maxime vero eius obiecta propria sunt primarum essentiarum universales intentiones, per quas continue considerat, que ei adesse ut exemplaria [fol. 53r, col. 1] impresse censentur. Ad res vero supremas separatas elevat aspectum, cuius officio sola anima eas in sua consistentia conprehendere nata est.

Censetur ei inesse operatio, quam circa predicta genera exercet. Videtur autem conmunis ratio operationis cognitio, circa similitudines igitur possibili inpressas, actionem exercet luminis super illustrationem infundendo, ex qua actione ei inest cognitio et receptione possibilis in anima resultans. Circa essentiales vero intentiones sue lucis splendore videtur continuam notitiam continere. Verum similitudines et exemplarium supremarum rerum videtur sui elevatione aspectus susceptiva. Separate vero intelligentie maxime in suo actu consistere conpetit, virtuti vero agenti assignatur inesse actus lucendi et hic semper continuus est. VErum quod in eo actu sua constet cognitio, videtur, ut lucis proprie ductu suam essentiam et rerum exemplaria, si que habet insita aut inpressa, continue cognoscat. Actus vero irradiationis ad possibilem et fantasmata directus non semper videtur continuus. Et in hoc est conprehensio intensa. At vero ei interna et absoluta ac continua sibi inesse cognitionis operatio iudicatur.

CAPITULUM SEPTIMUM: DE INTELLIGENTIA AGENTE SEPARATA

Cunctis formis virtus inmutativa adest, hec quidem corporalium, hec autem spiritualium subiectorum inpressiva. Sed cum sunt materie nexibus involute, active virtutis non optinent libertatem. Egent igitur extrinseco reducente presertim in inmutatione spirituali, in qua ad spiritualium exemplarium dispositionem elevatur. Et cum in corporali requirant extrinsecum principium, potius in spirituali agens proportionale exigunt quippe cum sint ad instar lucis tenebris materie involute, que absque lucis exterioris actu non habet potentiam inmutandi. Et ut color per lucis actum ad actualem inmutationem perducitur, sic per agens hoc forme intelligibiles ad actum intelligendi perducuntur. Ante vero quam intellectum moveant, hanc reductionem exposcunt. Agens enim solum actu dispositum inmutat. Hec autem dispositio precipue in rerum essentiis attenditur que materie nexibus absolvi requirunt et a conditionibus materialibus et accidentalibus axui et ad universalem et ad exemplarem intentionem reduci. Igitur ante actum intelligendi agens spirituale has formas disponit. Hoc autem vocatur intelligentia separata. Nam intellectiva de potentia intelligendi perducitur ad effectum, cum per inpressionem formarum intelligibilium omnia conprehendit. Cum igitur se ipsa non redigatur, indiget agente in effectu omnia intelligibilia continente. Causa igitur dandi ei has formas est hec intelligentia, in qua in effectu sunt principia formarum intelligibilium abstractarum, que luce propria se ipsam intellectui representat suam essentiam et formas intelligibiles anime manifestans. Ut lux solis est causa visionis sue et colorum, sine [fol. 53r, col. 2] cuius actu nec visus ac actum perceptionis perveniunt, sic sine eius actu intelligibilia nec intellectus ad actualem conprehensionem perducuntur, et cum supreme essentie ac forme aspectum superent intellectus, in earum conprehensione eget lumine particulari ac eius officio earum inpressiones suscipere videtur.

Verum hec virtuti agenti intrinsece coaptantur. Nam forme ex sua naturali industria utramque virtutem participant inmutandi, quum per se primi motoris universalis influentiam non excludit. Differenter exercent, prout exposcit diferentia subiectorum. Sensitivarum igitur exteriorum et interiorum virtutum ductu ordinate forme intelligibiles possibili copulantur, quas agens virtus ad predicti actus conplementum perducit, sine qua intellectiva inperfecta videtur, et cum sit separatis conpar natura substantiarum, cum eis paris active virtutis habitu congaudet.

Rerum vero triplex ordo distinguitur. Primus est rerum ad dispositiones prime essentie omnium conditoris spectantium, que super intellectum sunt, ad quas verom ad ipsum et eius proprietates cum intellectus nequeant elevari, eius extrinseca instructione indiget. Secundus est rerum comparium ad substantias separatas essentias spectans, ad quas ex create intelligentie officio elevatur. Tertius in infimis rebus consistit, ad quarum conprehensionem eius sufficit industria. Sed in hiis omnibus operibus agentis virtutis interne officium necessarium est.

Estimatur autem illa agens substantia intelligentia ultimi et infimi ordinis, que anime intellective intimior ipsi intelligibilia sua illustratione revelat ut lux ad colores ad formas intelligibiles conparata. Unde dicitur substantia simplex separata formas intelligibiles ad intelligendi actum perducens, ipsas intellectui copulans et sua irradiatione ipsum illuminans, ut ad intelligendi perveniat conplementum. Verum intellectiva a singulis creaturis intelligibiles suscipit inpressiones et quandoque ad primam essentiam, quandoque ad medias, quandoque ad infimas et a prima et a singulis intelligentiarum ordinibus influentias, inpressiones ac revelationes suscipere iudicatur. Estimantur autem forme a materia et ab eius appenditiis denudate ab intelligentia intellectui inprimi. Verum sic forme in ymaginatione e sensitivis internis virtutibus recepte intellectui presentes non videntur per sui translationem conprehensionem procurare, sed solum adaptare intellectum ut formas recipiat ab intelligentia emanantes, ut medium ad receptionem preparat conclusionis nec intellectus formas ymaginabiles sua natura spirituali conformi eis [fol. 53v, col. 1] sufficit denudare. Sed cum emanant forme in intellectu ab intelligentia et luminis perlustratione ex applicatione ad formas ymaginabiles et ad inferiorem aspectum contrahunt quandam varietatem sui generis, ut lumen et color eo ductus in locis diversis diversas dispositiones suscipiunt. Sed ex elevata coninunctione ad intelligentiam intellectus accipit formas puras penitus denudatas. In hec vero perceptione cadit prius et posterius et temporis momentatio ut in subita collatione medii et conclusionis.

Sole vero forme actu nude a materia et eius circunstantiis actu ab intellectu conprehenduntur, que semper et actu in materia ex sui natura denudationem non suscipiunt. Anima vero se intelligit per presentiam suam nudam. Sed in formis, cum semper in materia existunt, non facit denudationem, Videtur igitur hec denudatio ab intelligentia procedere, in qua forme nude existunt, que substantia virtute et opere intellectui est conformis. Nam ad actum intelligendi perducens formas et intellectum in essentia, virtute, opere, et formis contentis altiorem spiritualitatis gradum tenere censetur. At vero forme nude non videntur nisi sex modos existentie habere: aut ut in corporalibus organis reponantur aut ut in intellectu conserventur inpresse aut in continua intellectus formatione fundentur aut ut extra fine stent aut ut in intelligentia consistentes ab ea in intellectu emanent. Verum eas nudas a materia et materialibus conditionibus organa non continent et corporalis existentia actui intellectus repugnat intellectus organis utitur neque intellectus organis utitur neque in eis inpressionem suscipit. Non igitur formas suscipit intellectus nudas ab organis tamquam in eorum thesauris reconditas nec autem a virtutibus inferioribus ut ab ymaginatione et estimatione.

Nam et hec formas in organis contentas pertractant, que adhuc denudatione indigent, et in sensitivis est distinctio virtutum et organorum, ut quedam apprehensiones actui, quedam conservationis thesauro cum suius organis deputentur. Neque eadem est apprehensiva et conservativa. Cum vero anima a formis avertitur, reponuntur in conservative thesauro, et virtus apprehensiva denuo eam et per rememorationem aut reminiscentiam eam in thesauro invenit. Nam aliter in omni diversione a forma esset dubitatio et nova acquisitio exercenda. Sicut autem sensitive interne organis inpressiones recipiunt, sic conservative in eis eas conservant et in eis apprehensive post diversionem eas accipiunt. Non igitur hic status [fol. 53v, col. 2] est intellectuui conpetens. In intellectu vero facta diversione hunc existendi modum non videntur habere. Nam quomodo actu in eo essent eas non discerneretur (sic) et cum sit virtus actu apprehensiva, non videtur thesauri officium gerere. Ipse vero res non format, cum rerum non sit motor nec efficiens nec disponens, sed solum formarum ipsarum inpressionum susceptivus. Non sunt forme stantes actu nude, ut anime per operationem eius et actum ipsarum tamquam speculo offerantur, ut per aversionem earum privetur aspectu. Non enim a subiecta materia actualiter separantur. Censentur igitur ab intelligenti in animam emanare, secundum quod industria anime requirit. At vero in via acquisitionis recte formas in inferioribus virtutibus inpressas agens virtus denudat in possibili receptas, de quibus anima iudicat, sibi in sua puritate presentibus.

In via vero rememorationis apprehensiva post aversionem eas quandoque in conservatione intellectiva quandoque in inferiori sensibili repositas conprehendit, prout eius aspectus altius aut inferius dirigitur. Videtur autem emanatio formarum ab actione intelligentie procedere secundum supremum gradum acquisitionis, quia secundum infimum naturalem ductu inferiorum virtute facta representatione in possibili actu agentis facta formarum denudatione conpletur cognitio. In anima igitur intellectiva ex sua natura non videtur esse actualis formarum multitudo aut ordo. Ab intel- ligentia igitur emanant forme que in intellectu inprimuntur. Intellectus igitur formas non creat, sed receptas format, distinguit et ordinat. Apprehensio enim eius suscipit similitudinem forme separate a materia et eius appenditiis ab intelligentia emanantis cuius est solum receptiva inpressionis. Intelligentia vero putatur formas continere tamquam principium creativum et activum earum, anima vero ut principium susceptivum. At vero prima intelligentia eas continet, cum omnium sit creatrix. Secunda vero eas inpressas participat easque anime subiecte et receptive infundit. Utraque vero dicitur principium, a quo factionis omnis virtus procedit ratione valde distanti. Anima vero dicitur principium in quo omnia fieri nata sunt. Est enim similis conparatio productionis formarum secundum essentialem existentiam, que actu prime intelligentie per secundam yle inprimitur ut forme exemplares in via conprehensionis ab ipsa per secundam intellectui inprimuntur. Ipse vero forme in intelligentia constitute non suarum essentiarum lapsu intellectui infunduntur, sed per suarum similitudinum multiplicationem, que in ea a sua origine emanant, recipiunt, ut eas videatur intelligentia in ea per similitudinem procurare.

[fol. 54r, col. 1]. Censetur igitur cum per copulationem forme nude cum anima resultet, scientia et addiscentia in effectu, cum forma per se non sit nuda, separata stans, sed in intelligentia contenta, ut addiscentia consistat in aptitudine coniunctionis anime cum intelligentia. Ad hanc vero coniunctionem eam disponit cogitatio et aspectus elevatio. Sed hec inperfacta per coniunctionem et consummationem addiscentie conpletur. In hac igitur coniunctione forma ab intelligentia emanans anime confertur, ex cuius unione procedit cognitio in effectu. Aversio vero aspectus anime adimit notitiam actualem ad habitum aut proximam potentiam eam redigens. Post aversionem vero iterata conversio ad eam intellectus actum procurat et quasi ad primum statum aspectus perducit, qui est similis aspectui oculi facti sani, qui secundum voluntatis nutum res aspectam videt et per aversionem in potentia proxima existit. Hec autem coniuncto non in unione esentie sed in presentia influentia et [per] similitudonem formarum per multi- plicationem facta unione attenditur. Anima vero per nexum et aspectum corporis nequit ab ea formas subito suscipere et in eius aspectu perpetuo figi. Unde videtur eius notitia in potentia proxima consistere, ut eius integritatem, cum voluerit et aspectum suum ad eam converterit, consequatur, quia forma ab ea emanans in eam dicitur intellectus adeptus. At vero rectum est formas sibi ab ea inpressas ex sua industria retinere, quas absque conversione ad eam potest pertractare, distinguere, formare et ordinare sicut et ei formas in inferioribus virtutibus presentatas et reservatas inferior aspectu reducit. In statu igitur inferioris aspectus formas inpressas in thesauris inferiorum virtutem rescipit, in hoc vero superiori formarum ab intelligentia emanantium inspectione perficitur. Sed in coniunctione corporis et acccidentium eius hunc statum liberum non attingit. Post separationem igitur intelligentie iungitur et in ea apprehensionis decorem et delectationem perpetuam consequitur et maxime in prime intelligentie aspectu eius perfectio consummatur.

CAPITULUM OCTAVUM: DE DISTINCTIONE COGNITIONIS IN REBUS COGNOSCIBILIBUS ET CONGNOSCITIVIS

Universis vero naturalibus formis sue multiplicationis et divisionis inest virtus, omnia igitur obiecta prima et postrema virtutem activam ac multiplicativam participant. Set quibusdam actionis maior et manifestior adest vigor. Verum in eis et in subiectis materiis diversitate pensata que contrarietatem suscipiunt in subiectis contrarietatibus indutis transmutationem et inpressionem exercent; que vero contrarietate carent [fol. 54r, col. 2] in subiectis contrarietate exutis ac proportionaliter dispositis solam inpressionem inducunt. In hoc autem opere non accidit rei multiplicabilis decisio neque diminutio neque cum effectu materia neque proportio materie illabitur corporalis. Set solius forme similis fit introductio et forma multiplicata in fundamentum una per multiplicationem sui in diversas materiarum numerose diversitatis multitudinem suscipit; forme igitur dispositiones concomitantes ac magnitudines naturales per multiplicationem subiectis representantur suscepturis. Omnes vero res in hac multiplicatione non secundum suas individuas essentias, set suas species similes suis essentiis inprimunt. Inpressio vero individuam secum naturam non patitur inprimentis. Similitudo vero quedam est corporalis, alia spiritualis ad exemplaris intentionis similitudinem redacta. Species igitur similis corporalis materie inprimitur corporali cuius introductio transmutatione, inpressione ac representatione procedit, quandoque tamen non habens causam sustentationis in subiecto cum substantia inprimente discedit. In actuali vero actione agens exterius concurrit aut formam ad actum reducens aut per medium ad subiectum differens aut medium et subiectum disponens. Unde corporis corporis species a corpore colorato per medium diaphanum ductu lucis ad perspicuum transducit terminatum esse rerum in lucidis corporibus inpressionum susceptivis in speculis ymaginum fit receptio quodam modo corporalis. Hec vero lucoda corporalem naturam habentia per lucis et splendoris dispositionem ad minorem corpulentiam accedentia minus corporalem receptionem participant. In eis vero coloris, magnitudinis, motus ac distantie ceterarumque dispositionum apparent species corporales. Set quia corporalem materiam secum non gerunt ad subiectorum receptivorum mensuram contracta, sue extensionis capacitatem que materiali existentie debetur inpresse in eis magnitudinum species non requirunt in maiori ac minori speculo equali magnitudine presentata, putatur autem sola similitudo in talibus presentari.

Cum vero commune sit rebus per species similes multiplicari per corporalium specierum similitudines corporales spiritualibus subiectis non aptantur; namque susceptivum iuxta sue nature existentiam inpressionem susceptat; cum igitur eas inmutant ad spiritualis intentionis naturam hec similitudo speciei reducuntur (sic). Set cum substantie spirituales diversitatem obtineant species ad ipsas secundum gradus simplicitatis varios adaptantur. Unde que sensibiles virtutes organis ac mediis internis conexas inmutant, non plene naturam exuunt corporalem quousque [fol. 54v, col. 1] ab organis et exterioribus virtutibus per medias interiores perveniant ad summum ordinem intellectus, videtur autem ut agente extrinseco reducente indigeant, set forte, ut in corporali actione subiecta sua inmutant industria, sic sua spirituali virtute spirituales effigies cognoscibiles representan; possibile vero, forma, esentia, accidentia materie et cetera rem concomitantia nata sunt cognosci. Verum essentia totam rem comprehendens, determinans ac distinguens est principium cognitionis intellective; forma igitur essentialis a materiali consistentia elevanda est. Huius vero elevationis virtu- tem a natura participat exemplari. Nam quandoque status re essentialis forma praticipat: primus spiritualis exemplaris quem ante sui ortum in conditoris mente habet; secundus quem in unione materie assumit ipsam perficiens vere formalis actus dicta; tertius secundum quem nature inferioris opus dirigit iuxta regimen primi exemplaris dicta regula vel motor nature. Quartus est secundum quem multa complectens individua omnium est essentialis ac universalis similitudo et hii sunt corporales. Quintus consistit in aspectu ad intellectus cognitonem et hic est spiritualis ad instar status exemplaris redactus, ut enim intellectus similitudinem gerit conditoris, sic forma ei respondens ad exemplaris similitudinem reducitur. Set cum ad opus dirigit substantiam cognoscentem exemplar, cum vero eam afficit cognoscendo, species, similitudo aut ymago vocatur; cum igitur movet intellectum ac perficit ad statum spiritualem reducitur ex exemplaris (sic); procedit igitur species ab infinmis virtutibus per medias, et intellectui possibili unitur et ductu agentis ad intelligendi actum perducitur. Vanum autem est credere rem intellectam cum intellectu ad essentie cedere unitatem. Res enim diverse extrinsece divise suscepture et perfectiores forme perfectibili advenientes et disponens in substantia in propria perfectione creata sustentate ad subiecti essentie non redicuntur unitatem, nec enim create essentie perfecte nova naturaliter essentie fit additio et in constitutionis unione essentiali maiore non cedit forma in essentie materie unitatem cui inseparabiliter coheret.

In anima differt virtus et operatio atque obiectum potius; et in solo primo ab omni extrinseca receptione inmuni exemplaria diversitatem essentie non inducunt. In substantiis vero inpressionum exemplarium receptivis non videtur hec unitas adesse et anima ductu virtutis et regula exemplaris in opus prorrumpit diversis operibus differentibus exemplaribus coaptatis.

Hec autem vero (sic) sententiam hec inconvenientia consecuntur omnium generum: [fol. 54v, col. 2] omnium in unam essentiam confusio; ex omnium rerum similitudinibus anime constitutio; ymagines que non sunt natura fixa, in substantiam cedere; animam per accidentium et inferiorum substantiarum essentialem participationem vilescere; omnia per reductionem ad substantiam intellectivam, virtutem intellectus participare; animam omnium cognitione se solam cognoscere; cognoscibilium indistinctio; anime sue essentie asssertionis et discretionis ab aliis interno alloquio privatio.

Et cum ipsa recipit primam formam, si sit una essentia cum illa in receptione forme, aut prima manet aut non. Si manet et fit una essentia intellectus cum forma, plura inmo infinita sunt una essentia. Si vero non manet transmutatione facta accidit semper unum solum intelligi et iterum est una essentia intellectus cum prima que desivit esse in adventu forme, igitur intellectus desivit esse et est eiusdem essentie cum forma; igitur idem est et ens et non ens et est idem in essentia cum prima que iam non manet et cum forma que manet et sic est idem in essentia cum re que nichil est et cum ea que aliquid est.

Et forme sunt intellectu decorantes et perficientes ipsum quas ipse recipit cum intellectus possibilis sit earum continens receptaculum. Set forma non est aliarum formarum receptiva. Si igitur est eiusdem essentie cum prima alias non recipiet et cum differat receptivum et receptum. Si est idem cum illis, ipsa differens est per essentiam a se ipsa. Non igitur intellectui in effectu species ad eius cedunt essentie unitatem. Non est autem ydoneum asserere res ad actum intelligentie perductas virtutem assumere intellectus cum intelligentia actus sit naturalis, non a rerum similitudinibus. Set a substantiis mediis virtutibus elicitus et accideret has similitudines modo spiritualium substantiarum subsistere separatas et accideret ea ad anime reduci essentiam et virtutem. In specierum igitur facta materiali consistentia, separatione et intellectiva comprehensione differt intelligens et quod intelligitur licet cum species abstracte secundum presentia cognoscantur in eo quo fit cognitio et intentio cognita non diferre videantur, verumptamen exterior res cognosci censetur. Species vero dicitur ratio cognoscendi. In primo vero essentia, vita, virtus, intelligentia, proprietates ac opera interna ab eius simplici differre essentia non videntur et ideo in eo solo intelligens, intellectum et quo fit intelligentia, ad unitatem essentie reducuntur.

Intelligentie vero omnia formis exemplaribus comprehendunt omnium exemplarium collective; censentur autem ipse a suo ortu ea habere innata, non a rerum occursu acquisita et videntur hec rerum inferiorum ortum precedere, quia ipse a prima intelligentia susceperunt. In ea vero sunt [fol. 55r, col. 1] exemplaria cognitionis et operis rationes. In naturis inferioribus operum regule intelligentiis cognitionis tantum modo rationes (sic). Harum vero triplicem notitiam sorciuntur: primam in exemplaribus creatoris. Secundam in suorum exemplarium interna inspectione. Tertium in mundanarum rerum contemplatione. Set per hos tres modos ad conformem quamvis gradibus diversam certitudinem perducuntur conformitatem id exemplarium exposcente. Unde res individuas eas obviantes exemplarium proportione ad discretionem certo medio comprehenduntur.

Eodem autem modo et intellectiva anima separata hac triplici noticiam (sic): in creatore, in se et in mundana continentia, utitur contemplando. Ceterum rerum effigies in corpore acquisitas aut retinere in spirituali existentia videtr, quippe supremis exemplaribus conformes, aut easdem nova ac sublimi elevatione acquirere; cum ipsis autem videntur varie affectiones in vita contracte in ea remanere. Substantie vero separate ei extra corpus aut in corpore existenti aspectu ad sublimia elevato cognoscibiles offeruntur, verum cum cognitionis ratio intellectu copuletur, ipse eu essentiali presentia non uniunturm compositione quadam, coartatione existentie et virtutuis distantia a pura speciei similitudine prepedientibus; nec enim intelligentie oure nec substantie spirituales eundem situm spiritualem participant, quamvis infinite eundem dicantur capere corporalem et una a multis animalibus simul cognoscitur, cuius essentia non simul in diversis existit. Rei enim cognite species per diversas cognoscentes animas inprimendo multiplicatur, et essentia est principium intelligendi que pluribus communis non est idem prefixe cum qualibet que abstracta omnibus est ratio cognoscendi.

Hec vero intelligentiis individuis differre, presentia vero ad cognitionem non sufficit, nisi ratio cognoscendi ad interna anime penetret continentiam et in absentia deficeret tunc cognitio. Set recedente intelligentia anima memoriter eius effigiem retinet eius similitudine prius inpressa atque retenta; censetur igitur intelligentia ab anima per sue spirtualis substantie speciem comprehendi; intelligentia vero anime suas ostendit existentias, exemplaria, affectiones ac proprietates ad instar speculorum se et retentas ymagines ac dispositiones ceteris presentantium et iterum nutus spirituales alloquio dicuntur ei conceptiones revelare, verum et habent eas celandi potestatem, set per substantie absentiam existentiam per voluntatem nutus, abnegationem, affectiones celare censetur.

Creator vero summa simplicitate, puritate, libertate vigens, omnis materialis condicionis labe carens, in omnibus et extra omnia sua existentia fixus existens, in anima per essentie per (sic) presentiam existit et per essentiam cognoscibilis ab ea ipsam sue lucis perlustrando ductu a cuius aspectu propter sui inpotentiam et declinationem ad statum infimum deficit contemplando.

Cognitionis vero tres sunt modi corporales: unus per [fol. 55r, col. 2] essentiam, alter per speciem, reliquus per extraneam procedens; per essentiam videtur cognitio fieri sex modis: quedam enim ab anima essentia cognoscuntur, quia sunt rationes operum eius, ut numeri in ea contenti ex extranea; alia quia ipsa ea suo motu format ut affectiones: quedam quia sunt aliorum rationes cognoscendi ut species abstracte; alia quia rei intellectiva intranea sunt presentia ut essentia, anime virtutes, habitus et opera; aliud dignoscitue sue simplicis essentie absque abstractione presentia, ut primum; alia per presentie sue aspectu (sic) absque sui unione danutr cognosci, ut substantie separate. Cognito vero per speciem facta quatuor modis complectitur: quedam enim per abstractionem speciei acorporali materia cognoscuntur, ut corporalia; alia per elevationem intentionis speciei a spirituali subsistentia ut substantie spirituales; reliqua per similitudines aliorum ut substantie separate per effigies corporales; quedam per analogiam similium ut materia et forma generales. Per extranea vero facta cognitio qusdruplex est; quedam enim per effectus et signa ac vestigia disgnoscuntur, ut superiores cause; quedam per privationem aliorum; et eadem per resolutionem omnium ad ipsa ut principia; quedam per habitum ut privationes.

Cum vero anima exterioribus actibus libera internis contemplationibus vacat, ei varie apparitiones offeruntur, quarum quedam ex prime cause resolutione, alie ex intelligentiarum inspectione, alia ex suarum effgierum contractione procedunt. Que per oracula, visiones, fantasmata, sompna et in sompniis distinguntur; ex quibus omnibus quarumdam rerum revelationes pronosticantes et divinationes emergunt. Horum vero certitudinem motus impediunt corporales.

CAPUT NONUM: DE COGNITIONE ANIME SUI IPSIUS

Ipsa vero intellectiva ductu proprio suam essentiam comprehendit. Nam motu interno essentiali vivifico vivit in quo delectatione efficitur affectuque se regit et in sui regimine interius delectatur; videtur igitur et luce spirituali se suo aspectu suam essentiam declarare et ex sua notitia iocundare et ut ductus cognitionis ad exteriora dirigitur, sicut ad eius intrinsecam existentiam reflectitur, et ut motus internus ab actu vite procedens vitalem internum gingnit appetitum, ad exteriora prorrumpens eius appetitus cognitionem disponit, sic ad interiora regressus ad sui ipsius notitiam ordinatur, et ul lux corporalis lucendo se sibi detegit illuminando se et alia sibi et aliis manifestat, sic spiritualis substantia luce propria spirituali se sibi et alia declarat.

Et cum ainma omnium rerum capax sit quarum apprehensionem exterius, se non creditur ignorare et que corpus eius partes corporeas virtutes inferiores cunctas ac medias apprehensivas et motivas ac earum opera [fol. 55v, col. 1] comprehendit, sue essentie que hec omnia regit, non est ignara.

Et ipsa interno affectu suam existentiam astruit ab ea singula distinfuens et eam a rebus a speciebus cognitis discernit et sue essentie dilectione afficitur vero dilectionis in ea cognitio naturaliter antecedit. Est igitur sue essentie apprehensiva. Similiter autem virtutes suas et opera comprehendit et habitus cognoscendo ad cognitionis pervenit complementum.

Videtur autem hec interna cognitio a virtute eius procedere; ex agentis vero officio efficitur, quippe cum hec virtus eius essentie proximior liberior ac elevatior existat et hec cognitio per internam collectionem efficitur et a corpore et virtutibus inferioribus factam elevationem; agens vero supremo ac proprio utitur aspectu; eius ergo ductu se anima comprehendit, ex eius igitur irradiatione ipsa sibi cum suis proprietatibus declaratur ac virtus inferior ad hanc lucem redacta intra dignoscitur.

Recte autem creditur interno aspectu ductu proprii perlustratione luminis ab ea sua essentia comprehendi. Videtur autem ut a ceteris substantiis spiritualibus. similitudo (33) abstrahi agentis virtutis officio concurrente et sibi reddi ut ratio cognoscendi. Videtur enim sub alterius rei similitudine comprehendi. Verum censetur ductu specierum quibus inducitur suam essentiam dignoscere, set non est ydoneum ipsam per omnium formarum intelligibilium ad eius essentiam factam reductionem ipsam a se cognosci. Cum igiutr a gradibus corporeis et virtutibus infimis suum erigat aspectum et ad internum aspectum suam regit aciem atque figit, suam essentiam noscit, iudicat ac discernit. Verum in interno intuitu omnium rerum discernit effigies conferens resolvendo post eas non reperit, nisi suam essentiam in virtutib intellectus consus, et operibus discretione facta, post horum vero discretionem secundum sue essentie notitiam venit.

Non videtur autem in sui cadere ignorantiam, cum suo interno aspectu sibi presens sit, lucis quoque sue illustratio qua exteriora perquirit, ab eius interna nayura habet originem que a fonte non recedit. Set semper in suo colligitur fundamento et naturalis internus motus affectus regimini eius consistens sui non obliviscitur essentiam. Semper igitur proprio lumine perlustrante in suo interno reflexa aspectu suam essentiam sui presentiam contemplatur, aut luminis sui actu sue essentie speciei intentionem abstrahens per eam suam essentiam comprehendit, ut cum lux corporalis lucet in se et reliqua illuminat se sibi et alia aliis detegens, sic intellectiva sue spiritualis lucis actu sibi lucens se sibi et alia manifestat. Verum hec sui interna notitia occultatur propter directionem, aspectus ad infirmas virtutes et regimen corporale, quippe [fol. 55v, col. 2] cum corporis et corporalium virtutum interiecto sue opacitatis (?) nubilo claritatem aspectus eius obumbrat ipsam ad status sensibilis virtutis similitudinem ducens, que organorum tenebris obumbrata et eorum mixtione ac connexione ligata tamquam a se distans secundum (?) in sue essentie, virtutum et operum deficit comprehensionem; ut enim lux corporalis terminato corpori conmixta lucendi, illuminandi, declarandi se et alia perfectionem amittit, sic anime lux spiritualis sui aspectus inclinatione ad corpus virtutesque eius, in sui noticia non sufficit, presertim, quia una virtus cum suo officio sominatur, alterius opera retrahit et divertit ut patet in machinis et contemplativis operibus, aut quia anima una est, in qua cuncte virtutes in uni ligate permanent fundamento, que ad unum effectum totaliter se convertit cessantibus officiis aliarum, eo quod simul in omnibus tota eius existit essentia; verumptamen simul in omnibus et per omnes potest earum opera exercere aut hoc accidit propter virtutum ordinis unionem. Similiter autem et aspectus inferior superiorem retrahit ac pervertit, ut anima nequeat suam essentiam contemplari. Cum igitur aspectu infimo cessante ad supremum aspectus culmen ascendit, sui aspectus acie, interno reditu collecta, interna sue lucis reflexione suam essentiam respicit, considerat ac cognoscit. In hoc igitur statu extrinsece virtutes sensibiles et interiores retrahuntur et hee extreme ad medias et hee ad ultimas secundum elevationis ordinem ascendendo et omnes ad statum intellectus conscendunt et status possibilis ad culmen agentis erigitur et demum omnium virtutum ordines ad ultimum essentie colliguntur anime fundamentum tamquam ad suam originem revertentes et in hoc statu anima suum aspectum dirigens eas, earum opera, industrias disponens ac conditiones comprehendit et obiecta omnia interno intuitu diidicat tamquam extrinsecis officiis non egens et cum luce intelligentie et maxime prime perlustratur in sui et omnium vite rerum perfectius cognitione clarescit. In hoc vero statu post omnium notitiam et sue essentie iudicium suam conditionem discernens, suum conditorem merito regnoscit, a quo se sciens sumpsisse initum, se contraxisse originem non ignorat, ad quem omnia conprehensa reducit, postquam nichil reperit cognoscendum, cuius notitia acceptionum finalis terminus est cinctarum.

CAPUT DECIMUM: DE DISTINCTIONE GRADUUM, HABITUUM, VIRTUTUM ANIME

Formas vero intelligibiles sensibilibus fantasmatibus obvolutas que a sensibus deferuntur, virtus possibilis suscipiens ex agentis virtutis ductu ad rerum comprehensionem perducitur actualem; ex sensibus vero extrinsecis ad communem [fol. 56r, col. 1] virtutem interiorem et interiores supremas forme devolute in illis optinent quemdam summum statum et ab interioribus ad hunc intellectum delate gradum ultimum consecuntur, eadem prime representationis exteriorum ad interiores habite et secunde representationis interiorum ad intellectum facte, similitudine servata, et interiorum prima receptio punctum summum consequitur, ad quem lineares exteriores reducte supremum simplicitatis fastigium pervehunt. Set forma intellectualis summum puncti culmen attingit ad quod lineares intrinsece inferiores reducte supremum simplicitatis cardinem consequuntur. In hiis autem ordinatis susceptionibus ordinis et connexe spiritualis coniunctionis nexus attenditur ad instar continuationis luminum diversorum.

Primas vero differentias (sic) quas discernit intellectus in formis, sunt essentiale et accidentale; segregat igitur essentie intentionem ab intentionibus accidentium. Set similitudo intentionis essentie una est et ei accidit collectio et multiplicatio. Intellectus enim eam unit et multiplicat. Set unio et multiplicatio duplex est: Una enim unio consistit in intentionibus generum et differentiarum ad unam essentiam constituendam, cui divisio multiplicatione respondet. Alia in accidentum intenione consistit. Solus vero intellectus essentiam ab accidentibus separat. Virtutes vero sensibiles hanc separationem ignorant. Unde speciei universalis intentio una est in intellectu et si cuilibet intenio iudicetur, nullam inducit essentie discretionem, nisi accidentium distinctio denotetur nec prodest additio forme notitie singularis; ad essentie enim universalis intentionis notitiam singularium multitudo nichil operatur, cum una sit intentio et una noticia essentie universalis licet precedentis cognitio prevalere possit. Formationis vero intelligibilium sunt tres modi: Primus est actualis distinctus et ordinatus, quamvis eius ordo commutationem suscipiat in situ, ut homo est alius predicatur de homine in quo situs differt, ordo tamen intentionis naturaliter unus est et hic modus est quasi in thesauro repositio facta cum actuali eductione de eo, cum habitus actualiter consumatus. Secundus est actualis acquisitio intelligibilium et collationum ipsorum antecedens, a quo fit aspectus anime diversio ad aliorum acquisitionem, cum ipsa non simul ac subito omnia intelligat; ad aliud enim aspectum dirigens a preaccepto actu discedit, et hic modus est repositionis rei inthesauro a quo non fit actualis eductio et hic modus non in sola potentia consistit proxima vel remota, set in actu a conservatione durante. Actus est intelligibilis secundum certitudinem acquisiti ad interrogationem factam dubitatio de quo certitudo habetur. Set in hora questionis de ipsi hesitatur post. Intellectus vero consideratione, distinctione et ordine datur circa responsio et in hoc est ordinis initium absque consummationis certitudine. [fol. 56r, col. 2] Set non eget hic modus nova acquisitione, cum sit habitus actualis non insola potentia proxima aut remota consistens, est enim similis rei deposite in thesauro cuius depositio scitur, licet de loco et causa (?) dubitetur et in eo videtur docens scientiam acquirere cum eam habeat actualiter acquisitam et pervenit ad habitum secundi modi.

Ad rerum vero notitiam intellective virtutes sensibiles quatuor suffragia amministrant: Primum est singularium presentatio a quibus officio interiorum et maxime ymaginationis et estimationis officio intentiones universalium abstrahit essentiarum materiales et accidentales appenditias separans et essentiale er ab accidentali discernen. Secundum est initium compositionis et divisionis rerum et collationis ac medium et inventionis. Tertium est experimentalis certitudo ex qua ratiocinativa collatio confirmatur et veritatis acquiritur conceptio. Quartum est acceptionum probablium acquisitio, cum vero ipsa in prima acquisitione earum egeat servitude postea suis actionibus roborata suis operibus perficitur, tamquam materia earum non egens, postquam terminum attingit, nisi forte intellecte proprie prime perceptionis organi conferens ad earum aspectus ea reducta. res autem divisibiles, ut corporales dimensiones actu indivisibles, postea divisibiles, indivisibili tempore comprehendit, actus enim et partes non sub materiali distantia, set sub spirituali similitudine ad simplex exemplar redacta in ea consistunt, partes vero actu divisas discretio cpmprehendit. In divisibilium vero rerum iuditio non accidit error, ad instar apprehensionis sensitive, propter absolutam et singularem accpetionem. Distinctio vero ac collatio errorem inducit. In simplicibus ergo obiectis veritas et falsitas compositionis aut ordinid non existit quamvis debite essentie non careant veritate.

Cum vero, ut rerum, sic obiectorum assit (sic) differentia, obiectorum simplicium discernit essentias, conditiones, rationes ac varias solutiones in eis differentias proprias distinguendo. Hec autem discretio sensitivo oidicio comparatur; accidit autem in ea error ex diversorum applicatione et similium siunctione accedens ut in sensitiva discretione. In hoc vero opere non cadit veritas et falsitas compositi intervalli, set rerum sequens existentiam vel defectum.

Quoniam vero rerum ordinatio est multiformis, secundum generum consistentias obierta que discernit propriis generibus, constituit diversas ad invicem separans supremas, medias, infimas atque transcendentes et omnium statum considerans; ad hanc vero dispositionem virtus sensibilis non attingit. In hoc ergo puras essentias certis limitibus disponit et in hoc ordine non est veritas et falsitas intervalli set sola illa que in simplici ordinatione existenciatur et earum diversitate consistit.

Sigillatim vero accepta componit ac dividir in eis compositionis ac divisionis constituens intervallum. In hac vero compositione ac divisione consistit veritas falsitasque. In extremorum enim concordium coniunctione veritas et seiunctione falsitas [fol. 56v, col. 1]. De increpantium (34) vero siunctione veritas et unione falsitas iudicatur. In hac vero iunctura et separatione eccidit error ex indebita proportione procedens, discurrit autem hec ordinatio secundum omnes ipsas differentias quibus veritas ac falsitas diversatur.

Quia vero ex diversis ordinationibus componitur ac diversarum rerum provenit rerum exitus multiformis ideo eas confert et ex ipsarum collatione varia, secundum varias dispositionum figuras, varias elicit acceptiones in quibus veritas et falsitas intervalli et ordinationis intervalli attenditur et ex indebita collatione et intervalli in applicatione incidit error.

In singulis vero hiis dispositionibus ex proportione existentie rerum ad intellectus acceptionem veritas ex inproportione vero falsitas generatur.

Eadem autem virtus hec opera exercet solius aspectu offcii diversa que ex hiis acceptionibus consequitur perfectionem.

Quoniam ergo intellectiva anima ex opere intellectus in susceptiones et habituum perficitur, in sue perfectionis acquisitione quatuor gradus participat: Primum eius statui primo respondet, in quo nullius impressio intelligibilies informatur. Set omnium obiectorum capax ad cunctorum susceptionem eius extenditur aptitudo, ut sicut yle per suam susceptivam potentiam omnium formarum est receptaculum inmensum, nullam tamen ex propria natura possidet, sic ipse omnium obiectorum receptibilis nullius ex eius propria industria formarum gerit in hoc gradu intellectus materialis aut possibilis numeratur et consistit in aptitudine acceptionis formarum intelligibilium et habituum absque eorum actuali consecutione.

Secundus in susceptione rerum ad quas extenditur eius aptitudo consistit cum iam ei simplices species offeruntur et in ea prin- cipiorum est notitia acquisita et ab hec intellectus in habitu vocatur.

Tertius est in specierum discretione et collectione et conclusionum ex causis ac principiis extractione consistens cum iam in rerum discretione deliberat et effectus ex causis conclusionesque ex principiis elicit conferendo et ob hoc adeptus dicitur intellectus .

Quartus est circa rerum discretionem collationem principiorum, causarum, effectuum ac conclusionum actuali consideratione completus, cum iam circa scientiam actu considerat ad habitus ductus exercitium actuale et ob hoc intellectus accommodatus et in effectu vocatur. In acquisitione vero scientie, in subtilitate, ingenio, inventione, doctrina atque disciplina in hominibus magna habetur diversitas. Nam in quibusdam ductu subtilitatis proprii ingenii res investigantur. Subtilitas vero in potentia ingenium est, verum ingenium est actus rationis cuius propria industria in eis terminus invenitur. Similiter vero scientia, inventio (35) et doctrina habetur cuius ingenium principium est et in hiis in mediorum inventione, in quantitate et qualitate est differentia, cum quidam plurium mediorum sit inventior et quidam adultor et hiis aut a docentibus subtilius suscipiunt. Illi ex subtilitate inven- [fol. 56v, col. 2] tores alios instruunt disciplina et est ingenio graduum distinctio ab ultimo defctu et deiectione virtutis ad summum culmen per medium ascendens. Censetur autem hec diversitas ex statu anime elevato ad aspectum intelligentie provenire. Nam cum anima perfectam habeat aptitudinem in sui coniunctione cum ipsa sine multo exercitio et labore discipline aut inventionis rerum (?) quasi ad omnium formarum perfectionem attingit, ut eius intellectus quasi semper sit in habitu completo; cum enim anime est aspectus clarus et intelligibilis, affixus principiis, quasi ipsa sit in luce intelligentie accensa in festinatione ingenii ut fere omnium questionum certitudinem attingit, ei ab intelligentium subito omnium noticia concurrente et in tali statu intellectus conmunis dicitur et excelsus; at vero aptitudo in supremo aspectu consistit; verum altera sublimior est in qua anima ex prima intelligentia certitu- dinem accipit et in cuius contemplatione intellectus in securitate (?) perficitur; est autem altera anime industria inferior naturalis, que in subtilitate inferiorum virtutum et intellective aspectu consistit que experimento et tempore roboratur, accidit autem hec diversitas in homine ex corporis natura et accidentium eius et ex natura anime sibi in sua creatione collata. Res vero elevatione abstractionis non potest intellectus comprehendere, non propter earum defectum, set propter suam inpotentiam, cum ad earum excellentiam non valeat elevari, licet ipse ei se offerant ut splendor solis visui corporali. Hanc vero inpotentiam auget corporis inclinatio qua in suis actibus anima eget que a dignioribus eam perfectionibus retrahit. Sicut igitur quarumdam rerum apprehensionem non attingit propter sui excellentiam, cum ipse maximam habeant existentiam, ut in lucis perceptione deficit visus, aliarum perceptionem non inveni propter sue existentie debilitatem, ut sunt motus, yle, tempus et privationes ut in contenebre comprehensione deficit visus.

Sunt autem acquisitionum in habitibus anime modi diversi, quorum quidam in propria industria alli in extrinseca consistunt notitie materia; alii anime aptitudinem prestant, quarumdam igitur rerum ut creatoris, essentie sue, virtutum, operum ac regiminis notitia anime videtur innata, aliarum vero ut universalium proncipiorum innate notitia est propinqua, ex propria vero inventionis industria cuncta perquirit, est enim inventio proprie ductu industria notitie rerum acquisitio, ad cuius opera concurrunt experientia et ratio; experientia quidem est via per sensibiles effectuum inpressiones in certam ducens comprehensionem. Ratio vero est effectuum perceptio collativa, que inventionem ac experientiam confirmat; ad habituum vero ex alterius industria procedentium (sic) interpretatio requiritur que dispositionem et significationem continet; est autem dispostio rerum exprimendarum interna formatio. Significatio vero est interpretationum anime per signum, ut per vocem, representatio; doctrina vero est actio docentis ad recipientem directa; disciplina vero est effectus [fol. 57r, col. 1] illatioque doctrine; ad hec vero discentia sequitur que est notitie per doctrinam et disciplinam et disciplinam acquisite anime presens et actualis pertractio: consideratio vero est habituum actuale exercitium. viam vero noticie procurant simplicium apprehensio, simplicium in genere ordinatio et eorum composito, compositorum collatio. Simplicium vero notitia conplectitur distinctionem, conpositionem, divisionem, diffinitionis resolutionem. In compositione vero consistunt enunciatio, propositio, conclusio, questio, problema, positio. In collatione vero ratiocinatio constat, sub qua sillogismus, entimema, inductio et exemplum continentur. Verum sillogismus continet demonstrationem falsigraficam, probabilitatem ac sophisma cum elenco. In hiis vero datur via resolutoria rem ad sua principia reducens et inventiva eam per effectus diiudicans. Iudicativa vero utramque complectens rem per principia et effectus discernit, licet magis in resolutione compleatur. Ingenium vero et sollertia prestant anime aptitudinem acquisitionis. Subtilitas vero est utrique communis, nam ingenium est per inventionem aut doctrinam facte acquisitionis facilitas industria naturalis. Sollertia vero est brevi concursu temporis facta perceptio (36).

Ad consequendos vero habitus anime omnium humane adest potentia, set non equalis aptitudo, est enim potentia ad opposita nata per industriam inclinata; aptitudo vero est magis ad unum oppositum determinata. Unde dicitur perfectio potentie ad unum oppositum magis apte. Hiis igitur mediis utitur intellectus ad habituum acquisitionem, qui sunt scientia que est rerum per certas causas cognitio et certa perfectio intellctus, cui opponitur ignorantia et oppinio qu est acceptio unuius partis cum alterius dubitatio [ne] unde est habitus incertus, cui sophistica opponitur apparentia; dubitatio vero est acceptio unius partis cum timore falsitatis aut alterius aut eiusdem; fides vero est opinionis vehemens aut presumptuosa credulitas.

Cum vero anima ex suarum virtutum industria rerum notitia decoratur et sue essentie ac virtutum et operum conditionum que comprehensionem attingit, super suam cognitionem ductus reflexione redit suam perfectionem percipiens et tunc sue acquisitionis terminum pertingere se cognoscit.

CAPITULUM UNDECIMUN: DE MEMORIA ET MEMORATIVA

Quoniam vero intellectiva est receptaculum omnium specierum capax, virtus enim inest receptiva que eas retinet et conservat. Generali enim materie inest virtus retentiva formarum quas sustentat; et continenti rei contente et ceteris substantiis et sensitive virtus sensibilium inpressionum conservativa debetur; igitur intellectiva hanc virtutem participat que omnes inpressiones intelligibiles retinet, sine qua eius habituum perfectio periret.

Et obiecta intelligibilia intellectu retinet mansionem (sic) et in rerum absentia intellectus species pertractat, diiudicat ac discernit presentes, preteritas et quasdam futuras et in earum speculatione afficitur variis accidentibus, [fol. 57r, col. 2] agitata igitur per virtutem retentivam eas conservat, hec vero non activa, set cognoscitiva censetur virtuti possibili attributa que est specierum intelligibilium receptiva. Verum virtutis receptive ac retentive alia est natura. Est autem retentiva virtu tus intelligibilium specierum post priores receptiones et ultimas servativa.

Dicitur vero hec retentio quandoque continua, quandoque intercisa; cum in specierum inpressionibus lapsus accidat, intellective virtus conservativa et rememorativa responderet; conservatio, siquidem, est memoria intelligibilium specierum continua retentiva. Set rememorativa est eorum retentiva memoria intercisa. Unde dicitur rememoratio memorie interventu oblivionis seperdite resolutio; oblivio est memorie privatio. Verum cum homo discernit ex intellectiva et sensitiva collaturus inpressiones utrique anime debitas ac retinet ut utriusque generis apprehensivas participat et sic utriusque varias retentivas cum ceteris in retentivis sensibilibus communicans. Extrinsece vero sensitive obiecta non retinent, non enim in sensibus faciunt sensibilia mansionem, cum rerum materie presenti connexarum sint comprehensivi. Unde in subiectis obiectorum delativis absentibus inpressionum discedit instantia, et virtutes et organa novis altuatim (37) inpressionibus occurrentibus inmutantur priorum inpressione cessante, in eis enim status non est, set species ad virtutes intrinsecas transmutantur. Nam ab eis procedeunt extrinsece ad exteriora opera profuse inpressionum exteriorum receptive et ad ipsas colliguntur eas specierum inpressiones reddentes. Non igitur extrinsece habent specierum industriam servandarum, verumptamen species servant organa quoad fiatiudicium et obiectorum presentia inmutatio continuatur et sepe in organis manet inpressio ab excellentia proveniens obiectorum et set hec mora ad conservationem non sufficit; in intrinsecis igitur virtutibus species ab extrinsecis abeuntes recepte servantur quibus interno affectu anima movetur ad varias affectiones deducta. Genera vero que interne virtutes contractant sunt genus sensibilium specierum a sensibus singulis perceptarum et genus intenionum insensibilium formis sensibilibus connexarum et intentiones substantiarum particularium et generi contentiva respondet. Nam receptiva virtus, natura, opere et officio a contentiva differt. Specierum igitur sensibilium contentiva est ymaginativa que est virtus inpressionum sensibilium a sensibilum virtutibus extrinsecis delatarum a sensu communi receptarum, ymaginative iudicio discretarum conservativa. Intentionum vero utrarumque contentiva est memoria que est virtus intentionum insensibilium formis sensibilibus connexarum et intentionum formarum particularium estimative officio ab ipsis formis segregatarum ac examinatarum ac cogitative actu libratarum conservativa. Utraque vero conservativa continua et rememorativa intrinseca esse censentur. Verum cum intellective aspectus [fol. 57v, col. 1] ultra formas sensibiles ac eas insensibiles intentiones et ultra singularium intentionem substantiarum ad puras rerum essentias elevetur, earum in homine intellectualis contentiva [que] eas receptas virtute possibili et ductu agentis a condicionibus sensibilibus segregatas atque iuditio discretas cinservat. Differt autem intellectiva memoria a sensitiva: origine, cum hec ab intellectiva, illa a sentiva procedat differentia; subiectis, cum hec soli homini, illa vero ceteris animalibus insit; et obiectis, nam hec essentiarum puras intentiones conservat, illius quedam differentia sensibiles species, altera insensibiles intentiones et individuales intentiones retinere censentur; et organo, nam hec organo est expers, ille vero organis utuntur. Verum intellectiva memoria non tantam diversitatem recipit quantam sensitiva.

Continet autem memoria conservativam virtutem et rememorativam. Nam memoria continua conservativa, interventu vero oblivionis, intrinseca rememorativa censetur. Sunt autem eadem obiecta memorie que et apprehensive, statu acceptionis diversa, ceterum conservative et memorative obiectum idem, temporali consideratione diversum, quod hec continue retinet in presenti, illa ex preterito ad actum recordationis perducit. Intellective autem acceptiones, ut scientia, opinio ac fides rei presentis; species vero divinatio futuri, rememoratio vero est rei in preterito preaccepte in presenti acceptio iterata. Intellectiva namque inferioribus virtutibus copulata infimo aspectu subnixa omnia sub fantasmatum involucris comprehendit. Et omnia temporalia continuo ac tempore fantasmata comprehendit. Intelligibilia igitur temporalia, eorum inpressiones et tempora varietate temporis comprehendit, et ideo eius acceptio temporum differentiis variatur; quam ob rem rememorativa rem ad preteritum confert. Sicut quedam ad presens et alie ad futurum. Omnes autem obiectum inmutans actualem habet existentiam, et res dans actum possibili actu existit habens speciem actualem et cognitio virtutis elevationem, oboecti abstractionem et utriusque presentie actualem exigit unionem et insensibilia obiecta sui presentia inmutationem inducunt. In eorum vero absentia cessat inmutatio et in eorum inpressionum delectatione cessat interior apprehensio, rei vero preterite existentia est transacta, non igitur virtutem movet. Non enim iuditii, discretio est non (?) entis verum ut yamgo, picta res et sic presens est et signum leonis absentis et sic ad preteritum retorquetur, sic ymago in anima presens est et actu movens, ad rem vero cuius est similitudo, relata, preteriti recipit conditonem et sic actuali fungens existentia ac presenti sub rei intentione et preterite memorativam inmutat, cum eam presentem ipsam ad rem preteritam confert; at vero videtur in rememo- [fol. 57v, col. 2] ratione ad statum preteritum retorqueri. Nam oblivionis interventu, speciei inpressio est deleta, cuius rememoratio est reductio. Hec enim est eius eatio cum sit speciei per oblivionem amisse restitutio et in hoc ab aliis acceptionibus, ut continua memoria differre censetur. Re enim exteriori presenti et specie in anima presencialiter affixa, similiter re absente et specie continue anime presente memorie dicitur fieri continua conservatio. Verum re presente et specie absente aut utraque absente, si fiat speciei reductio non est conservatio continua est rememoratio intercisa. Nam ipsa est preterite speciei acceptio iterata hec autem in exterioris ymaginis et rei statu declaratur et virtutes interne et precipue intellectiva rerum exteriorum presentiam non requirunt. Interne igitur earum acceptiones iuxta solos specierum varios status diversantur. Nam universales essentiarum abstracte ab individuis intentiones singulorum presentiam non exigunt in quibus et continua et intercisa consistit memoria et habitus scientie et opinionis rememoratione reducti, non facta ad exteriora collatione hec iudicant et affectionum quas conficit anima per essentiam in ea existentium rememoratio non rei extrinsece set intrinsece speciei preteritum docet statum. Videtur igitur rememoratio non solius rei preterite, set etiam speciei iterata censeri acceptio. Ceterum et dicte conditiones eius speciei probant exustentiam actualem. Nam anima in specierum delectione suam solam essentiam comprehendit et nihil diversum discernit nec novas format species veris rebus conformes et incomprehensionis oiditio speciei abstracte presentiam requirit, preterita vero species cum existentia careat, in aspectu anime ei inmutationem inducere non videtur. Verum per rememorationis actum oblivionis sopore dempto ad presentem acceptionem reducitur actualem et eius actualis instantia virtutis movet iudicium que eam ad preteritam existentiam nova iteratione confert. Unde censetur rememoratio habitus (sic) aut speciei in preterito amissorum presenti reductione iterata acceptio presentis status ad preteritum facta collatione. Memoria vero rei preterite aut ut preterite presentis vero speciei conservatio. Cum vero species non inmutet absque existentia actuali agentis alterius actualem requirit reductionem ut forme naturales et sensibilia obiecta et fantasmata ex agentis opere ad opus perducuntur. Virtus vero anime specieis delectas reducere non censetur, sicut nec eas de novo formare, aut igitur ipsa species se ipsa aut alterius occursu aut virtutis industria ad actum deducitur. Set oblivionis dempto obstaculo species ad actum redit rememorationis ductu prestante (?) ut menbrum et dormientis considerationis reditu et in formarum contrariorum occupationibus prepeditorum actuum regressu palam. Cum vero in rememoratione preterita redit species aut eadem aut similis radice videtur, etenim oblivionis interventu prior cum tempore preterito deleta est et spiritualis forma cum deletur [fol. 58r, col. 1] tota periit et naturalium formarum perditio solis similibus restauratur et scientie prior amissus habitus in simili restitui censetur. Similis ergo videtur sola redire. Set sic nova videtur fieri perceptio, non rememoratio. Verum aut fixa manet specieis rei considerata presentia vel in absentia et tunc eius est memoria continua conservatio aut manet actuali consideratione sopita, deinde eadem redit ad actum considerationis et tunc eius est rememoratio aut delecta est et tunc in sua redit similitudine et tunc eius nova perceptio adiscencie comparatur, iterato veto perceptionis eius rmemoratio est.

Memorie vero opus est conservatio que continue specierum retinet inpressiones et rememoratio cuius ductu species et habitus amissos acceptione recuperat iterata. Ad utrisque vero operis vigorem hec conferunt: species, vehemens inpressio virtutis, diligens attentio, frequens consideratio, reminiscentie ductus assiduus ad extrinsecas sollicitudines, diversionis remotio. Tanta vero est vis inpressionis fixe speciei ut vix eis existentiam actiones et motus in corpore inprimere iudicetur, cum conceptam speciem actu ymaginationis conferens iuxta eius exemplar et exteriora movet unde ex rei desiderate ymaginationis ductu menbra generativa, virtutes naturales, calorem et spiritum ac actum operis movet et casus ymaginatio casus occasionem inducit, cum quis super loca excelsa incedit et confidentie ac sapientie medici ac sanitatis ymaginatio salutem ac virtutis robur confert, ergo et ex hoc videtur fetus assimilatio progredi, nam cum mater figuram ymaginatione in hora [genera]tionis considerat iuxta eius exemplar formativa ducta lineamenta fetus disponit. Unde dicitur ex ymaginationis quedam actu navem perduxisse et ex figurarum ymaginatione ducuntur (sic) eque elegantes equos producere. Dicitur etiam ymaginatio colores permutasse. Similiter autem censetur anima iuxta exemplaris exigentiam naturalites materie imprimere eam transmutando. Unde calidum et frigidum corpori inprimunt quam corpus non participat vel cum contrario disponitur. Nam et res iuxta exemplar extrinsecus artificio format. Unde hee inpressiones ex materiali statu habent ortum et agens materie corporali iuxta qualitatis exemplar a virtute excitant eius inpressionem exercet ut in caloris et spiritus et humorum patet concursu, nam materiis et calidum et frigidum agentia naturam gerentia in corpore adherent, videtur igitur hec actio eis procurantibus exerceri, figure vero ex magnitudine materie educuntur, non solum vero censetur anima in corpore proprio inpressiones inducere, set etiam in extraneo, unde anime maligne ductus fascinationis corpus dissipat et corruptionem inprimendo, vulgo enim dicitur oculum malum hominem fosse mandare et camelum caldario. Set videtur hoc dissonum veritati. Estimatur autem intellectiva inpressiones exercere in materiali corporali; cum enim sit substantiis su- [fol. 58r, col. 2] perioribus motoribus varios effectus inprimentibus substantia, virtute et opere conformis videtur virtutem participare inpresionum similium; cum igitur a corporali consistencia et aspectu inferiori elevatur et ad status secundum vigoris culmen erigitur ei cedit mundana machina, in qua varios inducit effectus, et sic eius opere miracula censentur emergere, cum pluvis et venti et cetere inpressiones eius nutu procurantur. Verum ipsa non ex sui industria, set ex eius virtute producit, cui tota mundi machina est subiecta, qui eam regit et mundi totam constitutionem, verum maxime anima in corpore proprio inpressiones inducit, cum ei unita sit ipsum movens, regens ac de eius regimine sit sollicita, unde eius delectione afficitur et corporis ab eo procedentis, ut parentum dilectio docet.

Estimatur autem intellectiva in suo ortu omnium rerum species innatas habere, mole vero corporis oppressa ac eius nubis obice inserta in copula cognitionis earum discretionem amittit, set per inventionis ac discipline viam ad earum restitutionem perveniens, omnium rememorationis et reminiscentie ductu consecutionem acquirit et sic videtur adiscentia a rememoratione et reminiscentia non differre. Censetur autem omnium summam sub generali involucro retinere singula amittendo at vero e contra visa est in secundo (?) orto suo omnium specierum continentia privata, set temporis processu creditur in earum acquisitione perfectionem nancisci, putatur autem formarum acquisitio et inpressio via procedere corporali et spirituali procedit in gradibus sensibilium exteriorum et interiorum ac intellectu alium (sic) perceptionum diversitate pensata. Censetur autem ipsa sue existentie et essentie innatam noticiam obtinere, etenim a suo ortu sua continua presencia se ipsum proprio ac continuo intuitu cognoscit suam existentiam asserit ac discernit et suam essentiam comprehendit. Similiter autem et sui naturalem, perpetuam ac continuam delectionem gerit. Ceterum factoris primi et videtur innata notitia, cum ei per essentie presentiam continue assit (sic) et sic summi veri notitiam et summi boni appetitum incensanter habere censetur, verum et sui et factoris speculationem inclinatio corporalis obfuscat. Generalia vero scientiarum principia non censentur innata set quia absque inquisitione sic sui certitudine alliciunt intellectum, ut absque acquisitione eorum videatur notitia comprehendit. Ceterarum vero rerum habitus cum innati non sint inventione doctrina ac ratiocinatione acquiruntur.

Ad inventionem vero et doctrinam memoria confert, unde alia auditum cum memoria habentia discipline susceptiva sunt. Ceterum ad principiorum operatur habitum acquirendum, nam ex presentia principiorum cognitio colligitur, ex pluribus igitur sensibilibus perceptionibus, una memoria ex pluribus memoriis, unum experimentum ex pluribus experimentis principii modis obtinetur noticia colligitur [fol. 58v, col. 1] ex quo in artis et scientie comprehensionem pervenitur, principiorum vero et habituum acquisitio septem: experimentali inventione, doctrina, terminorum notitia, effectum et conclusionum collatione, ratiocinationis inquisitione, superioris cause propalatione, naturalium cautelarum ductu; verum cautele innate sunt ad sue existentie virtutem et operum, ad corporis virtutum inferiorum custodiam et regimen ordinate, et alie ad experimentorum habituum adquisitionem deputate, que inventione et doctrina suscipiunt complementum.

Putant autem fere omnia animalia participare memoriam; etenim in inperfectis unus sensus aperit duo obiecta ad internum virtutis interiorum aspectum transmittunt et anima opere interne virtuis ea pertractat in absentia subiectorum et in eorum pertractatione delectationem ac tristiam intus suscipit. Videtur igitur in eis opus sensus communis recipientis et fantasie formantis sequi opus ymaginationis formas sensibiles conservantis, at vero et omnia virtutis estimative regimen videntur, etenim bonum et malum et ceteras intentiones insensatas discernere censentur, et circa eas opera diversarum exercere cautelarum et inperfecta motum dilatationis circa boni delectabilis comprehensionem et motum constrictionis circa mali horribilis fugam excercetur. Hec autem opera circa sensatas formas ab appetitiva fantanstica et ymaginativa et circa onsensatas ab appetitiva estimative officio ductu procedunt. Hiis retentio, interna forma et fixio necessaria; est igitur prime conservationi ymaginatione, secunde in memoria videtur in omnibus respondere verum videtur in omnibus graduum in hiis operibus, sicut in ceteris, difficultas (?) magna attendi.

Memorie vero oblivio intercedit cum sit eius defectus, est enim conservationis specierum sensibilium aut intentionem insensibilium aut intentionum singularum aut intentionum essentiarum universalium interruptio; procurant autem oblivionem cause contrarie memorie a corpore et virtutibus anime sumentes ortum; etenim complexio, compositio et innaturales dispositiones eam inducunt. Similiter autem debilis speciei impressio, considerationis negligentia et eius paucitas, reminiscentie defectus ad varias formas aspectus eam inducere iudicantur.

CAPUT DUODECIMUM: DE REMINISCENTIA

Humana vero anima cum formarum conprehensione perficiatur, innatam habet industriam ad earum acquisitionem ordinatam que inventione et disciplina conpletur, ut autem per inventivam et disciplinarem adiscentiam formas comprehensas sua investigatione pertractat, sic interventu oblivionis deperditas rememoratione restituendas propria investigatione parant (?)huic autem officio reminiscentia deputantur, que per rememorationis actum species et intentiones preteritas investigat, ut ad presentem et actualem noticiam deducantur. Est autem hec virtus [fol. 58v, col. 2] intellective differentia; ad eius enim actus sensibilis non attingit. Set cum circa fantasmata et intentiones eis connexas eius versetur intentio, eius opus ad intellectivam spectat, prout ad interiores virtutes inclinatur; est igitur reminiscentia virtus preteritarum acceptionum in formis sensibilibus, intentionibus insensibilibus eis connexis, intentionibus substantiarum particularium et intentionibus essentiarum universalium consistentium ductu rememorationis inquisitio. Nam per rememorationem facta reminiscentia dicitur.

Disponunt autem septem formarum ordines ac virtutum secundum gradus spiritualis elevationis distincti: primus est exterior, in quo forme materiales extrinsecis sensibilibus virtutibus inprimuntur. Secundus est sensibilium formarum interno aspectu in sensu cimmuni representatio, fantasie et formative officio concurrente. Tertius in virtute ymaginativa earum pertractatio. Quartus est earum in ymaginatione repositio. Quintus intentionum sensibilium per opus estimative facta distinctio. Sextus in memoria rerum conservatio. Septimus ductu reminiscentie per earum rememorationem inquisito. In internis vero accpetionibus quatuor sunt gradus: ymago forme, intentio ymaginis, reductio intentionis preterite ad presentem existentiam actualem, et collatio illius intentionis ad suam ymaginem; generaliter igitur ymaginativa ymaginem suscipit, format ac diiudicat; estimativa intentionem eius accipit; rememorativa intentionem preterite ymaginis ad actualem presentiam reducit; distinctiva vero intentionem ymagini conferens eam eius propriam esse asserens aut ei extraneam eam cum ipsa componit ac diiudicat. Similiter vero in ordine formarum sensibilium fantasia forme ymaginem in sensu communi susceptam conprehendit, eius intentionem ymaginativa diiudicat ac discernit, ymaginative officio discreta ymaginatio servat, rememorativa vero eam ex preterito statu ad presentem ducit notitiam; ymaginativa vero eam ymagini confert eam eius esse propriam iudicando. Verum ymaginem forme sensibilis sensu cum receptam fantasie officio, tractatam ymaginative opere, discretam ymaginationis depositio commendatur, intentionem vero insensibilem ei connexam estimativa comprehendit, eam vero memoria suscipit conservandam. Rememorativa igitur eam ex statu preterito ad presentem reducit. Distinctiva vero eam ymagini sensibili confert componendo ac iudicando. Rursum intentionem estimativa pertractat; intentionem vero intentionis reponit memoria. Rememorativa si eam ex statu preterito ad presentem notitiam perducit. Distinctiva vero eam prime confert intentioni secundum compositionem et divisionem. Similis autem attenditur ordo in intentionibus singularium substantiarum, verum intentionibus intentionum essentiarum universalium idem est ordo [fol. 59r, col. 1]. Set hec opera ad virtutem spectant intellectivam. Videtur igitur rememorativa per omnes virtutes discursum facere, intentiones ymaginum, formarum sensibilium, intentionum insensibilium, intentionum substanciarum singularium et intentionum essentiarum universalium a statu preterito reducere ad presentiam actualem. Cum igitur reminiscentia sit per rememorationem facta investigatio, censetur per omnes virtutes et in omnibus obiectis consimilem (?) exercere discursum.

Omnia igitur obiecta aliarum virtutum rememorative et per eam reminiscentie respondet ut inteniones ymaginum formarum sensibilium et intenionum insensibilium et intentionum substantiarum singularium et intentionum essentiarum universalium. Nam rememorativa per omnes discurrens virtutes omnia ad presentem statum notitie reducit. Reminiscentia vero eius ductu ei ad hanc reductionem colligenda perquirit. Verum omnium rerum acceptio secundum statum presentem, preteritum ac fututrum distare videtur.

Verum presentium sensui, futurarum estimationi, preteritarum rememorationi acceptio conpetit et per harum virtutum officium intellectus circa harum varietatem versatur. Cum vero rememorative officium accpetiones cuncutas preteritas ad presentiam actualem reducat, fixum et terminatum non censetur aspectum habere. Set per omnia virtutum actus discurrere videtur. In sensu igitur communi fantasia formativa ac ymaginativa opus rememorativa exercet, dum formas sensibiles in eis contentas sub actu intentionis, quam representat, a statu preterito ad presentem reducit, in quo officio, actu et munere ymaginationis fungitur. Censetur igitur rememorativa actu ymaginationis intentioni presentare; forme vero sensibilis ymago in sensu communi inpressa ex formative opere presentatur; ymaginativa vero intentionem ymagine copulat et sic rememorationis resultat perfectio. Similiter autem circa intentiones insensibiles in estimativa et distinctiva ac memorativa rememorationis opus discurrit; nam memorie officio intentio presentatur; intentionem vero rei estimativa presentat; intentionem vero cum re copulat distinctiva. Rursum intenionem rei et intentionis intentionum rememorativa presentat, forme vero sensate ymago in sensu communi inpressa ex fantasie, ymaginative et ymaginationis officio presentatur; set intentioni cum forme ymagine copulat distinctiva. Amplius autem intentio singularis substantie memorie rememoratione presentatur; ymaginem rei sensibilis prime virtutes, intentionem estimativa presentat, intentionem vero rei sensibilis ymagini aut intentioni insensibili copulat distinctiva. In omnibus vero hiis actibus reminiscentie industria per virtutes singulas discurrit. Set nec utrique ex officiis essentialis diversitas accidet, nec conservativa a rememorativa differt essentia, set modo actus dumtaxat, cum huius actus sit continuus, illius intercisus, continuus vero actus perfectior ac nobilior est absciso.

Rememora- [fol. 58r, col. 2] tionis vero actus complementum attingit, cum ex rememorative opere forme intentio presentatur, forme vero ymaginis descriptioni ymaginativa presentat, intentionis vero compositio cum descriptione ymaginis a distinctiva procedit; ex concursu igitur operum harum virtutum fit opere reminiscentie representatio rei lapse investigatione rememorationis, ad investigationem vero reminiscentie industria operatur.

Est enim reminiscentia ingenium repetendi aut revocandi preteritam acceptionem. Unde si fixa mansit, eius ductu actu recordationis per conservationem memorie salva repetitur. Si vero interventu oblivionis intercisione in memoria facta delecta eius ductu per rememorationem revocatur.

Consequitur autem anima delectationem ac tristiam in actu rememorationis et reminiscentie, licer res delectabilis aut tristabilis non se offerat actualiter. Nam intentio et ymago similis ad similis rei conprehensionem ducunt, que delecatationem aut tristiam affert, qui cum actualis rei similis sit secundum occursum consimilem dispositionem inducit ut ymago amici ex cogitatione mortis eius tristitiam infert.

Modi vero acquirendi acceptiones hii sunt: intentio, doctrina, adiscentia, consideratio, memoria ac memoratio, recordatio, reminiscentia. Intentio vero est acceptionis ex ductu proprie industrie procedens inquisitio; doctrina vero est actio docentis in discipulum ex qua procedit disciplina que est acceptionis ex ductu industrie docentis procedens acqusitio; adiscentia vero est ex intentionis aut doctrine processu habitus introductio; consideratio vero est habitus per adiscentie actum acquisiti actualis pertractatio. Memoria est acceptionis preterite servate aut delete ad presentem actum reductio. Nam formas in conservativa continua repositas et oblivionis interventu deletas et eius in plures actus censetur specierum retentio, retentarum representatio, amissaru, reparatio; rememoratio est preterite oblivione delete ad presentem actum reductio; recordatio vero revocationis ingenium acceptionis preterite oblivione deperdite statum presentem et actualem procurans. Reminiscentia cero est acceptionis preterite ad actualem et presentem acceptionem per ingenium industria facta reductio sive eius fuerit conservatio continua sive oblivione intercisa. Videtur igitur recordatio ad reminiscentiam, sicut rememoratio ad memoriam comparari. Verum ingenium videtur ad hec omnia concurrere, cuius industria et subtilitate pronior procedit acquisitio. Censetur autem recordatio et reminiscentia a rebus comprehensis exterioribus aut interioribus ad alias procedere procurantes, ut acceptio habita in preterito habeatur actualiter in futuro; adiscentia vero est acceptionis acquisitio ut absque statu preterito habeatur actualiter in futuro.

Videtur autem [fol. 59v, col. 1] reminiscentia soli homini inesse; inegenium enim revocandi acceptionem preteritam ad statum presentem aut restaurandi eam oblivione deletam, ad solum hominem spectat et ex intellective ductu procedit. Si vero in homine ex alia procedit virtute estimative debetur prout intellectiva differentie perfectione decoratur. Cetera enim animalia et quedam actu memorie tantum contenta sunt que si acceptionem oblivione lapsam non rememorant non est eis sollicitudo acquisitionis eius ad presentes acceptiones tantum modo divertentia de lapsarum revocatione non curantia; cura vero, desiderium ac ingenium industria actu reminiscentie (ad) acceptiones preteritas acquirendas soli homini appropiantur. Verum videtur ceteris animalibus ad rerum acceptiones investigationes naturales inesse industrie ab estimative officio procedentes set hee ex instinctu mature non ex apprehensione aut voluntarie industrie ductu insunt.

Actio vero reminiscentie excitant et procurant similium rerum ac contrarium ac concomitantium occursus acceptionum ordo signorum prefixorum obviatio. Nam per formam consimilem similis acceptio reducitur ut per picturam filii recordatur mater per actus conformes similium recordamus. Similiter vero et contrarium suo respectu contrarii acceptionis est occasio; lac vero veris tem- pore ingens ad veris adcordationem perducit. Rerum vero ordinata consequentia in causis accidentibus et subiectis consistens adiscentiam et reminiscentiam iuvat.

Frequentia vero considerationum reminiscentiam roborat et conservat ad cuius iuvamen cause concurrunt memorie suffragantes actus vero reminiscentie ingenii comitante industria memorie adiuvat complementum. Memorie vero et reminiscentie roboratur opus per virtutum amministrantium ut sensus communis fantasie ymaginatoinis, ymaginative, estimative ac distinctive robur. Harum vero fortitudo ex organorum provenit bonitate cum ergo hee ex organorum lesione debilitatem incurrunt ad illas extenditur nocumentum. Nam lesio inferiorum ad superiores virtutes et non e contra ascendit. Recordationis vero perfectio consistit in operum harum virtutum communtatione (?) que cum ad concordem perveniunt unionem intentionum et ymaginum representatio ac collatio perfectior efficitur et ideo propter virtutum fortitudinem accidit collatio forme sensu nec percepte ut translatio rerum non visarum ad auditus perceptionem et ymaginatio elephantis nunquam extra percepti. In homine vero eas adunat sedula consideratio rationis. Nam cum ipse rationi obediunt facilis est recordationis collatio, earum vero separationem sensitive aspectus vagus et eius dispossitio procurat et ideo ut in solitatiis contingit hominibus a cogitationibus eius occupationes extrinsecas amoventibus in quiete interiorum virtutum perfectiores sunt actus quia tunc sensus communis cum ceteris ad internam unionem reducitur formarum ymagines representans. Ceterum rerum magnam spiritualis consistentie elevationem habentium recordatio difficilis. Rerum vero multam materialis status depressionem participationem facilis cum earum ymagines [fol. 59v, col. 2] in sensibilibus virtutibus facile presententur. Conservationem vero videtur iuvare organi siccitas retentiva, adiscentiam vero humiditas recetiva, temperamentum vero utriusque opus fortificat et ideo in etate media utraque viget et diminuit in extremis.

EXPLICIT TRACTATUS DECIMUS

INCIPIT [TRACTATUS] UNDECIMUS: DE VIRTUTIBUS MOTIVIS INTELLECTIVIS

Ad anime intellective perfectionem concurrunt apprehensio et motus, per apprehensionem in rerum noticiam et contemplationem erigitur et scientia decoratur, per motum ad opera extenditur et virtutum acquisitione completur quibus felicitatis dotem meretur; a cognitivis igitur virtutibus apprehensio, amotivis vero motus emanat; postquam igitur de apprensivis sermo premissus est ad motivas intentio dirigatur de earum narratione hunc tractatum undecimum disponendo ex decem capitulis constitutum. In primo agitur de distinctione virtutum motivarum humanarum. In secundo de voluntate et de voluntario et involuntario. In tertio de voluntate naturali. In quarto de voluntate sensuali. In quinto de voluntate activa. In sexto de sinderesi. In septimo de summe desiderio bonitatis. In octavo de libero arbitrio. In nono de passionibus anime intellective. In decimo de sermone interno.

CAPITULUM PRIMUM: DE DISTINCTIONE GENERALI VIRTUTUM MOTIVARUM INTELLECTIVARUM

Sicut vitam spiritualis cognitio comitatur sic et motus intellective, igitur anime virtutes cognitione et motu perficiuntur. Nam ut ipsa congitione omnium capax est, omnia circuit, omnia comprehendit sic motu interni aspectus ad omnia movet hic agens hec retractans (?) ex perceptione eius affectionem, ex affectione appetitud, ex hoc vero motus executio procuratur. Habet igitur ipsa motivam virtutem a qua emanat motus. Verum cum hec virtus omnibus animalibus insit non est intellective propria set et sensitive conmuni quamvis processivus motus solis perfectis debetur. Set vegetabilis pars non est quia cum apprehensione movet neque vegatebilibus inest que non voluntate sed natura reguntur in quorum regimine nutrimenti et augmenti est motus continuus quem voluntatis variatio non interrumpit, anime vero virtutum ex statu nature non videtur numerus infinitus quamquam earum obiecta et opera latissime extendantur. Quedam igitur anime virtus omni anime et omni viventi communis est ut regitiva a qua cuncti effectus communis vite coherentes emanant. Alia vero propria differentie alicuius et communis omni viventi ut omnis virtus anime vegetabilis, alia anime sensibili propria et omni animali communis ut sensitiva exterior, alia ei propria et quibusdam solis communis ut estimativa, alia intellective propria et soli homini ut distinctiva et consimiles, alia communis anime intellective et sensitive et a quibusdam animalibus participata ut motiva que non videtur esse propria intellective cum [fol. 60r, col. 1] sit ceteris animalibus communis quibus intellectus non inest, sensitive vero propria non est cum sit homini communis et cum ad intelligibili ppetibilia moveatur intellectus, motus vero processivus sensitive proprius non est cum multa animalia sensum participantia eo carent inmobilia permanentia et quedam alia organis eis deputatis carent cum in eis natura nichil frustra facit nec innecessariis deficiat, intellectus vero non est huius motus principium. Nam hec virtus verum discernit et nichil intelligendum aut fugiendum speculando diiudicat neque executionem percipit nec adimplet nec menbrum movet ad opera destinantur, motus vero ad bonum actuale cum electione aut fuga operis executione dirigitur non igitur ab intellectu speculativo procedit at vero intellectus speculativus per sui extensionem ad opus efficitur practicus et in hoc statu ei motus ac boni malive discernendi industria. Verum contradicentibus inferioribus virtutibus motus non procedit in actum ut in scientibus medicinam et eius ductu corpus non regentibus et in voluptuosis sine rationis freno pervolutis apparet. At vero contradicente imperio intellectus sensitiva subcumbens hunc motum ad effectum non perducit ut in virtuosis s voluptatibus abstinentibus patet. Non igitur hic motus sensitive proprius est. Merito autem amplius sensibilis apprehensiva ipsum non procurat procedit autem ipse ab appetitu set neque appetitiva sensibilis neque intellectiva ad ipsum semper sufficit producendum. Est autem appetitiva intellective et sensitive communis que hominibus et brutis inest principium huius motus. In hominibus vero ipsa concurrente compositione operis utriusque. Sensitivis vero virtutibus extrinsecis et intrinsecis apprehensivis cum motus ratio non insit aliquibus prout ad finem et opus extenduntur inerit. Hee autem sunt fantasia et estimativa, fantasie vero circa formas et earum desiderium, estimative vero circa insensibiles intentiones versatur intentio earum vero officio opera in animalibus diriguntur. Nam ipse eis regimen prestat ut hominibus intellectus. Cum vero ipse motive funguntur officio ad bonum actuale sensibile extenduntur. Estimativa vero in homine intellectiva ducta imperio cogitative gerit officium. Similiter autem intellectui cognitio et motus debetur. Verum speculativo cognitio practico vero motus appropriatur, utrique vero ens obiecti vice respondet. Verum vero speculativo bonum practico adaptatur. Nam hic rerum notitiam inquirens veritatem finaliter, ille vero actuale bonum desiderans bonitatem intendit at vero fantasia ad bonum sensibile et intellectus ad bonum intelligibile movetur duo ergo moventia ad unius rationem reducuntur. Nam appetitus utrique communis motus perficit rationem virtus igitur motiva [fol. 60r, col. 2] intellective ac sensitive communis appetitive utrique communis participant rationem. Verum tam motiva quam appetitiva fantasie et intellectui communis ad communem differentiarum diversarum naturam reducitur que in communi fandantur substantie anime ratione. Motiva vero sensibilis et intellectiva licet in homine concurrant distant quamquam analogia motus utrique conveniat. Duo vero distinguntur virtutes officio diffrentes affectiva et voluntaria, affectiva vero non ad proprias concupiscentias sed ad dilectorum affectiones tendit cuius opere mater filium diligit, ex ipsa vero procedit desiderium sicut ex ymaginatione ut vinctus ymaginatur et desiderat a compedibus liberari. Voluntas vero quedam est debilis quedam roborata in qua non differt nisi actus executio. Set executionis desiderium roborat voluntatem ac confirmat, sicut enim firma ymaginatio rem quam considerat no optat sic voluntas rei executionem quandoque non desiderat, firmato vero motus desiderio virtutes inferiores movent menbra ad operis executionem verum voluntas quedam virtute concupiscibili quedam irascibili continentur, concupiscibile vero ad utile, verum aut apparens, adquirendum dirigitur. Unde ex ea provenit intensio voluntatis ad consupiscentiam. Irascibilis vero ad id quod est vere aut apparenter nocivum dirigitur repellendum. Unde ex ea procedit voluntatis intensio ad vindicendum. Verum in hiis estimatio regimen dat. Verumptamen sicut ipsa obtinet dominium in apprehensivis sic concupiscibilis et irascibilis in motivis quarum imperio subiacent motus executive.

Censetur autem separate intelligentie officium virtutum motivarum affectiones ac motus dirigere, etenim eius opere contemplationis actus in ea perficitur et rerum ordo exigit ut substantie in- feriores a superioribus vires suscipiant omnium. Verum ab omnibus intelligentiarum differentiis videtur anima suffragium suscipere que variis officiis ei varia opera amministrant quarum opere maxime in suppremo actionum statu requirit. Verum intelligentie prime potissime regimine completur intus perficitur bonitate a cuius puncto cum deviat in infinitam defectus circumferentiam conpellitur errore vago ac nimio declinare.

Commune vero obiectum motive virtutis bonum est. Nam cum illud ab omnibus desideretur primo in appetitum cadit, eius vero desiderium humano appetitu est insertum quem verum bonum allicit. Set ipsum se ad apparentia bona devius error abvolvit. Verum igitur bonum appetitus rationis certitudine ductus ad apparens virtutum obliquitate devians inclinatur, appetitus igitur generale principium bonum est, tria vero ad motus concurrunt movens inmobile ut bonum exterius virtutem alliciens et movens mobile ut virtus [fol. 60v, col. 1] anime a bono moto et corpus ad eius acquisitionem movens et mobile non movens ut menbrum motus officio deputatum. Verum bonum actuale presens bonitatem participans temporalem motive respondet, fantasie. Nam sensitiva ad corporis regimen inclinata eius adherens desiderio bonum ei delectable appetit et eius desiderio ducitur tanquam eius industria naturalis vegetative regimini fir conformis, bonum vero simpliciter et absolutum et maxime futurum intellectivam motivam allicit cum ipsa sue libertati relicta circa suum regimen elaboret corporis regimine negleto.

Quonam vero appetitiva intellectiva in suo statu ad bonum simpliciter verum et fixum dirigitur semper in desiderium rectitudine perseverat. Verum cum a suo statu labitur et inferiorum virtutum non discernens errore ducta aut priori defectu ducta in apparentis boni desiderium afficitur (38) ipsum in aparrenti consistere iudicans ad ea devolvitur. Similiter autem in cognitione sua purum ac certum verum discernens non fallitur obiectorum vero inferiorum incertitudine compressa et indiscretionis sue errore defecta in ignorantiam labitur et errorem.

Quia vero fantastica appetitiva circa boni apparentis desiderium procedit in quo quandoque vera quandoque non vera bonitas invenitur ad rectitudinem et irrectitudinem declinare nata est. Similiter autem et in cognitione ei quandoque error quandoque accidit certitudo prout fantasmatum ducitur exigentia. Sensitiva vero exterior cum obiectum fixum ac determinatum respiciat errorem non incurrit cui assimilitur intellectus cum in sua permanet fixione. Unde intellectus semper rectus, fantasia vero quandoque recta quandoque non recta censetur.

In sensitive vero et intellective appetitive desiderio et motu accidit discordia in obiecto, appetitu, statu atque regimine. Nam bonum verum apparenti dissonat cum hoc ad perpetuum finem illud ad corporales moveatur voluptates et superior motiva bonum verum sue perfectioni congruum, inferior vero ei contrarium, corpori autem delectabile affectat et hec illa suo imperio subsedere nititur, illa vero resistit et hec regimini sue vite conpetens procurat, illa vero corporis ducitur blandimentis. Superioris vero prevalente dominio inferior obediens ad rectum finem corpus dirigit ac movet e contra superioris excellentia subcumbente ad bonum apparens inclinare ipsam conpellitur, et corpus inferioris nutu a finis recti opere devians ad acquisitionem boni temporalis prorrumpit. Set nature ordo expedit ut inferior superioris imperio dirigatur ut orbes erratici primi orbis motu ac regimine gubernantur et tunc status anime accipit complementum.

Videntur autem diferre motive affective dispositive imperative et executive, motive intelligibili adaptari cuius sunt differentie precipue concupiscibilis et irascibilis. Videntur autem cuncte ducti industria voluntatis.

CAPITULUM SECUNDUM: DE VOLUNTATE ET DE VOLUNTARIO ET INVOLUNTARIO

Cum igitur res delectabilis offertur intellectui eius perceptio allicit ipsum ex cuius affectione oritur desiderium appetitive, desiderii vero executionem consensus inclinatio confirmat et sic nutus voluntatis insurgit. Est igitur voluntas virtus appetitiva desiderio rei delectabilis consensum inclinans ad eius executionem disponens.

Quia voluntas ad res externas appetibiles ordinatur iuxta earum diversitatem suscipit distinctionem. Rerum vero voluntatem moventium quinque sunt genera; primum in rebus homini necessariis. Secundum in ordinatis delectationibus. Tertium in humanis actibus. Quartum in rectis ordinationibus. Quintum in summi boni desiderio consistit. Voluntas igitur similis proprie dicta circa ea que nature humane sunt necessaria. Sensualitas vero bestialis circa illicitas delectationes. Voluntas activa circa humana negocia. Sinderesis circa honestas affectiones helesis (?) vero circa summi boni delectationem sollicitudinem gerit.

A motiva vero opus voluntarium et involuntarium et quoddam mixtum procedit. Est autem voluntarium quod ex voluntatis nutu agendo homo prosequitur aut sustinet patiendo. Involuntarium vero contrarium utrumque vero in actibus determinatur et in actione ac passione consistit. In actione igitur est voluntarium quod homo inclinatione voluntatis aggreditur aut ab extrinseco eius nutu intrinsecus conferente procurant. In passione vero est voluntarium quod ex inclinatione voluntaria sustinet aut eius nutu ab extrin- seco suscipit, voluntarium igitur ex naturali industria aut circa scientiam procedit involuntarium vero quoddam violentia quoddam ignorantia procuratur et utrumque sicut et voluntarium in actione et passione consistit. Violentia vero est quod ab extrinseco procedit principio nichil conferente vim passo sicut naturale est quod est ab intrinseco aut extrinseco principio procedit aliquid conferente passe et ideo volunatrium naturali involuntarium innaturali operi comparatur. Violentia igitur involuntarium in agendo est quod ab extrinseco principio non cooperante voluntatis nutu compulsus homo procurat. In paciendo vero violentia, est involuntarium cuius principium est extra nichil conmittente secundum proprium impetum vim passo. Ignorantia. Involuntarium vero est quod absque discretione et mentis debilitatione agitur aut paciendo sustinetur. Inducunt autem violentiam et cause casuales et fortuite et cause voluntati compulsiva dominia inferentes. In puro vero involuntario opere potius videtur passio quam actio advenire. Est autem opus medium voluntarium et involuntarium secundum omne genus naturam participans. Hoc autem in tribus modis consistit primo in minoris dampni electione propter maioris incursum periculi evitandum et cum iactus mercium propter vitandum pericula procurat. Secundo in rei nin preelecte acquisione in cuius obtentu voluntas congaudet ut in thesauri casuali inventione [fol. 61r, col. 1]. Tertio in voluntaria data occasione causa involuntaria subsecuta ut cum quis voluntate ebrietatem incurrens homicidium non deliberando committit.

Actuum vero voluntariorum et involuntariorum quidam sunt eligendi quidem fugiendi, utrique vero quidam simpliciter quidam secundum quid et ad tempus, eligendi vero simpliciter laude perfecta procurantur quodam modo vero diminuta, fugiendi vero contrarii; fugiendorum vero quidam sunt pena per se digni ut volunatrium homicidium quidam propter occasionem precedentem ut fornicatio quam ebrietas procurat, qui vero assueto loco sagittas hominem transigit transeuntem retro homicidium non censetur quia non voluntarie commisit nam voluntarium nec ignorantia nec violentia fit, est enim opus a principio productum intrinseco particulares circunstancias perpendente, alii actus fugiendi sunt misericordia digni in quibus culpam attenuat, alii sunt digni indulgentia quos ignorantia aut violentia excusat, distinguuntur autem generaliter secundum quod magis aut minus ab inclinatione voluntaria sumunt ortum.

CAPITULUM TERTIUM: DE VOLUNTATE NATURALI

Omni autem creature unest appetitus sui regiminis et conservationis ex industria naturali, proprie igitur dicta voluntas naturalis in homine ad sui regimen inclinatur eius vero nutum nature ordo conpellit que omnibus insita omnia conservat et ad conservationem procurantia movet. Est igitur voluntas naturalis omnium constitutivorum et conservativorum naturalis existentie necessarius appetitus.

Quedam autem voluntas naturalis anime, quedam corporis curam gerit. Hec autem que circa anime naturalia desideria laborat triplicem habet aspectum: primus circa vitam et conservationem vite eius, alius circa operum salvam directionem in apprehensione et motu habitam, alius circa habitos acquisitos ut scientias et virtutes per intrinseca acquisitos versatur. Similiter autem et illa que corporis secundum sollicitudinem triplicem aspectum tenet, primus ad vitam corporis ad conservandam et eius incolumitatem. Secundus ad perfectionem operum naturalium et animalium; tertius ad prosecutionem rerum humanam machinam constituentium et conservatium ordinatur cibos et potus et cetera necessaria appetendo. In hiis vero operibus actus et passiones odium non merentur nisi ad excessum vergant et ideo sicut circa ceteras operationes naturales si medium servent circa ea meritum ac demeritum non procedunt.

CAPITULUM QUARTUM: DE COLUNTATE SENSUALI

Quia vero intellectualis appetitus sensibilibus motibus involutus ad sensibiles concupiscentias inclinatur sensualis voluntas ipsum ad earum assensum ad desiderium concitat. Oritur autem inclinatio ex sensualium delectationum stimulis quos delectabilium rerum blandimenta inducunt; voluntatis vero consensus quod intellectus procurat deviatio animam ad temporalium rerum amplexus inclinat. Est igitur voluntas sensualis rerum temporalium delectationem illicitam afferentium inordinatus appetitus.

Hec autem voluntas circa bonum apparens ac mutabile [fol. 61r, col. 2] versatur cum recta intellectus acies depressa corruit quam corporales blanditie ad ima precipiant. Set rationis vigor eam ad supremas elevans in inconmutabilis ac sempiterni boni desiderio eius figit aspectum.

CAPITULUM QUINTUM: DE VOLUNTATE ACTIVA

Humane consitutionis ac rerum sibi subiectarum anima rectrix est. Cum igitur circa exteriorum associationem ac dominium ipsa laboret ad eorum consecutionem active voluntatis sollicitudo inclinatur quam bonorum exteriorum illecebre trahunt cum anima sensualibus involucris compedita ad infima declinat ad ea perquirenda.

Hic vero appetitus quandoque ad possibilia quorum procuratio est in potestate humana quandoque ad impossibilia ad que potestas humana non extenditur destinatur. Set possibilium appetitus qiudam ad ea finem tendunt quidam ad finem ordinantur. Ille vero qui ad ea que ad finem tendunt ordinatur. Septem opera complecitur a quibus virtutis differentie solo officio distingunntur. Hic autem naturali ordine consecuntur iudicium, consilium, dispositio, sentencia, electio, impetus atque usus. Est autem consilium appetitus inquisitivus eorum que in potestate humana sunt discernendorum atque prosequundorum quod virtus procurans consiliativa dicitur. Iudicium vero est rerum consilii inquisitione ac perscrutione pertractarum ad melius deducta consideratio, illud vero iudicativa procurat; dispositio vero est reu ex consilio considerata ad exequendum deliberatio. Hanc vero dispositiva pertractat.Sententia vero est rei iudicate ac disposite determinatus consensus quam sententiativa procurat. Electio vero est duarum preiacentium rerum ex sententie pondere discretarum preeminentis acceptatio quam efficit electiva. Impetus vero est ad rei electe operationem aut executionem inclinatio actualis quam impetitiva efficit. Usus vero est rei impetum aggresse inquisitionis industria quam executiva procurat. Voluntas vero a fine recipit complementum post cuius obtentum omnes quiescunt appetitus. Impossibilium vero appetitus fine frustratur, difficilium vero raro fructum conse quuntur quem intendit.

CAPITULUM SEXTUM: DE SINDERESI

Veri boni anime humane desiderium est insertum. Cum igitur eius aspectus currit ordine naturali in eius desiderio figitur. In boni igitur veri appetitu sinderesis consistit que malorum consensui inmurmurat. est autem sinderesis veri boni rectum ac firmum desiderium malis a affectionibus repugnans, ipsa vero rectitudine ducitur. Ex eius igitur operibus procedunt recti mores ut eius ductu in vita laudabili anima dirigatur.

CAPITULUM SEPTIMUM: DE SUMME DESIDERIO BONITATIS

Summe bonitatis a qua trahit ortum huic anime desiderium est innatum quippe cum ad existentiam producta et decoris eius dono dotata in noticiam et dilectionem eius naturaliter elevetur nec mirum cum naturalia animalia naturali ductu suorum originum principia recognoscant et ad ipsa innato affectu moveantur, unde loca in quibus suas ab agentibus perfectiones assumpserunt naturaliter optant er ad ea feruntur impetu naturali. Similiter et filii parentes amore diligunt naturali ab ipsis contrahentes originem corporalem et animam cum corpus cui perficiendo ac gubernando committitur ipsum affectu innato diligat parentum corpus a quo corpus cui adiungitur, sumit ortum, naturali delectione amplectitur et discupulus doctorem in delectione recognoscit tamquam ab ipsi perfectionem habitus se arbitrans suscepisse et bona caduca recipiens afficitur in dilectione conferentis. Non est ergo mirum si anima sue originis actorem et bonorum suorum largitorem agnoscit atque in eius desidereio elaboret et ideo est ei virtus insita ad summe bonitatis fastigii amorem complectendum. Est autem theophilosia summe bonitatis desiderium consummatum.

In supremo igitur aspectu anime due disponunt virtutes: una quidem apprehensiva summam aspiciens veritatem et alia motiva summam affectans bonitatem. Veritatis ergo exemplare vestigium prime impressum ei est cuius ductu ad eius amplectendam dulcedinem concitatut. Set veritatis summe noticiam dupplici tramite anime acquirit, creaturarum dispositionem speculando et ad ipsum multis mediis ascendendo et alter ad eius puram lucem aspectum liberum elevando. Similiter autem dilectio summe bonitatis insurgit ex creaturarum dulcedine ad summam iocunditatem perducente et ex immediato eius amplexu et sicut prima notitia certior sic prima dilectio est perfectior. In eius igitur contemplatione perficitur. Nam cum sit veritatis pesceptiva in prime veritatis perceptione sui intuitus ponit statum a cuius puncto cum deviat labitur in errorem. Nam vite et operis summa perfectio est eius cognitio ac dilectio, ad hoc vero opus summa exigitur elevatio. Nam inferiorum virtutum animalium et corporalium motus et corporis regimen summum aspectum prepdiunt; ut enim lune pars ad solem directa eius per lustrationem luminis decoratur, ad terram vero inclinata aut eius interiectu a rceptione luminis prepedita obscuratur sic anime aspectus cum ad primam lucem dirigitur luminis ac cognitionis decore perficitur; cum vero ad infima inclinatur in tenebras labi conpellitur nec valet culmen attingere veritatis et mre lune tota obscurari potest non tunc totaliter perlustrari propter eius defectum et inclinationem ad tenebras exterioris staus. Noticiam enim rerum extrinsecarum sollicitudo et infimarum deviatio mentis obscurans aciem defectat sic et bonorum conmutabilium devius appetitus a centro summe bonitatis exorbitans eius desiderium cogit [fol. 61v, col. 2] ad invia declinare.

Quoniam vero et summi boni essentia omnium creatrix supremum desiderium allicit et ipsa desideranti sue bonitatis donum infundit, appetitus naturaliter eam complecitur diligendo et summam felicitatem ad quam opera dirigit adipiscitur in cuius perficitur acquisitione.

CAPITULUM OCTAVUM: DE LIBERO ARBITRIO

Rerum productio a quinque principiorum opere: creatoris, nature, artis, fortune, humane voluntatis originem sumunt; creatoris vero opera ex nichilo procedentia certis innixa limitibus super humanam industriam elevantur; a natura producta que a primo conditore creata eius regula stringitur exemplari humane variationum non subiecet; ab arte facta licet ab humana exeant virtute cum in eis intellectus nature sequitur regulam et exemplar et certis limitibus eius operatio continetur, fortuna vero ex causis preter propositum inordinate confluentibus edita cum nobis preter intentionem occurrant a nobis ortum non sumunt, nullum igitur predictorum humane attribuitur voluntati. Set multa ab ipsa libere procedere censentur. Hec igitur ad liberum arbitrium retorquentur et ab omni creatura proprium opus eliciutr; igitur ab anime voluntate libera propria opera educuntur. Non recte autem estimatur anime liberum inesse arbitrium eo quod ut cetere creature ex nichilo sumpsit initium et ideo ad defectum est vertibilis quacirca et eius electiones atque opera mutabilia sunt, hic enim defectus ad essentialem originem et non ad opera habet proximum aspectum et ex nichilo facta productio non in ea defectum existentie et operationis inducit set conditoris prioritatem et summam potentiam ostendit et hic defectus omnibus creaturis huius libertatis non capacibus est communis. Et hec libertas in dignitate et perfectione virtutis affectus et operis consistit et per eam anima suo conditori a quo defectus non provenit conformatur et defectus corruptele et lapsus ac deviationis est occasio; libertas vero boni origo et libertas per se boni per ruinam mali est causa; defectus vero semper est mali prigo et defectus mali naturalis existentiam destruentis est occasio; libertas vero existentia boni et mali acquisiti est principium et hic defectus aut demeritum causa non est sed libertas meritum aut demeritum inducit. Non igitur arbitrii libertas ex hoc defectu procedit. Ei vero libertas inest eo quod non est alicui nature in voluntatis operibus subiecta, cum enim cetera et vita carentia que natura tantum ac viventia que anima ac natura regunt solo nature ductu agantur, ipsa nature superposita naturam flectit et proprio nutu ducitur quippe cum ipsa a corporalis materie nexibus ac nature obligationibus sit inmunis et cum ceteris spiritualibus substantiis sit conformis, cum eis consilii libertate congaudet et virtus apprehensiva cuma a materiali ac naturali dependencia libera sit, omnium per industriam capax est et propter consimilem libertatem motiva ad omnes actus qui ab ipsa procedunt libere inclinatur.

Virtus vero in qua libertas existit non vegetabilis nec sensibilis est nam ille materialibus [fol. 62r, col. 1] nexibus involute naturali dutu subiecte ducuntur impetu naturali et viventibus libertate carentibus insunt et ad earum obiecta viventia non libere set naturali inclinatione compulsa moventur. Soli vero intellective inest non autem apprehensive cum circa opera attendatur; active igitur volunatrie conpetit maxime ad opera ex materia industria procedentia destinata. Arbitrii vero discretio electioni ascribitur rationis, libertatem vero procurat libera inclinatio voluntatis. Liberum igitur arbitrium non virtus principalis sed virtutuis annexa dispositio oidicatur. Est igitur liberum arbitrium rei ratonis indagatione discusse prosecutionis ac repudiationis voluntatis industria non coacte.

Omnia vero opera voluntatis ut appetitus, consensus, arbitrium, inquisitio, electio, impetus, operis executio cum libertate procedunt maxime vero actus in humana consistente potestate. Nam qui ab aliis causis sibi libertati materie non cedunt et appetitus voluntarii quos naturales ducunt incursus ut necessariorum desideria ad que voluntas dirigitur naturalis, a voluntaria libertate recedent, ad bonum vero hec libertas destinatur quod et appetitum allicit. Verum ad malum lapsa libertas in servitutem corruit, malorum enim potentia inpotentia iudicatur. Rectitudo vero rationis libertatis lapsum stringit ad verum bonum libere eam coartans et in libertatis regimine consistit meriutm et virtutes, cetera vero viventia et presertim vita carentia carent arbitrii libertate eo quod hec anima et natura gubernata solo ductu nature et anime materiam sequentis, illa vero nec impetu ducuntur et utraque materie et nature corporalis nexibus sunt ligata.

Est autem in intelligentiis arbitrii libertas quippe cum nullis naturalibus legibus sint subiecte a naturali ac materiali nexu inmunes cognitionum affectionum ac operum omnium summa libertate capaces; imprimis vero libertas ad bonum ordinata ad malum nata est naturali lapsu declinare, lapsum vero defectus quem procurat distantia a summo termino veri boni, naturalem vero deviationem virtus consolidat conditioris.

In creatore vero summa ac perfecta voluntatis libertas est quam nullius nature regulam prepeditur omnia in omnibus operatur a quo cum defectus absit et virtus bonitatis in summo consistat termino in nullum lapsum incidit sie conditio libertatis.

CAPITULUM NONUM: DE PASSIONIBUS ANIME INTELLECTIVE

Universaliter passio dicitur ab uno in alliud motus illatus, quedam vero corporalis est quedam animalis quedam conpositio conpetens. Est autem passio motus appetitive virtutis cum estimatione boni aut mali procedens, boni autem suspicio concupiscentiam, mali vero suspicio movet iram. Intellective vero ex intelligibilibus inpressionibus suscipit passiones que triplici ex causa sumunt originem ex anime motibus internis quppe cum ipsa formet effigies operum suorum et passiones atque affectiones ex sua industria procedentes. Secundo spiritualium inpressionum quas ei spirituales transmittunt [fol. 62r, col. 2] substantie occursu. Tertio ex obviatione corporalium obiectorum que eam propter connexionem corporis et inferiorum virtutum incursum inmutant. Intelligibilis igitur presentatio apprehensionem, hec autem iudicium hoc vero motum, hic vero passionem, hec autem assertionem, hec autem internam operationem que est motus affectivus. Hec autem impetum, hic vero prosecutionem, hec vero rei acquisitionem inducit.

Affectionum igitur ex passionibus genitarum contrarietates ad eam virtutem spectant quarum descriptiones per internos affectus traduntur.

Delectatio igitur est ex rei appetitui perceptione consentance placida inclinatio.

Desiderium vero ad rem delectabilem distantem appetitive acquisitionis directio.

Amor est delectabilis ac desiderabilis rei comprehense ac distantis appetitus connexio. Unde in rebus dicitur vis unificans suprema summis infima summis et infima ad invicem.

Amiticia est diversarum animarum affectionum uninimis consensus.

Concordia est diversorum motuum animorum ad unum consensum redacta coniuncto.

Pax est a sollicitudinis ac turbationis intrinsece et extrinsece incursu recedens mentis tranquillitas.

Gaudium est ad rei delectabilis perceptionem animi iocunda concitatio.

Dolor vero est ex rei appetitui dissentanee perceptione proveniens horribilis.

Fastidium est rei horribilis appetitive acquisitionis recusatio.

Odium est a re horribili animi seiunctio contra inimicitie occasionem machinationem preparans nocumenti.

Inimicitia est affectuum difformis dissensio.

Discordia est inproportionalium motuum animarum ad contraria reducta seiunctio.

Turbatio est ex sollicitudinis ac concitationis intrinsece et extrinsece incursu procedens mentis inquietatio.

Tristitia est ex horribilium rerum occursu laboriosa compressio. Eius autem differentie sunt hee.

Quarum accidia est tristitia gravamen inducens.

Achoma tristitia cum gravamine sermonis adimens usum

Invidia de bonorum ac meritorum et prosperorum aliorum eventu procedens tristitia.

Reprehensio est alienorum malorum tristitia convitiosam retractationem gerens.

Misericordia est ex afflictionum ac defectum cum compassione tristitia.

Passiones vero illis contrarie conditionibus contrariis describuntur.

Quarum ira est ab odiose rei instantia animi inducta conmotioi cum desiderio vindicte.

Audatia est mentis firmus impetus in arduorum agressu.

Indignatio est ex nocumenti occursu ad odium et in iram provocatio.

Desipientia est mentis in actibus iudicium indiscretum.

Furor est ad illicitos actus mentis illicita et inordinata conmotio.Insania est mentis morbus in actuum leso iudicio et ad oncongruos actus precipitatione consistens [fol. 62v, col. 1]. dicitur autem memorabilis mali et odii permanentia.

Mania canina est mentis inordinatus impetus rixam tripudio intermiscens.

Mania lupina est mentis desipientia rixam et perversos motus procurans.

Demonium est disipientia ultra humanarum cogitationum et actuum in morum inordinatione prorumpens.

Melancolia est disipientia illicitas meditationes ac actus in taciturnitate procurans.

Confidentia est acquisitionis rei firma suspitio.

Maniaca confidentia rei difficilis agressus cum obtinende victorie inordinata suspicitione.

Superbia est mentis elevati0o ultra statum sui ordinis illicitos tendens conatus.

Dominatio est rerum subdendarum venditationis appetitus.

Suppeditatio est rerum acquirendarum nostri dominii ac imperii nutu dispositio.

Fortitudo est rerum arduarum ac terribilium agressus ab eorum condigna tolerantia non desistens.

Pugna est duorum communis congressus ob vendicationem dominii propter victoriam obtinendam.

Victoria est finis optati per congressum acquisitio dominii vendicationem inducens.

Timor vero est ex inminentis mali presumptione sollicitudo. Continet autem timor hec. Quorum segnities est futurorum operum agressus timor. Erubescentia timor in expectatione obprobrii.

Verecundia est in turpi actione timor.

Admiratio est timor ex ardue rei ymaginatione procedens.

Stupor est ex insuete rei yamginatione procedens timor.

Agonia est ex causalis infortuitus expectatione timor.

Tremor in terribilium rerum occursu mentis timida ac devia concussio.

Imbelicitas est mentis in actuum agressione aur perpessione defectus.

Pussillanimitas est arduarum rerum agressus recusatio cum infimarum electione.

Relique vero contrarietates per primarum collatationem poterunt diffiniri.

Cuncta vero anime accidentia delectatio et dolor comitantur. Delectatio enim est affectio ex apprehensione perfecte inquisitionis et proprie virtutis procedens, hec vero acquisitio rei naturaliter perfectionem inducit, dolor vero est delectationi contrarius. Verum et delectatio et dolor duplex distinguitur intellectualis et sensibilis. Delectatio vero ac dolor intellectus circa intelligibiles acceptiones consistit ut in gradu supremo et infimo distincte. Sensibiles vero cum ad omnes virtutes extendantur interiores, maxime cogitative et estimative conpetunt. Estimatur autem delectatio non perpendi nisi cum causa doloris precedente eam delectationis causa removet naturalem dispositionem inducens ut creadatur in gressu ab in natura naturali dispositione consistere. Nam permanentia naturalis disposionis delectationem inducere non videtur. Hanc vero deceptionem inducit acceptio accidentalis pro essentiali facta. Nam dispositio in natura postquam quiescit et facta est permansiva non sentitur cum eius permu- [fol. 62v, col. 2] tatio quam sensus requirit cesset quamvis inprimat delectationem et ideo in exitu ab ea accidit delectatio per contrarie dispositionis delectabilis introducionem et ideo ethice febris calor non tantum fecerit quantum a cute molestat nec contrarie qualitatis introductio tantam delectationis perceptionem inducit et miseriarum inexpertes deliciarum non percipiunt blandimenta. Nam quidam ad quedam quidam ad alia facilius inclinatur, quidam enim ad gaudum, quidam ad trsititiam et ad alia facilius provocantur. Set aptitudinis accidentium interiorum intellectualium causa potius ex natura anime procedere videtur ex eius innata industria, a creatore insita aut ex frequentia apprehensionum variarum aut ex delectationum vel horrorum ipsarum ocuursu, ad hanc vero diversitatem dispositio lucis spiritualis eius in claritate maiori aut minori cum virtutum adaptationibus operatur, aliorum vero accidentium et precipue sensibilium facilitas ex anima et virtutibus eius et ex natura corporis procedit. Nam anima suarum virtutum ductu ad ea movetur ad que sunt sue virtutes promtiores forte hoc sue naturalis dispositionis industria exigente. Verum cause ex corporis dispositione provenientes in hiis (?) rectius sunt reddende quam cum plures sunt ad quinque genera reducuntur: primum et precipuum in dispositione spiritus. Secundum in dispositione et precipue cordis. Tertium in rebus corpus permutantibus, quartum in occursu accidentium (?) anime, quintum in affectione consistit. Cum igitur in spiritu quantitas et qualitas apete concurrunt, gaudio, solatio et deliciis animam reddit aptam etenim sue multitudine et augmento substantie virtutem roborat, ad dilatationem extra originem suam et remanentiam eius in origine sufficiens est, ex sua vero subtilitate ac lucis splendide claritate qua nature celestis effigiem gerit aptam et hylarem animam reddit et sic gaudium, solatium ac delicias procurat; suo enim augmento virtutis officio subministrat sua claritate apprehensionem roborat et delectabilem reddit; cum vero est paucus quamvis clarus ad dilatationem et remanentiam in principio non sufficiens paucum gaudium gignit ut in debilibus et convalescentibus; cum vero paucus aut multus est et grossus at turbidus hec potest grossicie et paucitate dilatare in sua obscuritate infestat tristitiam in melancolicis procurat. Nam melancolia claritati spiritus obvians ac ipsum defedans anime operum perfectionem im+edit; corporis vero et cordis ac cerebri complexio passiones variat. Similiter autem etiam humorum et ceterorum contentorum ut etiam accidentium exterius in vultu vestigia denotantur; cibus vero, potus et aer et substantia anime per corpus aptitudinem excitant spiritus variando. Unde vinum cum spiritum et calorem clarificet [folio 63r, col. 1] et confortet ac virtutes excitat et menbra corroboret, gaudium gignit; exteriora vero hanc variant aptitudinem accidentia ut iocundi aut contrarii rumores. Verum turpia occurrentia risum potius provocant eo quod sensibiles virtutes fortius movent et cerebrum difficile mobile forcius agitant, ex tristibus vero accidit fletus et cerebri contractatio ad cuius comprehensionem per oculorum emunctoria lacrimarum comitatus emanatio, assuetudo vero secundum accidentium vero frequens ad conformia animam provocat. Nam interne virtutes ex frequentia habitus perficiunt et confirmant.

CAPITULUM DECIMUM: DE SERMONE INTERNO

Cum vero intellectiva rerum apprehensione informata iudicii discretione cerca variis affectionibus agitatur, motu interno de actuum executione disponit et ideo ei inest sermo internus ratiocinativus huic operi deputatus et ut naturalis aliarum rerum inclinatio opere proprio completur et ut exterior motus humanas affectiones ad actum extrinsecum perducit. Sic hoc sermone affectus internus operibus disponitur. Non autem hic sermo vegetabili aut sensibili inest virtuti cum hec cognitione careat et utraque non rationali moveatur set sola industria naturali. Set cum et circa apprehensionum omnia iudicia et affectionum internas executiones sermo intus dispositus attendatur ad apprehensivarum et motivarum virtutum videtur opera spectare, cum vero ratio utraque genera complectatur ab eius officio procedere censetur. Est igitur hic sermo motus internus rationativus affectiones earumque executrices dispositiones in cogitatione consistens sine extrinseca enuntiatione.

Hoc opere hec anima suam existentiam interno nutu distincte asserit. Unde si novam creationem cum nova infusione aliqua anima susciperet et ullus intra nec extra corporalis motus strepitus inmineret (?) menbrorum motu ac concussione penitus cessante et exteriorum corporum ut aeris continentis incursu remoti et ipsam nichil extra occurreret prepediens perciperet. Si tunc interrogatione interna concitaretur interno alloquio sue essentie existentiam assereret et si aliquod menbrorum ymaginari posset se illud esse negaret et si quelibet res sibi offerretur ipsam a sua essentia distingueret eam ab omnibus discernendo. Similiter autem et ipsa ad omnia suos extendens aspectus de supremis ac infimis rebus ratiocinatur. Rerum igitur compositiones ac divisiones format verum ac falsum continentes, has autem ordinat, ordinationes confert, ex collationibus acceptiones elicit multiformes et in hiis omnibus varias disceptationes exercet ut splendorem eliciat veritatis. In boni ac mali discretione procedit et omnes affectiones librat, opera disponit circa executiones rerum preminentias utrimque allegans, motus ordinat atque regit. Ex hac quidem ratioci- [fol. 63r, col. 2] natione maxime homo rationalis generaliter dicitur; etenim loquela naturaliter aut accidentaliter homo privatus tamquam actu rationalis hoc utitur sermone et sepe in silentio ipsum format homo et intra se ipsum pertractat et eius opere in sompno sepe disceptat. Videtur autem anime hec sermo esse innatus ex prima ac naturali industria et insertus set per apprehensiones iudicia affectiones ac operum deliberationes rationes ductu ad exercitium ducitur actuale. Videtur igitur apud omnes homines unum ac conformem modum tenere quod anime in ortu suo natura indixit sicut et omni operi. Verum in apprehensione atque motu una est ei regula indita. Set quia voluntas ex hoc opere suos nutus miscet eius variis interniss inpositionibus variatur. Quia vero omnia opera per interiora ab internis virtutibus summunt ortum, cum anima internis vacans officiis omnes virtutes cum suis operibus ad internum retrahit aspectum, sermonem extrinsecum ad internos affectus convertit internum alloquium eius figuratione configurat et sic per omnes suos actus discurrens extrinseco alloquio ad internum redacto. Ratiocinativa virtus desceptatione. Inde itaque internus sermo exterioris modulis variis figuratus iuxta motus varios voluntatis variis inpositionibus transformatur.

Recte vero estimatur spirituali substantie tria inesse exemplarium collectio, verorum (?) discretio atque colloquium internum, quorum primum cognitionis discretionem. secundum operationis regulam. tertium internam executionem operis amministrat. Unde in hiis anime conformis esse dicitur conditiori licet hec ei simplici identitate cohereant qui omnium conditarum rerum exemplar est et cuius exemplaris regulam in veris discernit cuius operatio verbo adimpleri dicitur et prima ab eius substantia procedens interna productio verbum nominatur a substantia ac verbo bonitatis dulcedine prodeunte non cum productione varietatem essentie inducente. Rerum vero externa productio ac productarum formatio eius verbo asseritur contineri. Interno vero allooquio fecata executio subito completur quamvis non subito consequatur effectu eo quod materia operum sustentatrix nutui anime non cedit neque inpressiones suscipit in momento nec anima cum sit posterior ac opere a materia dependens creatura ex nichilo non valeat producere effectus. Verum conditoris verbum cuncta ex nichilo summa ac prima virtute in instanti ad actualem existentiam producit. Censetur autem hic nutus alloquii anime nutus simplicium substantiarum intentionum alloquio proportionales et ideo dicitur anima spiritualis alloquii nutus dirigere et ab earum intentiones spirituali alloquii nutus dirigere et ab earum intentiones spirituali alloquio susceptare.

Interior vero actus ab exteriori executione suscipit complementum et ideo interni [fol. 63v, col. 1] sermonis motus externe prolationi communicatur ut ad exteriorem migret perfectionem; ut enim ceteri actus interni in vocibus corporeis adimplentur sic et hoc internum alloquium in extrinseci sermonis prolatione completur et ideo intrinsece anime affectiones extrinseco copulantur. Qui per locutionem est intenionis intellective annuntiativus. Unde dicitur vox corporeis organis formata intentionis preferentis sibi copulate voluntarie signativa.

INCIPIT [TRACTATUS] DUODECIMUS: DE ORGANIS ET EORUM DISTINCTIONE

Notitia quidem virtutum anime absque scientia organorum quibus sua complent opera, minime consummatur. Verum quia de eorum certitudo ad negotium animalium et menbrorum pertinet, de ipsis sermone succincto ac summario pauca et necessaria pertractentur. Menbrorum autem anathomia ex alia cognoscitu facultate. Hic autem tractatus duodecimus ex novem capitulis integretur.

In primo igitur de generalibus menbrorum dispositionibus et mediorum et contentorum. In secundo de calore naturali. In tertio de spiritu. In quarto de generali distinctione menbrorum. In quinto de menbris vite et operibus deputatis. In sexto de menbris nutritivis virtutibus deputatis. In septimo de menbris cognoscitivis et motivis virtutibus deputatis. In octavo de menbris generativis virtutibus deputatis. In nono de contentis in viventibus.

CAPUT PRIMUM [DE GENERALI DISPOSITIONE MEMBRORUM]

In omnium regimine ordinato a primis ad ultima per media virtutes et opera devolvuntur. Virtutibus igitur anime respondent menbra principalia et media et ultima ut ab hiis ut a fundamentis emanantes per hec et ad alia procedant in omnibus sua opera exercentes et quia ipse et ipsarum opera sunt varia distinctione disposita menbra eis diversa dispositione contexta nature industria adaptavit. Horum autem que in corporis cedunt constitutionem quedam sunt menbra homogenea et organica, quedam media ut calor et spiritus, quedam vero contenta quibus menbra et media reguntur ut quatuor humores et humiditates.

Ad cuiuslibet vero menbri constitutionem decem genera perficientia et totidem destructiva concurrunt. primum est elementorum primorum vel proximorum ut spermatum mixtio cui opponitur inpermixtio. Secundum eorum prima ac ordinata secundum situm partium coniunctio cui contraria est dissolutio. Tertium partium ad invicem in toto et in singulis unionis continuatio cui contraria est continuitatis solutio. Quartum est complexio sub qua equalitatis et inequalitatis contrarietas continetur. Sextum forma specifica menbro dans essentiale ac specificum complementum. Septimum virtus hanc formam sequens operis officium exercens. Octavum virtus corporalis regitiva particularis que ex principiorum concursu ex [fol. 63v, col. 2] nature industria ad eius regimen confertur. Nonum est virtus anime que ipsum perficit atque regit. Ultimo vero anime substantia actum primum vite conferens collocatur.

Organicis autem appropriatur compostio organizationis sub qua figura, quantitas, numerus et positio continentur et ideo utrique generi unio est conmmunis cui continuitatis est contraria solutio; officialibus vero compositio et omogeneis complexio appropriatur; sub hac autem compositionis equalitas et inequalitas, sub illa vero temperantia ac distemperantia continentur.

Predicta vero genera triplici differentia distinguuntur: prima est particularis singulari menbro propria qua singula ad invicem distinguuntur. Secunda est communis ex omnium concursu particularium aggregata. Tertia autem has duas naturaliter antecedit que dat toti ratione cuius totum sue perfectionem vite et operibus et speciei proprie ciaptatur et hanc singula communicant menbra cuius gradum non exeunt sicut individua metam non transeunt speciei.

CAPITULUM SECUNDUM [DE CALORE NATURALI]

Vite quidem actus in continuo interno motu consistens ab anima procedens in ipsa spiritualis ardoris continui et inextinguibilis proportionali calore fulcitur in quo et opera et motus posteriores instinctu pervigili continuam excitationem suscipiunt que spiritualia desid[er]ia mortificando defectat; corpus igitur vitan ab anima participans calorem corporalem habet in quo vita fundatur in actu motus interni ac continui persistens et in quo opera perficiuntur cui stupor frigoris corporalis contrarius vitam extinguit atque opera defectat. Calor autem dupplicem tenet differentiam: quidam enim est qualitas complexionalis que totius viventis est corpus et media ac contenta disponit et ad temperamenti punctum secundum multam latitudinem accedit. alliud est substantia in corpore generata calida humida substantie vaporose aeree seimilis ad vite sustentationem deputata que anime vite, virtutum et operum media in corpore iudicatur. Est autem hic calor substantia calida humida ex primo spermate aut nutrimentali materia generata actum primum vite ab anima suscipiens et tanquam medium corpori tribuens, menbra corpus et contenta ut medium instrumentum ex virtutum anime industria regens et omnes operationes exercens ab anime a corporis virtutibus emanantes (sic totum).

Est autem valori celesti vivifico similis ad vitam conservationem et operationes vivientium congruentis sicut spiritus luminis celestis gerit effigiem et cum calor celestis cum hoc in viventibus sue virtutis inprimit effectus (sic totum).

Non est autem igneus qui ad conservationem set ad comsum- ptionem viventium operatur set est substantia post primam elementorum commixtionem et post multas confractiones miscibilium ex proximorum principiorum electis partibus per distantiam a contrarietate ex nature industria generata.

Cum autem sit medium vite susceptivum que per ipsum ab anima corpori confertur naturam sue originis ex corporis sumit principio, causa autem eius effectiva ex corpore et materia (?) procedit. Virtus igitur naturalis corporalis complexionali utens medio ad eius exitum operatur, set anime virtus corporis virtutem et medium [ fol. 64r, col. 1] regens eius procurat complementum. et sic ex concursu virtutis corporalis et animalis unionem in actionis ordine observantis ex materia producitur corporali.

Anima autem vitam ei et per eum corpori tribuens in spirituali calore proprio consistentem ei et per eum corpori hunc calorem communicat spiritualem et natura corporis ipsum ex materia corporali generans ipsi caliditatis dispositionem exhibet corporalis ut ipse ex corporali et spirituali natura vivifica componatur set cum ex corpore et anima per compositionem una fiat substantia et ex utriusque virtute virtus uma constet ordine et mediorum intercidente conformi natura caloris spiritualis ac corporalis in naturali calore non (?) constituunt subiecta. propter hanc autem ipsam compositionem ipse proprietates anime et corprois participat.

In morte autem dispositione anime destitutus evanescit et secundum materialis fundamenti exigentiam corpus frigiditatem ingredi percipitur cuius calor non valet amplius permanere.

Similiter vero vivificus celestis naturam spiritualem vivificam et corporalem participans in viventibus vite actum et regimen atque operum influit et in non a simili generis calorem inferiorem naturalem procurat ex utraque natura constitutum qui in eis est vite operum medium fundamentum (sic totum).

Calor in viventibus duplex censetur: unus fixus radicalis cuilibet parti proprius cuius ortum natura singulis partibus insita et anime virtus procurant. alius est influens a primo fundamento ut a corde ad partes singulas delegatus.

Particularis autem et proprius dupplex est: unus enim est radi- calis ex ortu contractus et hic ex seminis proportionibus proportionalibus ex virtutis naturalis corporee et animalis officio procuratur proprietates complexionis corporalis et dispositionis vitalis snime retinens et per hunc substantiam anime vitam exhibens menbris per presentiam inheret et per ipsum virtutes eius fixe et innate et naturales corporales menbris adaptatis ministrant (?) et in eis propria opera exercent- alius est fluens qui ex nutrimenti partibus generatur post viventis consitutionem et hic per restaurationem alterius efficitur ex virtutis naturalis corporalis et animalis opere primi instrumentaliter officio concurrente et hic continue fluens restauratur, primus autem fixus absque restaurationis reditu devastatur.

Similiter autem et calor a fundamento influens principali duplex distinguitur: unus primus ex primo ortu contractus qui principio radicalis animalis dirigit influentem et hic ex virtutis corporis et anime ex primo semine producitur et cum eo vita influens ad partes a principio dirivatur et cum eo virtutes ad omnes partes ceteras ab eo continue delegantur et hic naturam partium regit, excitat, roborat et conservat et innatum regit ac proprium calorem ex virtutum officio cum ipso influentium quo cessante in omnibus postremis accidit defectio et dissolutio; alius autem fluens ex nutrimenti partibus per officium virtutis corporalis et animalis primo concurrente radicali genitus (?) qui similiter fluens restaurationem recipit cum primus fixus irreme [di]abiliter consummatur.

Censetur autem radicalis [fol. 64r, col. 2] tam innatus quam influens ex calore generantis naturali per quamdam decisionem et influentiam segregari sicut semen ex humiditate subiecta a generante segregatur anime radice et virtutibus absque decisione per influentiam et multiplicationem emanantibus ab anima generantis.

Naturali vero calor vivificus ad vitam, ad regimen, ad opera viventium operatur et ideo menbra ad intrinsecis et extrinsecis protegit nocumentis et ab ipsis menbris humoribus et humiditatibus superfluitates inmundas segregat ut omnia in sua pura ac perfecta natura subsistant et hec agit ex virtutis anime et regitive imperio corporalis.

Habet autem proprium ut omnia inpugnantia corpus calida frigida humida et sicca tanquam omnibus agens contrarium fuget, eis obviet et expellat eoque non tenet naturam neque virtutem penitus corporalem set cum corporali vitalem anime annexam et quia per distantiam contrarietate super elementarem complexionem elevatur et quia ex industria virtutis anime et corporis regitive gubernatur.

Ipse vero absque humiditate proportionali persistere non valens in radicali fundatur et ex nutrimentali fovetur et prima ex eius actione consumpta ipse ad executionem tendit.

Hic autem calor cum omnibus insit viventibus in imperfectis per perfectorum et maxime hi«ominis dispositiones est eius notitia perquirenda causas et proprietates in singulis scilicet conformem methaphoram assignando.

CAPITULUM TERTIUM [DE SPIRITU]

Substantia anime lucis spiritualis vivifice cognoscitive ac discretive decore corpori vitam et opera sequentia prebens in eo lucem exigit corporalem sibi et sue conformem per quam ei corporis dispositio adaptetur et hec est spiritus inter animam et corpus mediam nature conditionem tenens. Est autem substantia corporea luci similis inter animam et corpus media utriusque iuncturam disponens vitam et opera a virtutibus emanantia susceptans et omnibus partibus conferens et in eius ex virtutum officio opera cucnta et sensum ac motum exercens.

Lucis vero celestis gerit effigiem. Nam sicut in maiori mundo lux celestis conferente virtute caloris celestis vivifici vitam, opera et rerum manifestationes procurat et virtutum superiorum est baiula, sic spiritus cum calore naturali in vivente vitam et omnes virtutes et opera sustentat. Non est autem lux celestis set lux inferior ex materia corporali per partium subtilitatem purificationem et mundiciam procreata celestis effigiem gerens cum qua causat (?) celestis lucis virtus sicut caloris celestis cum naturali censetur annexa.

Non est autem lux ignis nec alicuius elementi licet dicatur igni similis sicut calor aeri set post multas mixtionis elementorum confractiones est substantia ex nature opere elevato super elementorum naturas ex elementari mixtione resultans. Generationis vero eius materia est seminis aut nutrimenti proportionalis pura et subtilis portio. Virtus autem corporea naturalis activa ex complexionali medio ad eius exitum operatur et virtus anime exhibet complementum et [fol. 64v, col. 1] ex utriusque virtutis officio uno ordine unite unus emanat effectus.

Natura autem corporalis secundum materie exigentiam ei conditionem tribuit corporalem; anima vero vitam et actus in corpore conprimens et profundans per spiritum cum lucis sue spiritualis per sui complexionem claritatem ei infundat. spiritui huius lucis spiritualis et vivifice et cognoscitive materiam confert et ideo ipse naturam et conditionem compositam tenet. Ipse vero spiritus modo caloris distinctionem recipit in differentias proprii spiritus et influentis et utriusque radicalis et ex nutrimento fluentis.

Spiritus autem primus geniti ex generantis spiritu creditur cum semine segregari aut ex subtulibus ouris et aptis spermatis partibus ex virtutis corporalis et animalis officio genrari sicut ex utriusque opere ex grossis eius partibus menbrorum radicalium machina gubernatur. Secundus autem ex nutrimenti conformibus partibus ex nutritive virtutis opere sicut ex grossis eius partibus menbra quedam dignoscitur generari.

Distinguitur autem triplex spiritus: vitalis primus qui a corde sumens initium vitam influentem et virtutes vitam continentes ad menbra singula a suo dirigit fundamento. et naturalis secundus qui ab epate incipiens virtutes naturales nutritiva ad omnia menbra delegat et animalis tercius qui a cerebro sumens ortum virtutes sensibiles ac motivas ad omnia menbra transportat. Censetur autem anima in homine cum quodam modo una sit unum medium commune exigere sibi conforme quo corpori uniatur et hic est spiritus. Verum et similiter propter sui actualem unitatem et generationis spiritus communis necessitatem unum creditur menbrum primum requirere ur cor cui primo adheret in quo est prima spiritus minera cuius genitura omnia precedit a quo ad cetera ipsa absque essentie distensione ac divisione ad omnia perficienda procedit, a quo cunctas varias virtutes transmittit, a quo variorum spirituum delegatio habet ortum; nam cum spiritus in sua origine unus sit diversas naturas dispositiones ac conditiones exigit ut diversarum virtutum officiis adaptetur. Calor autem et spiritus in plantis et in animalibus inperfectis secundum conformem methaphoram attendantur.

CAPITULUM QUARTUM [DE DISTINCTIONE MEMBRORUM]

Menbrorum vero distinctiones ad sex divisionum genra reducuntur primum in substantia. Secundum in ortu. Tertium in domino. Quartum in necessitate. Quintum in participatione virtutum. Sextum in earum distributione consistit. Secundum primum igitur genus quedam sunt consimilia que eamdem naturam et rationem in toto et in partibus communicant et quedam organica que in toto et partibus naturam participant diversam. Consimilia vero sunt [decem] et septem notabilia os, cartillago, nervus, corda, ligamentum, arterie, vene, panniculus, caro, glandula, pinguendo, medulla, nucha, cutis , abusive capillus et unguis cum cornu. Organica sunt tringinta sex: cor, pulmo, pectus, trachea, diafragma, epar, stomachus, ysophagus, fellis, cutis, splen, renes, vesica, caput, ocupus, auris, caruncule olfactus, naus, lingua, palatus [fol. 64v, col. 2], gula, collum, splondilia, humerus, spatule, coste, adiutorium brachium, manus, nates, anus, crux, tibia, pes , testiculi, vasa, virga.

Iuxta secundum genus quedam sunt principalia ut cor, epar, cerebrum et testiculi inter que cor primum optinet principatum. quedam orta a principalibus ut arterie a corde, vene ab epate, nervi a recebro, vasa seminaria a testiculis.

Iuxta tertium genus quedam sunt prima fundamenta quedam eis deservientia.

Secundum quartum quedam sunt necessaria ut illa in quibus machina consistit corporis, quedam replentia ut caro, quedam et pinguendo, quedam conservantia ut humores et humiditates, quedam ornantia et protegentia ut pili ungues et cornua.

Secundum quintum genus quedam habent virtutes innatas tamquam ex proprie virtutis industria reguntur, quedam innatas et influentes ut que proprias possidentes ab aliis primis suscipiunt influentes quas aliis transmittunt.

Iuxta sextum genus quedam sunt virtutes mandantia solum ut principalia et precipue cor, quedam recipientia et mandantia ut media principalibus famulantia, quedam recipientia solum ut ultima.

Omnibus cum ultimis virtutes a primis creduntur influere licet via mediorum et influentia non sit penitus manifesta.

CAPITULUM QUINTUM [DE MEMBRIS VITAE]

Primum virtutum intellectualium et aliarum omnium fundamentum cor est cui menbra cetera ei communicantia famulantur cuius substantia ex diversis est consimilibus partibus constituta, ex carne dura robori apta, ex nervis substantiam contexentibus, ex multis (?) motum procurantibus, ex parte cartillaginosa debita fixione, eius autem figura sperica piramidalis motui et perfectioni ab offendiculis apta cuius latitudo versus caput et conus versus pedes dirigitur. In ipso autem duo thalami continentur dexter et sinister. In sinistro spiritus et eius nutrimentum sanguineum. In dextro sanguis eius substantiam nutriens continetur et inter utrumque est meatus per quem fit contentorum mutuus incessus ad thalamos. In eius vero basi duo orificia continentur venosa tusberosa flexibilia et per dextrum sanguis, per sinistrum aer in ipso suscipitur. Eius autem situs in medio pectoris consistit. eius tamen declinatio ad sinistram magis rescernitur in parte.

Menbrorum vero servitutis ei debiti sunt sex modi: primus aeris amministratio, secundus spiritus delatio, tertius nutrimenti preparatio, quartus eius delatio, quintus protectio, sextus mundificatio.

Aeris vero ministratio plurima deputantur: orificium oris per quod aer ingreditur ad canales et concavitas nasi cum foraminibus per que aer ad oris concavitatem devolcitur. Secundus uvila que est menbrum carneum spongiosum super orificium vie aeris et cibi situm aeris multe quantitatis transitum temperans et menbra subiacentia ab offendiculis defendens, demum sequitur epiglo- tum (sic) quod est corpus cartillaginosum in extremitate canne situm aerem [fol. 65r, col. 1] modulans, post ordinatur canna ex cartillaginosis partibus et anulosis contexta per quam aer ad pulmonem transit post quam sequuntur canales pulmonis aerem recipientes et pulmoni mandantes, demum sequitur pulmo aerem contentum cordi ad caloris regimen amministrans, demum sequitur tota pectoris concavitas aerem et membra ei deservientia continens. Hec autem omnia per motum inspirationis attrahendi aeris officio deputantur, per exspirationem autem aerem ut in adventu alterius fiat renovatio emittit cum quo fumose inmunditie ex nutrimenti fece contracte calori et spiritui conmixte egrediuntur ut eorum substantia depuretur et ad hoc idem officium accedunt omnes arterie per poros cutis aerem attrahentis et per dilatationem eum refrigerio cordis, caloris et spiritus reddentes et per constrictionem ipsum per egressum cum fumis superfluis expellentes.

Menbra vero spiritus delativa sunt arterie quorum a sinistra auricula oritur fundamentum et earum rami secundum maximas et minimas divisiones ad menbra singula delegantur in quibus spiritus et calor et virtutes a corde emanantes et sanguis horum et earum virtutum ad omnia transmittuntur. Nutrimentum ei preparant epar et elementa ei deservientia preparatoria a servitude et vene. Nutrimenti delativa sunt vene et arterie sanguinem quo naturalis calor et spiritus mittitur per singulas partes ferentes, oriuntur autem arterie a sinistra et dextra est venarum baiularum sanguinis ab epate susceptiva. Spiritum autem protegunt ossa pectoris et costarum super spondilia fabricata et pectoris velamina lacertosa et diafragma ipsum a menbrorum inferiorum sordibus protegit spiritualis a nutrivis separans menbris. Mundificationi eius et contentorum ipso deserviunt aselle fumorum et sordium ex naturalis virtutis industria transmissarum receptive et expulsive et ad hoc accedunt omnia aeri, spiritui et calori deputata per constrictionem illud complentia et cum in corde sit virtus vitalis et naturalis nutritiva, quedam horum huius, quedam illius, quedam utriusque officio famulantur.

Epar vero virtutum nutritivarum est precipuum fundamentum cuius substantia ex carne molli ad sanguinis coagulati instar plurimis et minutissimis venis contexta, panniculo ei sensum et tutamen dante involuta distinctiones in partibus habens in parte dextra collocata. Menbrorum autem ei famulantium quinque sunt modi. Primus in preparatoria. secundus in transmissoria. tertius in contentoria, quartus in delegatoria, quintus in mundificatoria servitute consistit. Nutrimento primo preparatoria sunt os et eius contenta ut labia, lingua et palatus; diserventia dentes incidentes frangrantes et molentes et lingua resolvens; demun ysophagus trahens deferens et stomacho reddens; stomachi vero officio ipsum appetit attrahit, continet, dirigit atque mundat et in ore eius appetitus, in fundo autem digestio viget cuius constitutio ex tunica interiori et exteriori contexitur in cuius substantia villi lon- [fol. 65r, col. 2]gitudinales virtuti active, latitudinales expulsive et tranversi contentive deputati disponuntur. Nutrimentum in stomacho prepratum et chilum conversum intestina gracilia recipiunt epati committendum a quibus vene meseraice (?) epati inserte ipsum sugunt et epati uniendum transmittunt.

Ipsum autem continent vene in epatis substantia intercate (?) et eius pori et vene sibi propria que dum eius in chimum conversio celebratur.

Delegatoria actione utuntur vene quarum origo ab epate incipit, secundum plurimas dicens, per menbra singula diffundantur eis humorum massam ad eorum nutrimentum cum calore et virtute naturali influere delegantes. Videtur autem virtutes naturalis nutritiva a corde primo summere fundamentum et epati ab eo conferri nec mirum quia eius ortus a corde, sua vero operatio et materia in epate fundatur et sic videtur a corde eius origo incipere et ad epar extendi in quo in materia nutrimenti suum complet opus et demum ad cor cum materia nutrimenti acquisitione redire; vene igitur ei respondentes inter cor et epar medie existunt que vel a corde vel ab epate in se incipientes ad cor cum nutrimento perveniunt. Recte autem creditur ab epate earum substantia inchoare et ad cor dirigi ut ab eo virtutem cum calore et spiritu transmittant et demum ad ipsum post actionem in epate redire cum preparatione materie nutrimenti. Similiter autem vene meseraice ab epate sumentes originem ad stomachum transmittuntur ut succum chili hauriant quarum officium ad epar reddit ei materiam ministrando in humorum substantiam convertendam et virtus nutritiva epati collata ab eo procedit ad stomachum in quo primo operatur primam preparans materiam nutrimenti, demum redit ad epatis fundamentum. Tertie digestionis consummatio in omnibus perficitur menbris in quibus humiditas in poris contenta gignitur et in menbrorum substantiam transformatur. Mundificationi membrorum servientium quedam serviunt preparatoriis et sunt grossa intestina egressiones chili in stomacho confecti expuganantia et anus qui est extrinsecas ultimi cum musculorum officio expellens; alia superfluitates masse humorum expurgant ut cutis fellis ex dextera parte coleram et spleni ex sinistra melancoliam superfluam attrahit et expellit. Renes vero eam ab inutili mundant aquositate que recipiens vesica per foramen virge expellit. Inguina vero proprias epatis superfluitates spongiositate suscipiunt; tertie vero digestionis superfluitates in fumos ac sudores redactas pori cutis eliminant; omnia autem menbra sibi nutrimenti potionem ad sui sustentationem suscipiunt et residuum transmittunt ad singula nutrienda.

CAPITULUM SEPTIMUM: [DE MEMBRIS COGNOSCITIVIS ET MOTIVIS]

In ordine vero menbrorum virtutibus animalibus servientium cerebrum primum obtinet principatum cuius substantia ex materia molli alba spongiosa constituta est et habet tres ventriculos distinctos inquibus sunt vie meatui spiritus deputate et in eius substantia interiores virtutes a quibus est regimen et origo inferiorum particula- [fol. 65v, col. 1] rium site sunt. Menbrorum vero ab eo emanantium et ei servientium genera sunt novem. Primum preparatorium. Secundum preparatorium nutrimenti. tertium defensorium. quartum defensorium et sustentatorium orientium ab eo. quintum delatorium virtutis sensibilis. sextum operibus sensibilibus destinatum. septimum delatorium virtutis motive. octavum eius operibus deputatum. nonum purgatorium.

Spiritus virtutibus interioribus et exterioribus famulantis preparatorium est rete ex arteriis contextum in parte anteriori situm in quo spiritus a corde procedens virtutibus cerebri coaptatur. Nutrimenti preparatorium est genus venarum extra eius substantiam sitarum ei sanguinem ministrantium.

Defensioni deserviunt primus panniculus ipsum contegens mollis et eius substantiam non offendens et secundus durus carneo adherens et carneum cum sua cute.

Ortorum (?) ab ipso et sustentationi deserviunt ossa omnia, nam a carneo oriuntur spondilia nucham regentia et ab illis coste super que pectoris est fabrica collocata et crurium et tibiarum et pedum; post hec oriuntur ex pare superiori spatularum humorum adiutorium ulnarum ossa procedunt in quibus machina cor-poris sustentatur sine quorum fixione menbrorum aliorum mollities corrueret; cartilla autem ossa cum carne tamquam medium ligat et in quibusdam loco ossis sustentationem et flexibilitate, operatur, ligamentum aytem ossis extremitates secundum revolutionem coniungit et corda ex nervis contexta menbri machinam ad dilatationem et constrictionem circumvolvunt. Unde musculi ex nervis et carne simplicia ad quos accidunt vene sanguinem et arterie spiritum deferentes, compositi ossibus sustentatibus circumvolvuntur.

Virtutum sensibilium delatores sunt nervi sensibiles a parte anteriori in qua hee virtutes tenet situm orientes et secundum divisiones plurimas ad menbra singula cum hiis virtutibus et spiritu delegati.

Virtutum autem exteriorum sensibilium excercent organa quinque: organum tactus in omnibus nervis tamquam in organo receptivo et mandativo et in carne et cute ut in receptivo consistens, cutis autem discretionem tactus habet propter sue complexionis equalitatem. Secundum est organum gustus et est lingua ex carne spongiosa glandosa et quatuor nervorum partibus constituta cum palati panniculo quibus amigdale cum humore serviunt salivali. tertium est organum olfactus in duabus carunculis cartillaginosis in anteriori parte sitis consistens cui nasi concavitas in odorum presentatione deservit ad quod nervorum perarmium delgatur. quartum est organum visus ex duobus oculis constitutum ad quod duo nervi convexi delegantur. quintum est organum auditus in nervo petroso cui auris deservit consistens ad quod unum par transmittitur nervorum.

Virtutis motive baiuli sunt nervi motum a parte posteriori orti cum nucha spondilibus contenta a cerebri substantia exorta sicut spondilia a carneo qui cum virtutibus motivis et spiritu per plurimas divisiones ad menbra singula diffunduntur. Motibus deputantur [fol. 65v, col. 2] omnia menbra organica ut manus, pedes, pectus et reliqua secundum dilatationem et contractionem virtutum motibus deputata.

Censetur autem animalis virtus sensibilis et motiva a corde primum contrahere fundamentum a quo cum spirituali animali ad cerebrum delegatur in quo principale sue permanentie habitaculum sumunt et sui operis principium. Nam et hoc in naturalis ortu et delegatione contingit et sensitiva communis in qua omnes particulares virtutes colliguntur a cerebro habet ortum a qua omnes alie emanant et ad singula organa transmissa ad ipsam cum suorum operum et obiectorum acquisitione revertuntur. Nervi igitur qui sunt medii in cerebrum et cor, putantur a corde ad cerebrum et e contrario transmitii. verum recte estimantur a substantia cerebri in prima generatione originem sumere et ad cor transmitii ad virtutem assumendam a corde cerebro collatam. que cum in cerebro sua complet opera ad cor redit cum suorum operum acquisitione ex cuius operibus motibus cordis et accidentibus ex diversis virtutum passionibus provenit diversitas multiformis, purgationi cerebri conferunt nasus palatus auris et oculus et ideo idem menbrum diversis officiis deputatur.

CAPITULUM OCTAVUM: [DE MEMBRIS GENERATIVIS]

Generativa vero in omnibus menbris constans sue nature fixionis et operis in generativis obtinet fundamentum que in masculo ex testiculis, vasis et virga integrantur. Testiculi vero ex eius venis arteriis et pellicula constituti sunt; ova vero constant ex carne molli glandosa spongiosa alba ad similitudinem mamillarum quam arterie spiritum et calorem naturalem et vene sanguinem deferentes multis anfractibus circumvolvunt, ipsam vero pelliculam tegit. In hiis vero menbris materia spermatis in eius essentiam convertitur eorum albedinem sequens. Vasa vero sunt menbra concava spermatis materiam virge delegantia. Virga vero est menbrum nervosum cuius origo est ex carne pectinis ut testiculi ex siphat insurgunt. Verum nervi ex spondilibus procedentes in eius substantiam profundatur, ipsam vero pellicula circumvolvit et circumdat arteriarum et venarum multitudo cui spiritus, calor, ventositas et virtus erectionis a corde. sensus motus animalis appetitus a cerebro et nucha. sanguis et naturalis appetitus ex epate delegatur. licet appetitus origo a corde procedat. In hoc ordine distinguuntur menbrum principale ut testiculi, menbra mandantia ut omnia reliqua et precipue principalia menbra receptiva et delativa testiculis ut vene et arterie menbra receptiva ab eis et delativa virge ut vasa seminaria, virga vero ab hiis recipit materiam quam in ma[ fol. 66r, col. 1]tricem transmittit in qua tres signantur meatus spermatis, pollutionis et urine.

In femina vero generativa menbra in testiculis, matrice et eius collo consistunt; testiculi vero ex ovis, venis et arteriis componuntur quibus vasa seminaria respondent. Matrix vero concavitatem continet fetus susceptivam. Vollum vero est virge viri respondens concavum ad interiora protensum ut virga ad exteriora protenditur. In hoc vero similiter ordine omnia menbra principalia sunt delegativa que materiam seminis et sanguinis menstrui et spiritus caloris naturalis ac virtutum sunt redditiva, vene et arterie receptiva et generationis redditiva, testiculi spermatis generativa, vasa eius ad profunditatem matricis delativa udque ad colli initium in quo virili spermati commiscetur; collum vero spermatis a virga viri delati receptivum et concavitavi matricis redditivum.Menbra vero generativa naturam habent nervosam propter magnitudinis sensus participationem ut ex nimia delecatatione in sensibili perceptione consistente ad generationis officium stimulentur. In matrice vero hec natura detensionem receptaculi procurat.

In animalibus vero generantibus cum sint generationis menbrorum varie dispositiones et per perfectorum dispositiones, precipue hominis, consignentur.

CAPITULUM NONUM: [DE CONTENTIS IN VIVENTIBUS]

Quedam in viventibus ad constitutionem non operativa ad conservationem conferunt. Inter que humorum massa ex chilo in atomacho ex cibis confecto producitur quam virtus epatis virtutis cordis amminiculo concurrente cum caloris et complexionis actione transmittat sex distinguens substantias sanguineam, colicam, flegmaticam, melacolicam, fecem melancolie colicam adiustam et aquositatem ad ciborum decoctorum similitudinem et succorum in quibus substantie predictis conformes inveniuntur; colere vero portionem superfluam fellis cutis attrahens unam eius partem ad fundum stomachi et alteram ad intestina mediantibus superfluis transmittit, melancolie partem apleni attrahens eam reducit cuius pars quedam per venas ad omnis stomachi appetitus confortationem delegatur; aquosam substantiam attrahunt et vescise transmittunt per virge orificium expellendam urinis et vero reliqua pars tendit cum sanguine propter necessitatem ut ex colera colica ex melancoia menbra melancolia nutriantur et propter utilitatem pro colera sanguinis fiat penetratio et per melancolie grossitiem retentio et portio aquositatis cum eo discurrens sua liquiditate ipsius per menbra uniat expansionem. Ex sanguine vero mundo in singulis menbris virtus nutrtiva ex suarum ministrarum opere gignit humiditates ex quibus menbra nutriuntur et earum pura portione residua spermatis substantia generatur; aquositas vero ad exteriora per cutis poros exiens in sudorem redigitue et ad exteriora remeans ad ypostasim transmutatur. Cum autem humiditas in carnem vertitur eius portio ad pinguedinem conver- [fol. 66r, col. 2] titur cum a calore nequit consumi et alia ad carnem gladosam et in ossibus est medulla in concavitatibus ex sanguinis superfluitate procreata sicut pinguendo in carne. Capili autem et ungues et cornua ex superfluitatibus procrantur ad ornatum et defensionem operantia et eorum non est regimen ex virtutum industria set sola productio naturalis. Sunt autem in plantis nutrimentalis et seminarie materie animalium matricis conformes et in omnibus viventibus horum non in omnibus sunt conformes methaphore attendende.

EXPLICIT TRACTATUS DUODECIMUS

INCIPIT [TRACTATUS] TERTIUS DECIMUS: DE ANTIQUORUM OPPINIBUS CIRCA ANIMAM

In antiquorum sermonibus circa animam licet non ad plenum veritiatis apex ac profunditas attingatur, tamen ad aliquam eius partem eorum pervenit industria, cum quidam eorum posteriorum proprietatum semite adherentes ipsam per conditionis effectus dispositiones, opera et virtutes proprias descripserunt. Et ideo non est ydoneum eorum sententias aspernari, sed possumus eas benigno animo complecti. Et ideo in hoc ultimo capitulo eorum oppiniones narrentur, cuius consistit in octo capitulis complentum.

In primo agitur de sententia describentium animam per motum. In secundo de sententia describentium eam per cognitionem. In tertio de sententia describentium eam per utramque conditionem. In quarto de sententia describentium animam per principia naturalia. In quinto de sententia describentium eam per principia mathematica. In sexto de sententia describentium eam per armoniam. In septimo de diversis eius descriptionibus. In octavo de huius scientie nobilitate.

CAPITULUM PRIMUM: [DE DESCRIPTIONE ANIMAE PER MOTUM]

Sequentes antiqui anime effectus Democritus, Leucipus, Plato, Anaxagoras et Philippus et alii eam diffiniunt eo quod motus ab ea emanans corpus animatum ab inanimato differre ostendit. soli enim animato conpetit se ipsum moveri a principio interno propter distantiam a connexione materie ad modum sufficiens exercendum. Eam autem crediderunt motum participare cum ipsum corpori exhibeat; vita enim est in motu interno continuo consistens. Set hic motus dupplex distinguitur. unus est internus anime proprius, alter exterior corporalis ab anima corpori datus. Primus est dupplex et unus est primus essentialis qui est vita anime continua et alius est eius actus ipsam ex propria regens industria et uterque anime conpetit et est non in motu sucessione set in inpartibili ac quieta permanentia consistens et ideo non est motus proprie dicendus. Alius est datus [fol. 66v, col. 1] corpori et hic dupplex unus est: primus qui est vita corpori ab anima fluens et hic sibi in continua et quieta permanentia consistit. Alius est actus partibus corporibus exercitus et hic propter partibilitatem corporis sucessionem suscipiens motus proprie est dicendus et hic ab anima procedens ei conpetit per corpus quod cum movet in eo fertur sicut ymago cum argento et ipsum in ea circumvolvitur.

Anaxagoras autem sermonem circa animam variavit; dixit enim intellectus esse principium ordinationis universi omnia moventem omnia disponentem a nullo dependente[m] set penitus inpermixtum et ab omnibus elevatum et hic est divinus suppremus et dixit aliquem intellectum omnibus animalibus inesse sicut et animam cui corcordavit Homerus intellectum dicens esse virtutem anime regentem viventia sicut intellectus regit hominem et tunc non distinxit intellectum a sensu, quandoque vero intellectum distinxit ab aliis loquens de anima humana quem soli inesse homini asserebat.

CAPITULUM SECUNDUM: [DE DESCRIPTIONE ANIMAE PER COGNITIONEM]

Hii autem et multi alii ipsam per cognitionem diffiniverunt eam ex omnibus rerum principiis constituentes eo quod similitudines omnium rerum quibus cognoscuntur res, ipsa gerat.

Unde solum naturam anime rebus participantibus inest actus cognitionis; vegetabilis tamen eius est expers eo quod ad tantam perlustrationem et mundiciam non pervenit et tamen ab ea emanat regimen discretivum quo regit et conservat corpus. In se autem anima per cognoscionem describitur cui substantie spirituali (sic) spirituali luce predicte in qua res secundum suas effigies presentantur et cuius actu discernitur, naturam participat licet propter gradus distantie a fece corporalis materie eius discretio distinguatur.

CAPITULUM TERTIUM: [DE DESCRIPTIONE PER MOTUM ET COGNITIONEM]

Ubicumque vero eam per motum et cognitionem simul diffiniunt eam ex principiis que natura motus et cognitionis debentur constituunt; ipsa vero motus et cognitionis causam participat supradictam.

Anaxagoras ergo per utrumque ipsam describens dicit animam esse intellectum, omnium principium, solum simplicem purum inpermixtum omnia cognoscentem et omnia moventem set hic divinus, humanus autem sub hoc continentur propriam naturam motus et cognitionis participans.

Ytalis (sic) autem dixit omnia anima naturam participare, unde adamas ferrum eligit per virtutem anime discretivam et atractivam et eo quod discretionis et attractionis motus animam precedere creditur set hec virtus est naturalis speciem rei consequens in qua est aspectus electivus ad rem conformem elegendam et attrahendam ut illa quam adamas cum ferro communicat inconformi minera contracta et tales aspectus in medicinis inveniuntur et videntur propter discretionem ab anime virtutibus emanare.

CAPITULUM QUARTUM: [DE DESCRIPTIONE PER PRINCIPIA NATURALIA]

Pludes vero eam ex corporum [materia] constituunt. Inter quos Empedocles ex quatuor elementis et ex con- [fol. 66v, col. 2] cordia ac discordia que principia rerum omnium corporalium asserit constare dicit. Nam ipsa omnium rerum cum sit comprehensiva omnium effigies in se gerens principiorum rerum omnium similitudines tenet set cum sit omnium rerum recepissibilis rerum omnium naturas participare creditur set propter corporis connexionem non credit. empedocles ipsam ad incorporea que hec non participant extendi et omnia mixta posteriora per horum naturam ab anima disgnoscuntur et ei conformantur. Set ipsa omnium rerum naturas participat conformes per quarum proportiones rerum effigies conformes suscipit.

Democritus vero, Leucippus et Dulchius et alii ipsam ex ignis solius natura constituunt propter ignis subtilitatem lucem, calorem continuum motum, puritatem quorum proprietates in motu et cognitione ipsa participat.

Diogenes vero et alii ipsam aeream esse dicunt propter eius subtilitatem et motum continuum que competunt substantie anime et motui et propter sui principium inter corpora et propter sui receptionem inpressionum et earum representationem et manifestationem que competunt eius cognitioni et subtilitati.

Eraclitus vero eam vaporem subtilem esse dicit qui propter sui subtiitatem, mobilitatem et a natura corporali separationem anime et motui conformatur; quia vero et asseritur corporum prin- cipium cognitioni eius que simil principia complecitur appropiatur.

Propter motum vero continuum quidam ut almeon eam perpetuis corporibus celestibus comparat. Nam sicut illa in motu continuo revolvuntursic et ipsa motum continuat, participat et ideo multi motum primum et regimen illorum corporum ab anima procedere asserunt cui anima inferior corpus illis corporibus conforme regens secundum similitudinem comparatur.

Ypus autem et alii animam aquam esse dicunt propter naturam spermatis in qua in principio anima existit quod est humidum aque simile et ideo Testias et alii ipsam sanguinem dicunt similem spermati et aque, nam in sanguine vita funditur et viventium genitura.

Nullus autem eam terram iudicavit absolute propter sui corpulentiam et difformitatem ab eius natura.

Quidam autem esse substantiam ex omnibus contrarietatibus anexam asserunt qui omnium rerum principiua asserentes contrarietates ponunt.

Democritus vero et Leucippus athomes rerum principia asserentes eam eis consistuunt rotundis calidis igneis ad motum et penetrationem habilibus ut per eorum naturam anima motum habeat continuum et aliis conferat quod in hanc habitudinem [de]claratur in quo per athomorum ingressum et egressum cum aere interminabilis sit motus in quo vita continuatur et anime esse salvationem iudicatur.

Pitagoras vero dixit ipsam ex athomis non solum constitui set esse eorum motricem eis in aere continuum prestans motum.

Democritus vero et alii eam calorem esse asserunt propter vitam que ex parte eius in calore spirituali vivifico et ex parte corpore in calore naturali dicitur constare unde vita in calore consistit et mors in eius absentia. similiter [fol. 67r, col. 1] autem potest estimari calor et lux propter naturam lucis et caloris spiritualis que gerit et caloris et spiritus corporalis naturam et hec autem non eius substantiam contituunt set ei ut instrumenta et media famulantur.

CAPITULUM QUINTUM: [DE DESCRIPTIONE PER PRINCIPIA MATHEMATICA]

Platonis autem sententia eius eam ex numeris constituentes ipsam numerum seipsum moventem numerant. Nam omnium rerum principiorum ponunt secundum cuius exemplar ordine omnia distinctionem et gradus ac mensurarum differentias et ordinem assumunt et ideo numerus estimatur principium in anima conditoris exemplar. Anima igitur omnium gerens principis cum sit omnium capax numerus fingitur stabiliri que in cognitionis discretione numeri gerit exemplar sicut eo in omnibus factor primus utitur operando. Set eius motus internus in quo stat vita et operis motus quo se et corpus dirigit et opera sua adaptat numeri regulam suscipiunt et ideo numerus se ipsum ex propria movens industria iudicatur. Similiter autem asserunt res constitui ex quantitatibus exemplaribus conditoris conformibus ut animal et quamlibet naturam corporalem dicunt constare ex ydea nitatis ratione numeri per unitatis mnultiplicationem ampliati et ex longitudine, latitudine ac profunditate in quibus continua quantias consistit. Acceptiones vero anime numeri adaptant, diffiniunt intellectum qui est conclusionis absolute habitus unitati comparari. Scientiam vero in exitu conclusionis a premissis consistentem dualitatis longitudini. oppinionem vero in processu virtutum premissarum ad conclusionem numeri contrarietatis veritatis et falsitatis sub dubietate consistentem ternarii longitudini. Sensum cuius acceptio est compositorum, ad naturam corporalem in puncto et tribus dimensionibus fundatam protensa, numeri soliditati; omnia vero intellectu, scientia, opinione ac sensu asserunt comprehendi et ideo anime dispositionem in numerorum et maginitudinum natura consistere asseverant. Eodem modo dicunt eam ex portionibus numerorum et maginitudinum consistere quibus in sua substantia et virtutibus et corporis adaptatione disponitur et dicunt eius aspectus dispositionibus primorum corporum conformari ut sicut in illis ex creatoris actione longitudo. in circulum trium circulum trium dimensionum est deducunt (sic) et circulus in duos principales, uptote primum orbem et orbem planetarum et Secundus in septem circulos planetarum sicut anime aspectus secundum circulos distinctionem habere fingitur ut anime motus conformes superioribus estimentur.

Hec autem aoli intellective adaptantur secundum methaforam in virtutum et aspectuum dispositione quamvis non ex earum constitutione eius substantia componatur.

Hii autem et alii eam ex principiis variis constituentes ei iuxta eorum differentias corpoream et incorpoream naturam iudicant convenire.

CAPITULUM SEXTUM: [DE DESCRIPTIONE ANIMAE PER ARMONIAM]

Ipsam non nulli esse estimant armoniam. Nam confractio earum contrariarum excellentiarum et [fol. 67r, col. 2] reductio ad equalitatem et proportionale temperamentum per quod sit a contrarietate recessus ad vitam ad ipsam emanantem adaptat corpus et ipsa est sicut quedam armonie et iuncture ratio et ipsa per sui recessum est occasio dissolutionis compagnum corporis menbrorum et similiter armonia seiuncta corpus in dissolutionem cedit et omnia anime et opera in armonia consistunt et omnium menbrorum perfectio. ipsa in temperamento consimilium et coequalitate venit officialium et dedita unio utrorumque merito indicatur et ideo ei natura anime est conformis.

Set armonia est mixtionis corporis ac compositionis perfectio, anima vero et eius proportio super mixtione et mediis corporalibus elevatur et ideo armonia non anima set ad anime et vite susceptionem est corporis media dispositio. Similiter autem armonie numerorum et magnitudibum naturam participare videtur. Nam eius substantia, propria opera, dispositio corporis, mediorum unio cum corpore, effectus eius et virtutum ac menbrorum in quadam naturali dicuntur consistere armonia ut sicut maioris mundi constitutio in proportionum diversarum ordine consistit sic et minoris elementa principia partes ac perfectio ac virtutes sunt certis proportionibus stabilita. Set hec quantitatum mensuris et proportionibus atttribuuntur que non constitutive set exemplares rerum constituendarum regule dignoscuntur, anime vero substantia x hiis non constat. Set eius opera regulis mensurantur.

CAPITULUM SEPTIMUM: DE DIVERSIS ANIME DESCRIPTIONIBUS

Diversis autem statibus et proprietatibus eius substantiam complectentes ei descriptiones varias adaptant; anima igitur humana dicitur substantia vivens simplex incorporea corporalibus sensibus secundum naturam propriam inperceptibilis rationalis intellectualis set figurabili organico utens. Hinc vite nutritionis generationis et sensus interioris et exterioris collativa non habens extra se alium intellectum sed partem sui purissimam, ut enim oculus in corpore sic in anima intelllectus arbitrio libera voluntaria et operativa voluntate vertibilis et omnia hec ex creatis virtute suscipiens ex qua et esse et natura tale esse suscepit.

Et dicitur substantia incorpora intellectualis spiritualis a causa suprema facta non ex cause natura set potentia creature ex nichilo facta in bonum malumque mutabilis et ideo aliquatenus mortalis aliquatenus inmortalis.

Et substantia intellectualis rationalis semper vivens semper in motu bone maleque voluntatis capax et substantia spieitualis simplex incorporea indissolubilis passibilis ac mutabilis caren pondere, figura ac colore.

Et substantia incorporea regens.

et dicitur omnium similitudo.

et substantia rationis particceps regendo corpori accomodata.

et spiraculum. [fol. 67v, col. 1] dicitur vite.

et spiritus intellectualis in se et in corpore. ad felicitatem ordinatus. Eius autem ex hiis proprietatibus explicatio ad notitie substantie et nature eius apicem nn attingit.

Ut vero prolixitas evitetur antiquorum sententiis terminus imponatur.

CAPITULUM OCTAVUM

Quoniam vero scientia bonum et honorabile iudicatur, excellentia unius ad alteram consistit in subiecti preeminentia, in modi certitudine et finis nobilitate, in editoris dignitate, in harum omnium excellentiarum comprehensione, ut divina ex superioribus causis acquisita, propter hec igitur omnia scientia anime excellit alias. Cuius notitia ad omnium comprehensionem prodest et precipue viventium, cuius ispa extat principium. Circa huius notitiam in substantia, differentiis, virtutibus, operibus, accidentibus et obiectis multa difficultas emergit. Verum comprehensionis via ab accidentibus incipit, que essentiarum notitie magnam afferunt partem. At vero essentialis causam complectens est demonstrationis principium. logice vero diffinitiones ad demosntartionem vane censentur. propter distantiam igitur excellentie anime a comprehensione nostra ab accidentibus, obiectis, operibus et virtutibus ad demonstrationem dispositionum eius pervenimus. Cum vero quedam eius passiones ad intellectivam spectantes proprie sunt, que ei conpetunt separate, alie vero communes omni differentie et corpori, iste per corpus mobile ad phisicum petinent naturalem. Verum omnia hec et similia logicus, methaphisicus et phisicus considerant. Porro logicus in diffinitionibus reddit speciem secundis intentionibus adiectis et rationibus ordinandi, methaphisicus reddit essentie rationem, phisicus vero omnia ad materialem consistentiam inclinat. animam igitur eius virtutes, opera, obiecta, accidentia ac passiones phisicus ad subsistentiam materialis ac mobilis corpus reducendo. Tractarorum igitur animatorum peritia ab anime notitia, que earum et ipsarum operum est causa, initium sumat.

Ego igitur Petrus hispanus Portugalensis liberalium artium doctor phylosophice sublimitatis gubernator medicinalis facultatis decor ac proficue rector in scientia de anima decrevi hoc opus precipuum componendum, pro cuius complemento divine bonitatis largitas gratiarum actionibus exaltatur.

COMPLETUS EST LIBER DE ANIMA A PETRO HISPANO PORTUGALENSI EDITUS

INCIPIUNT TRACTATUS (1) HUIUS LIBRI

[fol. 3v, col.1] In primo tractatu (2) agitur de anime essentia. In secundo de eius differentiam distinctione. In tertio de differentia vegetabili. In quarto de virtute que dicitur corporis regitiva. In quinto de virtute vitali. In sexto de anima sensibili secundum processum circa virtutes apprehensivas exteriores. In septimo de virtutibus sensibilibus apprehensivis interioribus. In octavo de virtutibus anime sensibilis motivis. In nono de substantia anime intellective et unione er separatione eius. In decimo de virtutibus eius apprehensivis. In undecimo de virtutibus eius motivis. In duodecimo de distinction organorum generali. In tercio decimo de antiquorum opinionibus circa animam.

TRACTATUS PRIMUS:DE ESSENTIA ANIMAE
CAPITULA PRIMI TRACTATUS

In tractatu autem primo septem capitula continentur. In primo igitue de notitia assertionis existentie anime. In secundo de essentie eius notificatione. In tertio de ratione vite. In quarto de ratione organizationis. In quinto de unione anime cum corpore. In sexto de existentia anime in corpore. In septimo de divisione anime secundum divisionem corporis.

CAPITULUM PRIMUM [DE EXISTENTIA ANIME]

Perfecte cognitionis integritas quamvis a causis originem contrahat, tamen anime notitia, que a sensibili perceptione distat, ex eius operibus indagatur quippe cum eius essentia latente opera abe a emanantia ipsam in propatulo manifestent. Assertio igitur existentie eius ex quatuor rebus declaratur: ex actu primo vite, ex operibus, ex privatione primi actus et operum, et ex rerum ordine natural. In corporibus enim mundi aperta diversitas invenitur. Nam quedam eorum vite perfectionem participant, quedam vero ab ipsa sunt semota. Vita vero est actus primus, continuus, a substantia formali fluens quieta, ad quem consequitur motus intrinsecus a principio se ipso ad eius intrisecam continuamque executionem suficiente emanans. in illa autem forma corpórea materie corporalis nexibus colligata secundum parcium materie portatorem dimensssionum suscipiens est principium motus sufficiens, nec movet subiectum in sua quieta permanens fixione eo quod materialis dependentia movendi adimit libertatem. eius autem connexio motus susceptionem cum subiecti confert simultate. tales igitur forme corporales vite perfectionem non prestant;alia vero corpora nota sunt in quibus motus sufficiens apparet, quibus principium intrinsecum ad movendum completum creditur inesse; et hoc est forma non omnino corporalis, sed illa que materie corporali applicata non omnino materie dependencie conexa nec omnino secundum eius distensionem distenta, que de se fixa [fol. 3v, col.2] manens motum perfectum inducit subiecto; et ideo mineralia et multa corpora mixtorum vivere non censentur, plante vero et animalia vitam participare indicantur. Actus autem vite nec a corpore, cum a forma detur, neca forma corporali emanat, cum hec ad ipsum sit inpotens. Igitur necesse est aliam esse substantiam, quam animam nominamus, corpori copulatam, super naturam corporis et formarum corporalium collocatam, a qua in corpore vita procedat.

Ex operibus vero esse anime sic asseritur: Nam quedam sunt corpora vita carentia, que nutrimenti, augmenti, generative propagationis secundum similis multiplicationem vel absque similis operatione actum non percipiunt, nec apprehensionem nec motum voluntarium nec discretionem attingere nata sunt, eo quod ipsorum forme ad horum actuum productionem sunt impotentes, eo quod materialis dependencie mole sunt opprese ac corporalis nubis caligine subobscure involutionum nexibus sunt velate. Alia vero omnibus hiis actibus decorantur, inquibus multi actus conmunes ac proprii distinguuntur: conmunes, ut nutrimentum, augmentum, generatio propagativa; minus conmunes, ut apprehensio, motus coluntarius; proprii, ut intellectus et discretio veri et falsi, boni ac mali et inter ipsos nutrimentum, augmentum et generatio. Hec a forma corporali non emanant eo quod cum hec omnibus insint corporibus, omnia hos actus conmunicarent; nunca utem nulla corporalis forma ad ipsos est sufficiens. Nam in omnibus illis necessario concurrit intrinsecum principium sufficiens ad movendum; apprehensio vero corporalibus formis non conceditur. Nam ipsa est actus in quo res non secundum suam materialem existentiam, set secundum spiritualem in inmaterialem abstractionem cognoscentis virtutis aspectui presentatur, ut res que secundum suum statum materialem suarum parcium dimensionibus magni spatii dimensiones occupat, tota simul ad esse simplex redacta, una virtute et parvo organo integre comprehendatur. Hec autem spiritualis presentatio nec formis corporalisbus nec earum subiectis respondet set spiritualibus lucis spiritualis illustratione choruscantibus que, iuxta huius lucis puritatis gradus, multam recipit diversitatem; et ideo in ipsa apprehensione cadit distinctio. Nam quedam ad solas res corporales et ad accidentia intrinseca ordinatur et hoc convenit spiritualibus formis partubus corporalibus annexis secundum quarum exigentiam ad solas formas corporales et ad accidentia extenduntur, et hec substantie sensibili et eius virtutibus competit. Alia est que ad res spirituales a corporali materia separatas et ad corporales et ad principiorum et causarum investigationem elevatur eo quod a materialis organi dependência est libera; et hec virtuti intellective appropriatur. Motus autem voluntarius ad diversas positionis differentias ordinatue eo quod procedit a motore qui ad imum terminum motum dirigit, ad alios diversos quod adquirere concipit, habet aspectum; forma vero corporalis ad unum solum [fol. 4r, col.1] proprium naturaliter movet situm, et ideo hic motus ab ipsa non procedit. Multa igitur corpora, predicta opera non participantia, formis corporalibus perficiuntur. Igitur hec opera ab illis formis non emanant, ergo et illa corpora que illos communicant, formas alias que super corporales elevante sunt, recipiunt, a quibus predicta procedunt opera. Hec autem sunt anime distinctiones (?), quibus natura rerum seditia (?) (2bis) ordinatrix in corporibus partes varias que in aliis non inveniuntur corporibus, deputavit ad earum opera tanquam per propria organa exercenda. Necesse igitur in statu nature substantiam predictam astruere, que anima nominatur.

Ex privatione vite et operum sic esse anime declaratus; corporum enim conservativo (3 ) in unione forme cum materia consistit; sed quedam corpora sunt que in eodem statu videntur permanere propter nexum indissolubilem ex forti partium coagulationem incurrunt propter nexus debilitatem, sicut plante et alia; et omnia mixta, cum ex contrariis componatur, nata sunt dissolvi ac transmutari. Set etiam debiliter coagulata conservatur, quamvis multas dissolutiones pati nata sunt. Hec autem consideratio ex virtute corporalis forme eis non debetur, quippe cum in sua dissolutione ipsam retineant. Ipsa autem per regímen ac discretionem et per nexum elementorum et parcium firmam iuncturam conservationem recipiunt. Ad hec autem conservationis opera forma non sufficit corporalis et in ipsorum dissolution apparent effectus contrarii ut partium omnium iuncture seiungantur et totum expiret ac marcescat et putredini commendetur, quamvis in ipsis forma remaneat corporalis et elementa ex compositio resoluta ad sua continentia redeant; ergo necesse est inipsis super naturam corporalem esse substantiam que ipsam conservat, regat, elementa ligans et partium compagines connectens. Ad cuius absentiam ipsa in defectum ac corruptionem cdedunt et hec anima nuncupatur.

Ex ordine vero rerum eius esse sic astruitur: actor rerum recto ordine cuncta dispensans trium rerum sub simplici et invariabili ydemptitate naturam participat, ut rationem essendi, vivendi, cognoscendi. In hiis autem tribus differentiis tota rerum universitas comprehenditur. Ipse igitur opifex omnium rerum exemplaria gerens omnes harum differentiarum constituit esse participes, quibusdam igitur esse, quibusdam vitam, quibusdam cognitionem exhibuit; esse vero a forma simplici disposuit emanare, vitam a forma excellentiori et cognitinem ab ultima in excessu. Res igitur has sub predictis differentiis distincte ac divisim ordinavit, ut in creaturarum spiritualium ac corporalium dispositione apparet. Ut igitur ordinis adveniret perfectio ipsas in aliqua creatura perfecta disposuit aggregare el illam omnium rerum naturas generalium ac specialium participare disposuit et ad eius corpus omium corporum naturas ac virtutes concurrere fecit omnium formarum proprietates ad eius formam voluit convenire, ut eius status perfectionem summam attingere. Patet igitur quod sit in natura forma a qua vita emanat, quam ani-[folr, col.2.] mam vocamus, et alia que cognitionem conferat. Set cum cognitio sit dupplex, quedam est absque discretione rationis, hec emanat ab anima sensitive, et altera rationis discretion informata, que ab anima intelectiva procedit; et has formarum differentias opifex distinctas constituit et ipsas in homine aggregavit, in quo omnium proprietates consistunt quem ad sui similitudinem dicitur produxisse, et non cessavit eius actio quoudque secundum circularem processum qui summam perfectionem optinet, ad huius creature ultime perfectionem sua opera terminavit, in qua omnium naturas coniunxit ad quam omnia finaliter ordinavit, ut mundus minor dici meratur eo quod quecunque mundi maioris machina sub distinctione comprehendit, ipsa ea omnia sub aggregatione complectatur et ipsi substantiam gubernatricem exhubuit que est anima intelectiva, quam ad sue ymaginis exemplar formasse dicitur, que sicut ipse universalis artifex mundi maioris fabricam regit, continet ac conservat, sic hec substantia eius gerens efigiem mundum hunc minorem perficiens, ei et partibus eius regímen ac conservationem procuret et cum ipsa alie differentie, vegetabilis et sensibilis, concurrunt ad eius susceptionem corpus disponentes et eius operibus famulantes et corporis necessitatibus ministrantes. Palam igitur est animam eiusque differentias et distincte et coniunctium in rerum ordine stabiliri. Corporum igitur naturalium vitam, cognitionem, intellectum, motumque sufficientem naturalem in nutrimento, aumento et generatione consistentem et voluntarium ad diversas positionis differentias ordinatum substantia spiritualis eis coniuncta substantia ac virtute existit principium in existencia specifica, regimine, continentia, conservatione et omnímoda specifica operatione que quidem substantia officii nomine anima nuncupatur (sic totum).

SECUNDUM CAPITULUM [DE ESSENTIE EIUS NOTIFICATIONE]

Prima vero entis divisio cadit in substantiam et accidens. Anima vero non accidentis sed substantie fungitur ratione. Nam ipsa est corporis perfectio in genere substantie collocate et principium, secundum rationem predicabilia fundantur in naturalibus, et viventium differentie, plantarum et animalium et hominis, ex anime proveniunt differentiis et per illas in substantie genere continentur er formarum accidentalium regimen ac motus sufficiens circa subiectum non convener et illis virtutum distinctions a quibus diverse emanant operationes, non conceduntur et forme accidentals non utuntur subiecto in suis operibus sicut instrument set ipse virtutum et operum eius sunt instrumenta et ipse non regunt opera, neque eis necessitate imponunt set forme substantiales ipsis tamquam instrumentis utentes eis atque operibus regimen ac necessitate inducunt et ipse non sunt separabiles a subiecto, nec ab ipso per essentiam distant, ut motores complete a subiectis mobilibus, et ideo ad motum non sufficient subiectorum; et ipse [fol v4, col.] viliores sunt et posteriors omnibus substanciis in conditionibus essentie et operationis et ad complementum substantie ex suis principiis integre constitute non concurrunt et ad ipsarum recessum subiectum ssum esse spcificum non amittit, immo in sue essentie integritate permanet, cum ipse non ad eius contitutionem set ad decorationem concurrant. Anima vero omnes dispositions predictis contrarias participat que substantie soli conveniunt. Res igitur que anima dicitur, in genere substantie collocatur. Verum cum anima sit in se substantie rationem participants, respectu vero corporis, anima est formale principium completivum cuius sit sicut principium substantie in predicamento substantie collocata in ipso per viam reductionis continetur. Substantia vero quatuor habet differentias: materiam, formam, compositum et essentiam; nomen enim subdstantie has quatuor differentias comprehendit. Omnis vero substantia creata complexa ex predictorum quatuor perfecta integritate consistit. In omnibus vero creatis matéria et forma naturalis essentie ydemptitatem non optinet, set in sola proporcionis intentione communicant. Anima igitur a materie ratione seiungitur. Nam materie debetur perfectionis susceptio et forme collocatio et materie competit pati et se ipsam non moveri neque, ad opera sufficere, et corpulentia in corporibus a materia trahit ortum. Anima vero essendi perfectionem tribuit et operum actum et corpulentie compositione est semota et idcirco materie non participat rationem. Distinguitue autem duplex forma: quedam que tantum forma dicitur, et alia que est completa et hoc aliud, set anima substantia completa que est hoc aliud, de sui natura esse censetur. Nam soli forme que est substantia completa et hoc aliud,ei competunt motus sufficiens et eius perfectio circa (?) suum subiectum, distantia a mobili secundum essentiam que similis est distantie naute a navi, movere subiectum proprium et eo et eius partibus ut instrumentis uti, virtutum multas ac varias operaciones producentium distinctio, participativo actus et operationis preter communicationem subiecti mobilis. Hec autem omnia anime conveniunt secundum omnes eius differentias, licet secundum gradus maioris ac minoris perfectionis. Anima igitur substantia forma que est hoc aliud, in sua essentia esse iure censetur. Substantia vero quedam corporea, quedam incorporea. Substantie vero incorporee formali hec propietates competunt que a corpórea removentur; distantia a materia corporali mobili secundum essentiam, libertas a distensione secundum materie parcium protensionem, motus, sufficientia, inclinatio, motus ad partes, fines et terminos diversos, uti subiecto et partibus eius, sicut organo parcium organicarum, diversitas virtutum et operationum distinctio, multiformis multorum operum copia, regimen formarum corporalium contrariarum, substantialium et accidentalium, vite ac cognitionis collatio; iste vero proprietates anime eiusque differentiis, licet secundum maioris simplicitatis (4 ) debetur gardus et ideo substantia incorporea mérito censetur. Anima vero [fol. 4v, col. 2] substantia separata non est, set corpori material existentia ac virtute coniuncta. Ita igitur in substantie genere collocata per essentiam suam hoc aliud et substantia quodam modo completa existens corporis perfectibilis est forma, ipsum in esse constituens; forma enim, specificum esse subiecto conferens, ipsum hoc aliud et in specie completum constituit. Anima igitur forma ac perfectio corporum dicitur eo quod corpus perficiens subiectum, ex ipsa et corpore compositum, perfectum constituit in existentia natural et per ipsum vel per differentiam que in ipsa fundatur, genus perficitur. Generis enim natura imperfectionem et interminationem optinet nisi natura differentie simplicis vel composite ei adveniens ipsi completionem ac terminationem exhibeat et per coniunctionem generis et differentir species completa resultat. Sic igitur ex differentia que in anima fundatur, coniuncta corpori quod est genus, procedit species perfecta secundum rationem; eamdem enim rationem optinet genus et forma in constitutuone speciei quam habet materia et forma in constitutione subiecti compositi naturalis.

Forma vero perfectio et actus dicitur eo quod rem actualiter complet. Perfectio vero duppliciter accipitur. quedam enim est perfectio que est principium intrinsecum, rem in esse constituens, et hec est forma; alia est extra existens, movens, dirigens ac disponens, sicut rector civitatis et nauta navis eius perfectio iudicatur. Forma igitur quod esse secundum speciem largitur per sui compositionem subiecto. Actus autem ac perfectio dicitur principium a quo emanant actiones. Anima vero est perfectio intrinseca, quia est principium intrinsecum corpus perficiens, et est radix motus omnis et operationis in corpore; et sic forme et perfectionis intrinsece optinet rationem. Ipsa enim per sue unionem substantie corpus in esse specific constituit; per suas virtutes corporis partibus applicates ab ipsa operationes emanant.

Perfectio vero actus dicitur set actus est duplex primus ac secundus. Primus autem est secundum quod esse rei primum confertur; secundus autem est ille qui est ex conditionibus consequentibus completum esse rei qui esta ut ex genere accionum ac passionum et est operatio consequens rem completam. Actus vero primus dupplex est: quidam est illud principium quo datur completum esse rei, et est forma constituens rem in esse. Alter est actus datus ab actu complente; et iste est esse rei in su specie que resultat ex unione forme cum materia et est primus ac proprius actus entis. Unde forma que est primum principium actus compositi qui est esse et secundi qui est operatio et ipsa forma cum actu primo qui est ipsa, ydemptitatem tenet; cum actu vero primo qui est esse et anima actu, set qui est operatio, diversitatem optinet. Set huius est primo principium, illius posterius et sic a virtute sua, per quam opus producit, quodam modo per essentiam ipsam differre rationabiliter videtur. In omni igitur substantia causata actus primus et secundus sunt secundum essentie diversitatem et in omni re actus primus precedit secundum, quandoque natura et tempore, quandoque natura solum. Actus igitur primus sompno et quieti as scientie comparatur. Secundus vero qui est operatio sequens compositum que a sua perfectione [fol.5r, col.1] elicitur, considerationi et vigiliis assimilitur. Anima igitur est actus primus corporis dans ei esse primum secundum speciem; corpus enim est potentia ad ipsam et materia ipsa non habet esse in actu in sua specie, set per unionem anime cum ipso primo esse et completionem natura participat quam ante non habet. Unde materia ante recepcionem anime ei vitam que est esse viventes exhibet. Consequentia autem ei complementum esse confere non valent, esta utem primus actus quo esse corpori confert anima; primus autem qui resuktat ex unione prime perfectionis cum perfectibili qui a prima perfectione procedit, est vita que in viventibus est esse. Actus autem secundus est operatio omnes viventes consequens differentias que in rebus animatis ab anime eliciuntur virtutibus, et anima more substantiarum creatarum ratione primi actus dat esse, ratione secundi conservationem, regimen et decorationem subiecto. Cum autem anima sit perfectio prima rei, non est rei in corpore perfectio eo quod substantia incorporea alterius complemento non indiget, cum in suo actu persistat, neca b alia substantia impressiones recipiat nec motum nec regimen nec conservationem, neque partium colligationem que ei per essentiam uniatur. Set hec corpori conveniunt et ideo anima solius corporis est perfectio. Corporum vero quedam sunt naturalia, quedam autem artificialia. Anima igitur artificialis perfectio non est corporis set naturalis eo quod artificiali ratione nature artificii continentia in genere substantie non debetur nec motus nisi per virtutem nature et est posterius, et esta b actu nostro ipsa et forma eius non differens a dispositione figure et magnitudinis materie: corpus igitur quod requirit anima, non est artificiale set natural, in quo, cum sit motu set status principium intrinsecum non tantum accidens, máxime eius motus ex anime presentia perfectus ac manifestus existit. Set corporum naturalium quedam sunt simplicia quedam mixta. Simplicia vero habent contrarietates ultimas et eis multum sunt conexa, ut a vite perfectione sint semota et ipsa sunt prima primas formas participantia. Anima vero dat vitam et est ultima forma ultima requirens corpora. Igitur ipsa est perfectio misti in quo per confractionem qualitatum et formarum redeunt ad equalitatem et per ipsam ad distantiam a contrarietate et vite decore perfici meretur; celestia vero corpora aliud et nobilius vite regimen participantia hanc animam non habere censentur. Set naturalium corporum quedam sunt instrumentalia quedam non. Anima igitur est perfectio instrumentalis eo quod cum sit substantia spiritualis multarum actionum est productiva quas per virtutes ab ipsa emanantes producit, et cum per corpus et per eius partes illas exerceat, necesse est ipsam organicarum partium diversitatem optinere. Substantia igitur spiritualis anima que multarum operationum specie que differentiarum est principium a suarum potenciarum differentiis a corpore dependentibus emanantes et per corporis partes ad suarum potentiarum diversas operationes procedens, exigit corpus instrumentale ex diversis partibus constitutum diversa principiorum componentium [fol.5r, col.2] ratione ac dispositione compositionis per cuius partes diversas in diversis potentiis diversas exerceat operationes ut secundum dispositiones parcium et obiectorum proportionem potentie coartate ad própria obiecta et operationes recto nature ordine dirigantur. Tale igitur corpus universalis dispositor anime destinavit. Corporum vero quedam vitam participant quedam vero non; vitam vero participant in quibus actus vitam consequentes apparent, in quibus est nutrimentum, augmentum secundum omnes diâmetros et omnes positionis differentias, generationis propagative principium, actus, sensus et intellectus et motus secundum totum a principio intrínseco sufficienti egredientes. Corpora vero vita carentia sunt que a predictis actibus sunt semota. Anima igitur est perfectio solius corporis viventes eo quod vitae t differentie et operationes vitam consequentes ab anima habent ortum et ab ipso suo influunt perfectibili; corpus igitur cuius anima est perfectio, viam participat. Set subiectum actum perfectionis ex se ipso non possidet set ipsum a forma recipit, nec omnino ad ipsius receptionem est ineptum, sed ad ipsum habet potentiam proximam dispositionibus adaptantibus convenientibus, ut ipsum suscipiat; corpus igitur foc cum de se perfectum non sit in esse specifico, non participat actu vitam ex sui natura, set ipsam per sue perfectionis receptionem contrahit et secundum potentiam ad eius receptionem ordinatur. Sicut igitur materia existit in potentia ad actum qua perficitur, sit corpus potential ordinatur ad vitam quam ab anima que est eius perfectio suscipit et sic corpus cuius anima est perfectio, est potentia vitam participans. Est igitur anima actus primus corporis naturalis instrumentalis potentia vitam participantis.

CAPITULUM TERTIUM [DE RATIONE VITAE]

Omnis autem actus a forma perfectiva collatus soli subiecto dispositivo sibi iuxta nature ordinem proportionali exhibetur et ideo vita non omnibus corporibus set quibusdam ad eius susceptionem secundum nature provisionem destinatis accommodatur. Inest igitur viventibus communis dispositivo, per quam ad vite actum apta sunt et hec est distantia ultima a contrarietate que per equalitatem cpmplexionis mixtis corporibus inest. Contrarietatis enim vicinitas vite participationem adimit et ideo elementa prima et quedam mixta que eis multum sunt próxima, vita carente eo quod contrarietati sunt conexa et quanto in corporibus mixtis maior complexionis equalitas, tanto maior a contrarietate recessus, et quanto hic recessus longior, tanto actus vite perfectior corpori exhibetur, sicut in ordine viventium, plantarum, animalium et hominis patens est; quanto enim corporis complexio equalitatem maiorem attingit et a contrarietata recessum, tanto actu vite perfectiore decoratur et in hiis propter copulationis statum perfectum est compositio apta ad vite et operationum ipsam consequentium susceptionem ut non sit compositio [fol.5v, col.1] in ultimo duririe termino, ut in congelatis lapidibus ac metallis, et cum anima sit forma ultima secunsum ordunem nature ad quam omnes forme finaliter ordinatur, vitae st actus ultimus ab ipsa emanans. Datur igitur corporibus corruptibilibus ultimis secundum ordinem nature et hec sunt mixta in quibus omnia prima conveniunt et ipsorum propreitates quórum si ultimate essent forme, in sua contrarietate non posset compositum permanere et ideo per confractionem redeunt as medium quod equaliter a contrarietates extremitatibus. Unde et in viventibus apparet quod vitae t operationes vigent in corpore et in perfectione conservationis consistent et cum advenit inequalitatis incursus operations pereunt, vita impeditur et mors advenit. Distantia igitur a contrarietate complexionis sequens equalitatem corpora ad vitam disponit. Nam absque susceptibilis dispositione actus non datur subiecto; sic enim rerum dispositor ordinavit. Nam neque actus vite nec aliqua perfectio aut bonitas a primo factore, a quo omnis indivia relegata est, retenta est in prima rerum origine. Set defectus accidit propter carentiam aptitudinis recipientium. Non enim omne subiectum cuilibet forme recipiende deputatur. Unde planta anima rationalem non recipit. Multa vero corpora mundi vitam participant et radix vite corporum primis superioribus consistere estimatur. Corpora autem simplicia et quedam eis próxima actum vite non recipiunt eo quod contrarietatibus sunt conexa et remotissima a natura superiorum in quibus contrarietatis non est participatio. Mixta vero ab elementis remota habent copulam in qua per mixtionem contrarietate confringuntur et ad médium rediguntur quod a contrarietate (5 ). Est igitur mixtio equalis causa equalitatis complexionis, hec autem causa distantie a contrarietate et hec ad participationem nature celestis ad vite preparat actum, et ideo quanto maior est equalitas, tanto vita et operationes maiorem optinet perfectionem. et ideo spiritus qui est corpus medium quo anima corpori et máxime humano copulatur, vitam proportionalem luci celesti participat. Unde substantia lucida dicitur, et quanto eius splendor est clarior, tanto vita perfectior et operationes et delectationes perfectiores existunt et cum spiritus ex nutrimenti partibus substantivis et clarissumis procreatur sicut menbrorum machina ex solidioribus generatur ac restauratur. Corpus enim vivens ex sua natura vitam non participat, set ex sua forma ipsam contrahit. Vite vero collatio non cuilibet competit rei set ei que ad eius exhibitionem habet virtutem. Accidens vero principium vite non est. Nam causa vite corpori influit et ipsum in genere substantie complete t ab ipsa operationes specifice in eo emanant et ipsa ab alia non emanat in corpore nec alia natura ea utitur ut instrumento, set ipsa aliis et ad eius recessum sequitur corporis expiration ac corruption, hec autem ab accidenti natura semota est et ideo soli substantie vite exhibition congruit. A materia vero vitam procedure irrationabile est eo quod substantia dans vitam subiectum in suo esse perfecit, per se movet, ei influit vit- [fol. 5v, col.2] tutes et operations, ipsam et partes eius continent ac conservat et statum ac necessitate eis inducit. Hec autem materie non convenient. Igitur vite collatio forme convenit; compositum vero vitam non dat set ipsam ex suo principio recipit completius. Forma igitur substantialis vitam dandi optinet potestatem. Set cum forma dans vitam sit completa in esse, ut substantia, que ets hoc aliquid, iudicetur cui sufficientis motus exhibitio et distensionis materialis remotio et virtutum ac operationum distinctio, conceduntur, substancia completa est causa vite; set cum substantiarum completarum quedam sir corporalis, quedam spiritualis, corporalis ad vite collationem et inpotens. Nam soli spirituali movendi potestas inest libera propter distantiam a materia regimen substantie corporalis actus et motus continuus abe a emanans ipsa in quieta permanente fixione spiritualibus vite ratio reperitur (6 ). In hiis autem vite constat condicio et ideo sola spiritualis substantia est vite principium, corporales enim forme omnino a materie nexibus dependentes motus vigore carente et mutua connexione ad materie subiecte motum moventur. Substantia vero spiritualis a materie corporalis nexibus est libera et ideo motus sufficientis per se est causa, et in actu continui perseverat, et quia a materia distat a contrarietatis copula est immunis. Vita vero est actus continuus ad quem sequitur compositum se ipso moveri. Substantia igitur simplex vite collationis habet virtutem propter independentiam a materia. Set quia est spirituali luce irradians, ei cognitionis actus competit per quem ei res secundum statum inmaterialis existens presentatur, quod a vegetabili removetur, et ideo cognitione caret. Set cum vita composito detur ex sue forme receptione substantia vitam dans corpori viventi unitur essentia ac virtute. Res igitur ad quam vite collatio spectat, est substantia complete incorporeal a nexibus corporalibus materie libera a formarum contrarietate recedens corpori mixto per complexionis equalitatem a contrarietate distante, qui est perfectio copulata, ei esse perfectum specifivum tribuens ac regimen et conservationem et motum sufficientem et operationes impendens… Anima vero que vitam dat, non solum corpori vitam exhibet set ipsa actum vite participat, licet hec participatio differentiis eius secundum gradus maioris perfectionis attribuatur et magis vita absoluta intellective competit. Sicut igitur lux absolute lucet et subiectum suscipiens irradiando illiminat, similiter anima vivit et corpus vivificando perficit. Anima vero vitam que est actus primus, non per suas confet potentias sed per sue substantie unionem. Nam esse rei non ab unitate forme que est in genere accidens set ab eius substantia et vita actus primus est viventium et eorum esse, et ideo ab essentia anime emanat vita et ab eius potentiis operationes et in vitae est uniformitas et actus continuatio fixa sicut in essentia anime non accidit diversitas, set in operationibus multa cadit diversitas propter virtutem multiformem diversitatem. Omnis autem anime differentia suo subiecto vitam confert eo quod singule subiecta sua in esse specifico constituunt. Mors autem vite est opposita, [fol. 6r, col.2] ad anime separtionem a corpore consequitur et corpus ad non esse et finalem cedit corruptionem. Vita vero non est viventes operatio, set actus primus ad quem omnes operations consequuntue que sub nominee vite comprehenduntur. Dicitur igitur vivere, vegetare, nutrire, augere, sentire, secundum locum moveri ac intelligere, et omnes hos actus vita prior secundum nature ordinem antecedit.

CAPITULUM QUARTUM [DE RATIONE ORGANIZATIONIS]

Quia vero anima est corporis perfectio, non solum ei actum essendi confert, set ei operationes influunt. Ipsa vero substantia spiritualis materie corporalis nexibus non omnino alligata, nec secundum eius distensionem distensa; tali enim substantie operationum convenit multitudo eo quod materie corporalis connexio movendi adimit libertatem ac operationes et effectus coartat. Anima igitur multarum est operationum principium sed ille ab eius virtutibus diversis emanant; ipsa vero er eius virtutes corpori perfectibili copulantur, et ideo virtutes eius mediante corpore suas operationes exercent. Cum igitur virtutes ac operationes distinctas habeant diversitates, necesse est in corpore partes diversas diversa proporcione compositionis finaliter respondere et ideo propter operationes virtutum anime adimplendas corpus organicum corpus quod ex diversis partibus secundum diversam proporcionem principiorum componentium compositis constitutum per singularum officium diversarum operationum a diversis virtutibus emanantium exercitio destinatur; parcium enim quedam sunt comsimiles, quedam vero officiales; consimiles vero sunt quarum substantia et esse cum substantia et esse tocius et operatio cum operatione er diffinitio cum diffinitione et nominatio cum nominatione optinet ydemptitatem ut patet aqua, igne, carne et in corporibus homogeneis; officiales vero sunt que ex similibus constitute in substantia et esse, diffinitione, operatione ac nominatione ad substantiam, esse diffinitionem, operationem ac nominationem tocius participant diversitatem ad aliquam operationem propriam a sue perfectionis virtute emanantem finaliter deputate sicut patet in oculo et in singulis corporis menbris. Igitur propter distinctionem virtutum et operationum anime organa in corpore distinguuntur, ut singule singulis in suis accionibus, licet intellective virtutes anime organo propter suas non egeant acciones, tamen ipsa proptervirtutum inferiorum necessitatem que sibi in operibus ministrant, organorum requirit diversitatem. Officium igitur virtutum anime artis officio comparatur. Nam sicut ars in suis operibus utitur instrumentis, sic anima in suis accionibus corpore eiusque partibus que suo officio famulantur et sicut una disponitur ars sub qua multe particulares continentur et singulis instrumenta própria respondente, sic una anima, a qua multe virtutes emanant et earum singulis organa própria coaptantur. Propter hoc igitur quanto aliquod corpus vivens plurium anime differenciarum est comprehensivum et plurium vit- [fol. 6r, col.2] tutum et operationum eius officium instrumentale exercet, tanto plurium parcium organicarum specificam differentiam habentium multiforme distinctione copios [i] us decoratur, e contrario vero quanto corpus vivens paucioribus anime differentiis est subiectum et pauciorum virtutum et operationum efficitur instrumentum, tanto ex pauciorum parcium specifica distinctione differentium paucitate constitutum est, et ideo in plantis partium diversitas secundum speciem minor est licet ipse secundum numerum multiplicentur propter materie nutrimentabilem fluxum et instrumenti afluentiam. In animalibus vero maior est partium specifica diversitas, máxime vero in perfectis et máxime in homine. Diversitas enim differentiarum anime virtutum multitudinem gingit (7 ) operationum vero multitudo a virtutum progredietur multitudine. Multitudo et diversitas partium ad multitudinem et diversitatem officiorum et operationum finaliter or – dinatur. Distantia igitur a contrarietate ex complexionis equalitate inducta corpus ad vite susceptionem disponit que ex substantie anime unione resultat; organizativo vero ad virtutum anime operationes exercendas ipsum ordinat, ut ei anima primo sicut perfectio, secundo sicut motor, tanquam subiecto disposito, uniatur.

CAPITULUM QUINTUM [DE UNIONE ANIMAE CUM CORPORE]

In omni autem receptione forme subiecti dispositiones ac vivendi media concurrunt. nulla enim forma subiecto committitur nisi quam exigunt dispositiones ac media vivendi. Maxime vero in forme unione que a subiecto natura magna distantia seiungitur, medii requiritur conformitas utrumque concordi federe extremum connectens. Ad unionem igitur anime cum corpore cum forma a material corporali longe distans ratio medii necessário concurrit. forme enim ac materie iunctura in via naturalis consistentie medio indiget, quanvis in statu essentie ac generis coordinatione utrumque absque medio uniatur. Anime vero substantia suas virtutes ab ipsa emanantes precedit ordine natural et vita, que ex substantie eius unione cum subiecto procedit, cum sit actus primus, operationes que ex applicatione ad partes eius progrediuntur que sunt actus postremi naturaliter antecdit. Unio igitur substantie precedit virtutum unionem, et ideo virtutes non sunt prima media huius unionis, set alia prima antecedit. Substantie igitur unioni prima ac propria respondente media et virtutum unione propria vel alia ut consequentia coaptantur. Quia autem animalium anime differentie commune est corpori coniungi, ut forma perficiens suo perfectibili counitur, unioni cuilibet generali commune medium deputatur et cum singule proprias determinent uniones, singulis unionibus propria ac media specialia ordinantur. Eius vero differentie multiformes diversitates participant secundum gradus maioris simplicitatis ac minoris iuxta quos a corporali natura a conditionibus eius contrahunt maiorem distantiam ac minorem [fol. 6v, col. 11]. Vegetabilis igitur corporalibus nature nexibus vicinior extat. Sensibilis autem ab eis invicinior est. Intellectiva vero maxima simplicitate excedens ab eis distat gradibus ultimatis. Quanto vero maior est distantia differentie ad corpus, tanto maior ad unionem mediorum requiritur multitudo, ut longitudinem diversitatis ac distancie ad uniformitatem valeat concordare. Quanto vero inter ea minor existat distantia, tanto minor concurrit numerus mediorum; quapropter vegetabilis paucioribus, sensibilis pluribus, intellectiva plurimis mediis in sua indigent unione. Dispositiones vero ac unionis media non ex parte forme que se ipsam suo exhibet susceptibili set ex parte subiecti, necessario concurrunt et ideo media unionus anime cum corpore ex parte nature corporum assignentur, prout as animae subiectum unio requiritur.

Communis vero ratio medii hec est: simplicia corpora ab animae ac vite susceptione sunt longinqua, cum sit ultimis contrarietatibus complicata. Simpliciter autem et quedam mixta eis vicina; igitur ea que ad animam disponuntur, sunt mixta per equalitatem complexionis a contrarietate distantia; dispositio igitur corpus anime ac vite adaptans est mistio complexionis equalitatem inducens ad quam consequitur a contrarietate distantia. Set anima a qua emant vita, duo media communia in hiis subiectis requirit: Unum elementari nature proportionale et aliud celesti, eo quod vita est actus corporis ex elementis constituti ad proportionem nature celestis cui primo inest actus vite redactrix. Primum autem medium est naturalis calor ex elementorum contemperamento resultans. Secundum est spiritus celestis substantie gerens effigiem. Communis igitur unionis huius medii ratio est mixtio corporis complexionis equalitatem inducens ad quam consequitur distantia a contrarietate concurrente natura elementari que est calor naturalis et natura celesti nature conformis que est spiritus.

Ratio vero unionis propria que vegetabili plante confederat ext mixtio equalitatem complexionis causans que a contrarietate inducit distantiam que complexio in virore succoso fundatur concurrente natura elementari et celesti conformi. Nam non ex puris elementis, set ex eorum componitur mixtione et ideo in eius constitutione ex eorum concursu resultat hic viror sicut virtuosus humor est eis continuus inquo nature elementorum concurrunt, sicut in quatuor animalibus (sic) in animali, et hic humor et viror sunt materiales dispositiones ad vite conservationem. Set ut vita nature elementari confederetur in eis oritur elementaris natura que est calor naturalis per quam vita stat, et ut celesti concordet, in ipsis est substantia aliqua similis, quamvis occulta sit et forte a calore non differens naturali. Sensibilis vero copula cum corpore bruti consistit in mistione priore maiorem ac perfectiorem complexionis equalitatem inducente ad quam maior com- [fol. 6v, col. 2] sequitur a contrarietate distantia que complexio in humorum congerie ex elementorum concursu resultat concurrente natura elementari que est calor vivificus, ac natura celesti conformi que est spiritus vitalis et naturalis. Nam corpus animalis cum ab elementis multum distet non inmediate ex ipsis puris, set ex ipsorum commixtione resultat, ex qua humorum procedit generatio que quatuor elementorum proportionales gerant naturas et ideo ex ipsis constitutum secundum proportionalem equalitatem est anime materiale subiectum et calor vivificus ex elementorum contemperamento procedens elementarem naturam anime confederat, prout a materia elementari est unibilis et ex ipsa dependens. Sed spiritus corpus ei presentat, prout ipsam nature celesti concordat et cum anima sensibili in bruto vegetabilis eisdem mediis contrahit, licet ei secundum minorem simplicitatem respondeat. Horum autem mediorum dispositiones in animalibus imperfectis secundum proportionem ad perfecta assignentur.

Intellectiva vero cum a natura corporali maxime seiungatur, humano corpori mediis altioribus copulatur. Ratio igitur eius unionis consistit in mixtione ultimam ac perfectam complexionis equalitatem causante, ad quam consequitur perfecta ac summa a contrarietate distantia que complexio in humorum temperamento consistit ex elementorum commixtione resultantium concurrentibus natura elementari que est calor vivificus, ac celesti que est spiritus in summa perfectione. Forte autem in quolibet vivente est aliqua forma in genere substantie contenta que ex concursu mixtorum ac complexionum adquiritur per quam corpus anime ac vite susceptioni adaptatur, sicut in quolibet menbro forma particularis specifica existit que virtuti coaptatur proportione. Similiter et in toto universali videtur existere que anime ac vite respondet. Mirabilis autem apparet nature dispositio in hac unione. Nam anime quinque conditiones debentur: prima est quod est substantia ultima secundum ordinem nature. Secunda quod est primis spiritualibus conformis. Tercia quod est a formarum contrarietate distans et a materie corpulentia semota. Quarta quod est omnibus rebus corporalibus propoetionalis. Quinta quod est medium tenens inter naturam spiritualis ac corporalis substantie, est enim spiritualis, cum incorporee subsistentie vigeat ratione; est autem quodam modo corporea, cum a corporali substantia sit dependens. Hee condiotiones eius differentiis secundum maiorem ac minorem insunt perfectionem. Anima vero est corporali subiecto nata uniri, ut ipsum perficiat atque regat. Necesse est igitur conditiones predictis conformes in corpore assignari per quas anime confederetur. Hoc igitur corpus cum ultime forme respondeat est ultimum in naturali genitura ad quod omnia corpora ordinatur quod omnibus perfectioni[bu]s extat sicut ipsa est ultima forma, ad quam omnes finaliter ordinantur inter omnes summam perfectionem tenens [fol. 7r, col. 1]. Hoc corpus non est aliquod elementorum neque aliquod eis vicinorum. Cum vero illud forme primis substantiis supremis et simplicibus conformi deputetur et ipsum primo corpori ut celesti, necesse est esse forme ut sicut primim corpus post primas intelligentias proximius ordinatur, sicut ipse ei primo suas virtutes ac operationes influunt sicut illud primo vite omnis estimatur esse origo. Similiter et hoc anime primo subicitur ab ipsa influentia recipiens et vitam participans et hoc corpus hanc naturam nequit induere, cum ex elementis constitutum sit, nisi per complexionis equalitatem distantiam a contrarietate contrahat ut celesti efficiatur conforme, quasi elementarem exuens naturam. Cum vero forme a contrarietatis iugo per reductionem ad comple- xionis equalitatem distare necesse est et principiorum ad eius constitutionem concuurentism puritatem et subtilitatem ac conformitatem in corpulentia redigi este necesse. Cum vero perfectio omnibus naturis sit conformis ipsum omnes corporum naturas participare rationabile est, et ideo ex quatuor elementis per humorum concursum elementis conformium constitutum est et ex natura celesti nature conformi et ex naturis elementaribus calor resultat vivificus qui vite coaptatur. Set cum hec forma naturam spiritualem participet corporali unibilem et ab ea dependentem, necesse est in hoc corpore concurrere rem corporalem spirituali conformem, que quia corporalis corpori conformatur, quia spirituali conformis anime confederatur et hec est substantia habens naturam iucis. Nam lucis natura corporalis existens spirituali est conformis actum vivificandi exhibens er cognitionis originem cuius opera omnia clarescunt, cuius nomine spirituales substantie nominantur. Recte igitur ipsius natura ad anime uniorem concurrit et hec substantia non est celesti conformis, que est spiritualis, ex substantiis purissimis ac splendidissimis partibus corporis procreatur. Unio vero anime cum subiecto secundum quod operationum anima existit origo fit mediantibus potenciis suis eo quod a potentiis opera et potencie a substantia emanant que inter substantiam et opera existunt medie et in hac unione potentiarum concurrunt predicta media omnia antecedentia, et organorum recta superadditur compositio, licet quibusdam potentiis anime ad ipsarum opera organizatio necessaria non sit. Cum autem unionis rerum multi sint modi, anima subiecto unitur ut forma materie et perfectio perfectibili secundum quod ei esse confert et ei unitur, ut motor intrinsecus mobili, secundum quod in ipso per suas virtutes est principium operationum. Set a formarum corporalium que a materia distensionem recipiunt et a formis materie inpressum [fol.7r, col. 2 ] unione est immunis. Unitur igitur corpori per substantiam absque continuatione, contiguatione, mixtione, distensione ac inpressione ut ei et cuilibet parti eius tribuat perfectionem. Set diversatur in eius differentiis ratio unionis secundum maiorem dependentiam ac coherentiam, minorem ut vegetabilis, maiorem ut sensibilis, maiorem intellectiva, quasi nullam habere dependentiam videatur, ut unio intellective cum corpore unione lucis cum aere comparetur que aerem perficit et ipso perempto non perit eo quod ab ipso originem ac dependentiam non trahit, unio sensibilis unioni ignis in natura aerea comparatur qui cum a materia illa dependeat ad eius corruptionem esse eius cessat. Similiter et sensibilis radicationem in corpore tenens ad eius corruptionem corrumpitur. Vegetabilis unio unioni ignis in carbonosa materia ac terrestri assimilitur propter sui et subiecti grossiciem, a quo quia dependet, ex eius corruptione ad corruptionem cedit. Verum cum anima corpori uniatur, ipsum eam non continet. Set ipsa illud continet, conservat, regit, partes partiumque compages ligat ac in suo decore retinet et nocumenta expellit ut liberum permaneat a nocivis. Set ad eius recessum corpus expirat ac marcessit ac in corruptionem cedit.

CAPITULUM SEXTUM [DE EXISTENTIA ANIMAE IN CORPORE]

Quoniam vero anima perfectibili unitur corpori, in eo modum proprie optinet existentie. Ipsa vero more formarum perficientium corpus perficit et quamlibet eius partem in esse specifico per sue substantie unionem. Nam actus primus qui est esse ex unione substantie forme cum subiecto, emant igitur per sue substantie presentiam, in qualibet corporis est parte; ipsa vero existens spiritualis corporalis forme naturam non participat, non distensionem recipit; igitur tota simul in quaçibet existit parte, et cum det vitam tanquam actum primum per substantie presentiam uniformem singulis partibus et actiones tanquam actus postremos per potentiarum applicationem, et hii sunt disformes in diversis organis, ipsa secundum essentiam simplicem simul est in qualibet parte uniformiter et potentiis suis ad partes singulas proportionales coartatur, et ipsa cum partibus singulis vitam tribuat uniformem, singulas iniformiter conservat et nexus ac compagines ligat ad cuius recessum sequitur dissolutui et ipsa in qualibet parte sentit sensu aprehensivo aut discretione naturali iuvamen ac nocumentum in momento equaliter propter sue substantie ac virtutis presentiam. Comparatur autem eius existentia in corpore diffusioni luminis per aerem, quamvis in eo propter corpoream naturam aliqua sit distensio [fol. 7v, col.1]. Set in penetratione est similitudo; comparatur autem sanitati et equalitati et armonie que una in omni parte existit equaliter et puncti existentie in partibus linee. Comparatur autem existentie factoris primi nin suo maiori mundo, nam sicut ipse mundum maiorem regens in qualibet parte totus est simul, quamvis eius opera in quibusdam ut in celestibus clarius elucescant, similiter anima in suo minori tota simul in qualibet parte existit, licet sua opera in principalibus manifestius vigeant.

Vegetabilis ergo in corporis plante qualibet parte tota simul existit. Cum enim sit totius summa ac completa perfectio, per sue existentie presentiam quamlibet partem perficit actu primo. Set quia est incorporea, impartibilis, distensione carens, simul quamlibet attingit absque substantie partibilitate atque extensione. Set per suas virtutes diversas partes diversas determinat et sua essentia simul videlicet est cum qualibet suarum virtutum, et, licet virtutibus diversitas accidat, essentia tamen imperfecta permanet ydemptitate. Set ipsa cuma corporali materia originem atque dependentiam trahat, nexum proximum atque inseparabilem in corpore tenet ut quamdam in materia optineat impressionem; quia vero ipsa sue presencia substantie cuilibet parti vitam tribuit uniformiter, quelibet pars vitam participat et actus totius nominatione fungitur. Unde quelibet, sicut et tota, vivere atque vegetare dicitur. Set ab actibus secundis in partibus provenit diversitas. Unde ex diversis operibus earum actus denominantur. Set propter similitudinem cum toto in natura, vita et operibus in qualibet parte sunt potentia actus totius primus et posteriores et eorum nominationes. Unde quelibet pars potentiam habet vivendi ac operandi sicut et totum, cuma toto separatur sicut in plantationibus contingit, et quia vegetabilis a corpore originali connexione dependet, abipso est inseparabilis. Sensibilis vero similiter cum sit totius atque singularum partium perfectio, per sue substantie unionem cuilibet parti per essentiam presentatur, et cum sit incorporea, distensione carens tota simul in qualibet existit uniformem retinens idemptitatem, set virtutem distinctio partium exigit diversitatem, et ideo virtutes singule proprias ac diversas determinant partes. Set eius essentia que earum est origo simul cum ipsis singulis in partibus et varietate accidente eius essentia integra retinet idemptitatem. Partes igitur et totum eodem actu primo denominantur secundum uniformem participationem, set parcium actuum posteriorum diversitatem recipientium secundum diversa opera nominatio est diversa, et propter partium diffotmitatem non est in aliqua parte potentia ad actum totius et cum sensibilis cum corpore originalem dependentiam sortiatur, ipsa a corpore separationem non habet. Intellectiva vero nullo proprio organo essentia aut virtute connexa toti et partibus individuum exhibens complementum sine substantie et virtutm coartatione in toto [fol. 7v, col. 2] tota simul indivisibiliter existere iudicatur.

CAPITULUM SEPTIMUN [DE DIVISIONE ANIMAE SECUNDUM DIVISIONEM CORPORIS]

Corporali vero substantie dimensionem recipienti ex materia passionum et impressionum subiacenti constitutte debetur et ideo corporibus animalium et plantarum convenit divisio. Cum vero anima nature corporalis sit expers nulli dimensioni, nulli distensioni subiecta, nulla eius differentia suscipit sectionem. Quibusdam vero corporibus viventibus accidit partium decisio, ut plantis et animalibus rotundis et oblongis, et tamen partibus decisis ipsa et opera vitam consequentia insunt, in eorum igitur decisiones substantie anime non accidit divisio cum corporalis nature dimensione atque materiali distensione sit expers, formis vero corporalibus que secundum corpora distentionem materiae distenduntur, accidit secundum subiecti divisionem accidentalis divisio. Set cum anima in qualibet corporis parte actu una existat, unam toti ac partibus perfectionem tribuens existit, plures secundum potentiam habens virtutes (8) multiplicationis sue substantie eo quod corporipartibusque eius proportionalis est. Set quelibet pars corporis habet naturam toti conformem et virtutem secundum quam totius vitam et perfecctionem et opera participare nata est. Et similiter anima cum sit una, actu habet potentiam ut per partium multitudinem multiplicationem recipiat, quibus multiplices vite actus tribuat et in ipsa est multitudo virtutum secundum potentiam, a quibus operam multitudinem elicere nata est. Set in partibus hec potentia ad actuum perfectorum distinctionem non reducitur dum in toto indivise existunt eo quod in ipso unico actu eius communi perficiuntur. Igitur per separationem a toto actuum actualem multiplicationem acquirunt et secundo divise a toto per decisionem ad ipsam perveniunt. Similiter et anima, cum in corpore partium integram unitatem participante una actu existat, non acquirit substantie ac virtutum multiplicationem nisi in toto partium actualis divisio indicatur. Similiter ipse de dua natura sue substantie non recipit sectionem propter simplicitatem et impartibilitatem, cum sit dimensionis immunis. Set neque a corporis decisione contrahit sectionem. Set cum materia corporalis distensionem non recipiat, set simul in qualibet parte sit tota simul et integra permanens simplicitate. Divisio igitur si ipsam attingat nec totam simul separat ut in qualibet parte divisa totam statuat in sua integritate manentem. Nunc autem ad ipsam non accedit divisio, igitur in partibus accidente divisione ipsa manens una, actu plures, potentia multiplicatur in plures ac diversas, proprias, et particulares substantias absque substantie sectione. Nam ipsa est forma sue multiplicativa substantie absque sui decisione. Cum igitur accidit partium separatarum distinctio sequitur substantie eius per partes consi,iles distincta multiplicatio et in qualibet sunt proprie virtutes que in ipsa primo suos actus non exercent [fol. 8r, col.1] complete, set post organorum perfectam formationem ad opera distincta complete prorumpunt. Inest igitur cuilibet parti corporis separate vita et actus vitam consequentes. Unde plantae partibus vite actus inest et virtus nutrimenti, augmenti atque generationis et partes cum plantantur nutrimentum attrahunt et vegetant et partes ex illo formant et complementum recipiunt et per augemntum ad perfectam perveniunt quantitatem. Similiter autem et partibus animalis anulosi vita est et sensus ac discretio et appetitus et motus et tamen non habent organa quibus naturam sustentent. Hec autem multiplicatio anime ydolo spirituali in speculo representato comparatur quod speculo in diversas partes divisio in singulis partibus integre permanens multiplicationem recipit, et multiplicationi luminis in diaphanorum corporum divisionibus du- raqua (?) cuius partes conmoventur, et luminis candele multiplicationi in diversas candelas et multiplicationi anime per propaginem in qua materia corporis producendi ex generantis hereditate descendit et in ipsa omnia menbra sunt in potentia et per operationes anime et nature ad actum distinctionis reducitur. Ex anima vero emanat radix non per materiam decisionis, set per materiam multiplicationis substantie integritate manente et ipsa est primo potentia et deinde ad actum reducitur et virtutes complete ab ipsa emanantes ad diversa opera ordinantur. Similiter autem et in horum viventium decisione anima multiplicatur secundum partium decisarum multitudinem substantie integritate permanente. Accidit autem hoc solum plantis et animalibus anulosis propter partium uniformitatem cum toto que ex quo eandem naturam, vitam, virtutem, operationem nutrimenti, augmenti, generationis, productionis ac pullulationis cum toto parcipant, merito a toto per divisionem distincte ad hos actus singule perveniunt. In aliis vero et maxime in homine propter causam contrariam non accidit hoc et hec multiplicatio ab anima intellectiva semota est eo quod a corporali materia non trahit originem, nec partes corporis sibi determinat. Cum vero fit hec divisio, anima totius principalis remanet in parte, in qua remanet principale ut cor vel radix propter principales operationes, et cum hec pars destruitur cessat vita in partibus et in toto; in reliquis vero anime diverse propter multiplicationem acquiruntur.

EXPLICIT TRACTATUS PRIMUS